Page 408 of 513
PDF/HTML Page 441 of 546
single page version
विशिष्टकालक्षेत्रवशात्कश्चिदप्रतिषिद्ध इत्यपवादः । यदा हि श्रमणः सर्वोपधिप्रतिषेधमास्थाय परममुपेक्षासंयमं प्रतिपत्तुकामोऽपि विशिष्टकालक्षेत्रवशावसन्नशक्तिर्न प्रतिपत्तुं क्षमते, तदापकृष्य संयमं प्रतिपद्यमानस्तद्बहिरंगसाधनमात्रमुपधिमातिष्ठते । स तु तथास्थीयमानो न खलूपधित्वाच्छेदः, प्रत्युत छेदप्रतिषेध एव । यः किलाशुद्धोपयोगाविनाभावी स छेदः । अयं तु श्रामण्यपर्यायसहकारिकारणशरीरवृत्तिहेतुभूताहारनिहारादिग्रहणविसर्जनविषयच्छेदप्रतिषेधार्थ- मुपादीयमानः सर्वथा शुद्धोपयोगाविनाभूतत्वाच्छेदप्रतिषेध एव स्यात् ।।२२२।।
निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गसहकारिकारणत्वेनाप्रतिषिद्धमुपधिमुपकरणरूपोपधिं, अपत्थणिज्जं असंजदजणेहिं अप्रार्थनीयं निर्विकारात्मोपलब्धिलक्षणभावसंयमरहितस्यासंयतजनस्यानभिलषणीयम्, मुच्छादिजणणरहिदं है — ऐसा उत्सर्ग (-सामान्य नियम) है; और विशिष्ट कालक्षेत्रके वश कोई उपधि अनिषिद्ध
प्राप्त करनेका इच्छुक होने पर भी विशिष्ट कालक्षेत्रके वश हीन शक्तिवाला होनेसे उसे प्राप्त करनेमें असमर्थ होता है, तब उसमें २अपकर्षण करके (अनुत्कृष्ट) संयम प्राप्त करता हुआ उसकी बहिरंग साधनमात्र उपधिका आश्रय करता है । इसप्रकार जिसका आश्रय किया जाता है ऐसी वह उपधि उपधिपनेके कारण वास्तवमें छेदरूप नहीं है, प्रत्युत छेदकी निषेधरूप (-त्यागरूप) ही है । जो उपधि अशुद्धोपयोगके बिना नहीं होती वह छेद है । किन्तु यह (संयमकी बाह्यसाधनमात्रभूत उपधि) तो श्रामण्यपर्यायकी सहकारी कारणभूत शरीरकी वृत्तिके हेतुभूत आहार -नीहारादिके ग्रहण – विसर्जन (ग्रहण – त्याग) संबंधी छेदके निषेधार्थ ग्रहण की जानेसे सर्वथा शुद्धोपयोग सहित है, इसलिये छेदके निषेधरूप ही है ।।२२२।।
अब, अनिषिद्ध उपधिका स्वरूप कहते हैं : — १. परमोपेक्षासंयम = परम – उपेक्षासंयम [उत्सर्ग, निश्चयनय, सर्वपरित्याग परमोपेक्षासंयम, वीतराग चारित्र, और
शुद्धोपयोग; — ये सब एकार्थवाची हैं ।]] २. अपकर्षण = हीनता [अपवाद, व्यवहारनय, एकदेशपरित्याग, अपहृतसंयम (अल्पता – हीनतावाला संयम)
मूर्छादिजनन रहितने ज ग्रहो श्रमण, थोडो भले. २२३.
Page 409 of 513
PDF/HTML Page 442 of 546
single page version
यः किलोपधिः सर्वथा बन्धासाधकत्वादप्रतिक्रुष्टः, संयमादन्यत्रानुचितत्वादसंयतजना- प्रार्थनीयो, रागादिपरिणाममन्तरेण धार्यमाणत्वान्मूर्च्छादिजननरहितश्च भवति, स खल्वप्रतिषिद्धः । अतो यथोदितस्वरूप एवोपधिरुपादेयो, न पुनरल्पोऽपि यथोदितविपर्यस्तस्वरूपः ।।२२३।।
परमात्मद्रव्यविलक्षणबहिर्द्रव्यममत्वरूपमूर्च्छारक्षणार्जनसंस्कारादिदोषजननरहितम्, गेण्हदु समणो जदि वि अप्पं गृह्णातु श्रमणो यमप्यल्पं पूर्वोक्तमुपकरणोपधिं यद्यप्यल्पं तथापि पूर्वोक्तोचितलक्षणमेव ग्राह्यं, न च तद्विपरीतमधिकं वेत्यभिप्रायः ।।२२३।। अथ सर्वसङ्गपरित्याग एव श्रेष्ठः, शेषमशक्यानुष्ठानमिति प्ररूपयति — किं किंचण त्ति तक्कं किं किंचनमिति तर्कः, किं किंचनं परिग्रह इति तर्को विचारः क्रियते तावत् । कस्य । अपुणब्भवकामिणो अपुनर्भवकामिनः अनन्तज्ञानादिचतुष्टयात्मकमोक्षाभिलाषिणः । अध अहो, देहो वि देहोऽपि संग त्ति सङ्गः परिग्रह इति हेतोः जिणवरिंदा जिनवरेन्द्राः कर्तारः
अन्वयार्थ : — [यद्यपि अल्पम् ] भले ही अल्प हो तथापि, [अप्रतिक्रुष्टम् ] जो अनिंदित हो, [असंयतजनैः अप्रार्थनीयं ] असंयतजनोंमें अप्रार्थनीय हो और [मूर्च्छादिजननरहितं ] जो मूर्च्छादिकी जननरहित हो — [उपधिं ] ऐसी ही उपधिको [श्रमणः ] श्रमण [गृह्णातु ] ग्रहण करो ।।२२३।।
टीका : — जो उपधि सर्वथा बंधका असाधक होनेसे अनिंदित है, संयतके अतिरिक्त अन्यत्र अनुचित होनेसे असंयतजनोंके द्वारा अप्रार्थनीय (अनिच्छनीय) है और रागादिपरिणामके बिना धारणकी जानेसे मूर्च्छादिके उत्पादनसे रहित है, वह वास्तवमें अनिषिद्ध है । इससे यथोक्त स्वरूपवाली उपधि ही उपादेय है, किन्तु किंचित्मात्र भी यथोक्त स्वरूपसे विपरीत स्वरूपवाली उपधि उपादेय नहीं है ।।२२३।।
मोक्षेच्छुने देहेय निष्प्रतिकर्म उपदेशे जिनो ? २२४.
Page 410 of 513
PDF/HTML Page 443 of 546
single page version
अत्र श्रामण्यपर्यायसहकारिकारणत्वेनाप्रतिषिध्यमानेऽत्यन्तमुपात्तेदेहेऽपि परद्रव्यत्वात् परिग्रहोऽयं न नामानुग्रहार्हः किन्तूपेक्ष्य एवेत्यप्रतिकर्मत्वमुपदिष्टवन्तो भगवन्तोऽर्हद्देवाः । अथ तत्र शुद्धात्मतत्त्वोपलम्भसम्भावनरसिकस्य पुंसः शेषोऽन्योऽनुपात्तः परिग्रहो वराकः किं नाम स्यादिति व्यक्त एव हि तेषामाकूतः । अतोऽवधार्यते उत्सर्ग एव वस्तुधर्मो, न पुनरपवादः । इदमत्र तात्पर्यं, वस्तुधर्मत्वात्परमनैर्ग्रन्थ्यमेवावलम्ब्यम् ।।२२४।। णिप्पडिकम्मत्तमुद्दिट्ठा निःप्रतिकर्मत्वमुपदिष्टवन्तः । शुद्धोपयोगलक्षणपरमोपेक्षासंयमबलेन देहेऽपि निःप्रतिकारित्वं कथितवन्त इति। ततो ज्ञायते मोक्षसुखाभिलाषिणां निश्चयेन देहादिसर्वसङ्गपरित्याग एवोचितोऽन्यस्तूपचार एवेति ।।२२४।। एवमपवादव्याख्यानरूपेण द्वितीयस्थले गाथात्रयं गतम् । अथैकादशगाथापर्यन्तं स्त्रीनिर्वाणनिराकरणमुख्यत्वेन व्याख्यानं करोति । तद्यथा — श्वेताम्बरमतानुसारी शिष्यः पूर्वपक्षं करोति —
अन्वयार्थ : — [अथ ] जब कि [जिनवरेन्द्राः ] जिनवरेन्द्रोंने [अपुनर्भवकामिनः ] मोक्षाभिलाषीके, [संगः इति ] ‘देह परिग्रह है’ ऐसा कहकर [देहे अपि ] देहमें भी [अप्रतिकर्मत्वम् ] अप्रतिकर्मपना (संस्काररहितपना) [उद्दिष्टवन्तः ] कहा (उपदेशा) है, तब [किं किंचनम् इति तर्कः ] उनका यह (स्पष्ट) आशय है कि उसके अन्य परिग्रह तो कैसे हो सकता है ?।।२२४।।
टीका : — यहाँ, श्रामण्यपर्यायका सहकारी कारण होनेसे जिसका निषेध नहीं किया गया है ऐसे अत्यन्त १उपात्त शरीरमें भी, ‘यह (शरीर) परद्रव्य होनेसे परिग्रह है, वास्तवमें यह अनुग्रहयोग्य नहीं, किन्तु उपेक्षा योग्य ही है’ ऐसा कहकर, भगवन्त अर्हंन्तदेवोंने अप्रतिकर्मपनेका उपदेश दिया है, तब फि र वहाँ शुद्धात्मतत्त्वोपलब्धिकी संभावनाके रसिक पुरुषोंके शेष अन्य २अनुपात्त परिग्रह बेचारा कैसे (अनुग्रह योग्य) हो सकता है ? — ऐसा उनका (-अर्हन्त देवोंका) आशय व्यक्त ही है । इससे निश्चित होता है कि — उत्सर्ग ही वस्तुधर्म है, अपवाद नहीं ।
१. उपात्त = प्राप्त, मिला हुआ । २. अनुपात्त = अप्राप्त ।
Page 411 of 513
PDF/HTML Page 444 of 546
single page version
पेच्छदि ण हि इह लोगं निरुपरागनिजचैतन्यनित्योपलब्धिभावनाविनाशकं ख्यातिपूजालाभरूपं प्रेक्षते न च हि स्फु टं इह लोकम् । न च केवलमिह लोकं , परं च स्वात्मप्राप्तिरूपं मोक्षं विहाय स्वर्गभोगप्राप्तिरूपं परं च परलोकं च नेच्छति । स कः । समणिंददेसिदो धम्मो श्रमणेन्द्रदेशितो धर्मः, जिनेन्द्रोपदिष्ट इत्यर्थः । धम्मम्हि तम्हि कम्हा धर्मे तस्मिन् कस्मात् वियप्पियं विकल्पितं निर्ग्रन्थलिङ्गाद्वस्त्र- प्रावरणेन पृथक्कृतम् । किम् । लिंगं सावरणचिह्नम् । कासां संबन्धि । इत्थीणं स्त्रीणामिति पूर्वपक्षगाथा ।।“२०।। अथ परिहारमाह —
णिच्छयदो इत्थीणं सिद्धी ण हि तेण जम्मणा दिट्ठा निश्चयतः स्त्रीणां नरकादिगतिविलक्षणानन्त- सुखादिगुणस्वभावा तेनैव जन्मना सिद्धिर्न द्रष्टा, न कथिता । तम्हा तप्पडिरूवं तस्मात्कारणात्तत्प्रतियोग्यं सावरणरूपं वियप्पियं लिंगमित्थीणं निर्ग्रन्थलिङ्गात्पृथक्त्वेन विकल्पितं कथितं लिङ्गं प्रावरणसहितं चिह्नम् । कासाम् । स्त्रीणामिति ।।“२१।। अथ स्त्रीणां मोक्षप्रतिबन्धकं प्रमादबाहुल्यं दर्शयति —
पइडीपमादमइया प्रकृत्या स्वभावेन प्रमादेन निर्वृत्ता प्रमादमयी । का कर्त्री भवति । एदासिं वित्ति । एतासां स्त्रीणां वृत्तिः परिणतिः । भासिया पमदा तत एव नाममालायां प्रमदाः प्रमदासंज्ञा भाषिताः स्त्रियः । तम्हा ताओ पमदा यत एव प्रमदासंज्ञास्ताः स्त्रियः, तस्मात्तत एव पमादबहुला त्ति णिद्दिट्ठा निःप्रमादपरमात्मतत्त्वभावनाविनाशकप्रमादबहुला इति निर्दिष्टाः ।।“२२।। अथ तासां मोहादि- बाहुल्यं दर्शयति —
गुरुवचन ने सूत्राध्ययन, वळी विनय पण उपकरणमां. २२५.
Page 412 of 513
PDF/HTML Page 445 of 546
single page version
संति धुवं पमदाणं सन्ति विद्यन्ते ध्रुवं निश्चितं प्रमदानां स्त्रीणाम् । के ते । मोहपदोसा भयं दुगुंछा य मोहादिरहितानन्तसुखादिगुणस्वरूपमोक्षकारणप्रतिबन्धकाः मोहप्रद्वेषभयदुगुंछापरिणामाः, चित्ते चित्ता माया कौटिल्यादिरहितपरमबोधादिपरिणतेः प्रतिपक्षभूता चित्ते मनसि चित्रा विचित्रा माया, तम्हा तासिं ण णिव्वाणं तत एव तासामव्याबाधसुखाद्यनन्तगुणाधारभूतं निर्वाणं नास्तीत्यभिप्रायः ।।“२३।। अथैतदेव द्रढयति —
ण विणा वट्टदि णारी न विना वर्तते नारी एक्कं वा तेसु जीवलोयम्हि तेषु निर्दोषि- परमात्मध्यानविघातकेषु पूर्वोक्तदोषेषु मध्ये जीवलोके त्वेकमपि दोषं विहाय ण हि संउडं च गत्तं न हि स्फु टं संवृत्तं गात्रं च शरीरं, तम्हा तासिं च संवरणं तत एव च तासां संवरणं वस्त्रावरणं क्रियत इति ।।“२४।। अथ पुनरपि निर्वाणप्रतिबन्धकदोषान्दर्शयति —
विज्जदि विद्यते तासु अ तासु च स्त्रीषु । किम् । चित्तस्सावो चित्तस्रवः, निःकामात्मतत्त्व- संवित्तिविनाशकचित्तस्य कामोद्रेकेण स्रवो रागसार्द्रभावः, तासिं तासां स्त्रीणां, सित्थिल्लं शिथिलस्य भावः शैथिल्यं, तद्भवमुक्तियोग्यपरिणामविषये चित्तदाढर्याभावः सत्त्वहीनपरिणाम इत्यर्थः, अत्तवं च पक्खलणं ऋतौ भवमार्तवं प्रस्खलनं रक्तस्रवणं, सहसा झटिति, मासे मासे दिनत्रयपर्यन्तं चित्तशुद्धिविनाशको रक्तस्रवो भवतीत्यर्थः, उप्पादो सुहममणुआणं उत्पाद उत्पत्तिः सूक्ष्मलब्ध्यपर्याप्त- मनुष्याणामिति ।।““ ““ “
लिंगम्हि य इत्थीणं थणंतरे णाहिकक्खपदेसेसु स्त्रीणां लिङ्गे योनिप्रदेशे, स्तनान्तरे, नाभिप्रदेशे, कक्षप्रदेशे च, भणिदो सुहुमुप्पादो एतेषु स्थानेषु सूक्ष्ममनुष्यादिजीवोत्पादो भणितः । एते पूर्वोक्तदोषाः
गाथा : २२५ अन्वयार्थ : — [यथाजातरूपं लिगं ] यथाजातरूप (-जन्मजात – नग्न) जो लिंग वह [जिन – मार्गे ] जिनमार्गमें [उपकरणं इति भणितम् ] उपकरण कहा गया है, [गुरुवचनं ] गुरुके वचन, [सूत्राध्ययनं च ] सूत्रोंका अध्ययन [च ] और [विनयः अपि ] विनय भी [निर्दिष्टम् ] उपकरण कही गई है ।।२२५।।
Page 413 of 513
PDF/HTML Page 446 of 546
single page version
यो हि नामाप्रतिषिद्धोऽस्मिन्नुपधिरपवादः, स खलु निखिलोऽपि श्रामण्यपर्याय- सहकारिकारणत्वेनोपकारकारकत्वादुपकरणभूत एव, न पुनरन्यः । तस्य तु विशेषाः सर्वाहार्य- वर्जितसहजरूपापेक्षितयथाजातरूपत्वेन बहिरंगलिंगभूताः कायपुद्गलाः, श्रूयमाणतत्कालबोधक- पुरुषाणां किं न भवन्तीति चेत् । एवं न वक्तव्यं, स्त्रीषु बाहुल्येन भवन्ति । न चास्तित्वमात्रेण समानत्वम् । एकस्य विषकणिकास्ति, द्वितीयस्य च विषपर्वतोऽस्ति, किं समानत्वं भवति । किंतु पुरुषाणां प्रथमसंहननबलेन दोषविनाशको मुक्तियोग्यविशेषसंयमोऽस्ति । तासिं कह संजमो होदि ततः कारणात्तासां कथं संयमो भवतीति ।।“२६।। अथ स्त्रीणां तद्भवमुक्तियोग्यां सकलकर्मनिर्जरां निषेधयति —
जदि दंसणेण सुद्धा यद्यपि दर्शनेन सम्यक्त्वेन शुद्धा, सुत्तज्झयणे चावि संजुत्ता एकादशाङ्ग- सूत्राध्ययनेनापि संयुक्ता, घोरं चरदि व चरियं घोरं पक्षोपवासमासोपवासादि चरति वा चारित्रं, इत्थिस्स ण णिज्जरा भणिदा तथापि स्त्रीजनस्य तद्भवकर्मक्षययोग्या सकलनिर्जरा न भणितेति भावः । किंच यथा प्रथमसंहननाभावात्स्त्री सप्तमनरकं न गच्छति, तथा निर्वाणमपि । ‘‘पुंवेदं वेदंता पुरिसा जे खवगसेढिमारूढा । सेसोदयेण वि तहा झाणुवजुत्ता य ते दु सिज्झंति’’ इति गाथाकथितार्थाभिप्रायेण भावस्त्रीणां कथं निर्वाणमिति चेत् । तासां भावस्त्रीणां प्रथमसंहननमस्ति, द्रव्यस्त्रीवेदाभावात्तद्भवमोक्ष- परिणामप्रतिबन्धकतीव्रकामोद्रेकोऽपि नास्ति । द्रव्यस्त्रीणां प्रथमसंहननं नास्तीति कस्मिन्नागमे कथितमास्त इति चेत् । तत्रोदाहरणगाथा – ‘‘अंतिमतिगसंघडणं णियमेण य कम्मभूमिमहिलाणं । आदिमतिगसंघडणं णत्थि त्ति जिणेहिं णिद्दिट्ठं’’।। अथ मतम् – यदि मोक्षो नास्ति तर्हि भवदीयमते किमर्थमर्जिकानां महाव्रतारोपणम् । परिहारमाह – तदुपचारेण कुलव्यवस्थानिमित्तम् । न चोपचारः साक्षाद्भवितुमर्हति, अग्निवत् क्रूरोऽयं देवदत्त इत्यादिवत् । तथाचोक्तम् – मुख्याभावे सति प्रयोजने निमित्ते चोपचारः प्रवर्तते । किंतु यदि तद्भवे मोक्षो भवति स्त्रीणां तर्हि शतवर्षदीक्षिताया अर्जिकाया अद्यदिने दीक्षितः साधुः कथं वन्द्यो भवति । सैव प्रथमतः किं न वन्द्या भवति साधोः । किंतु भवन्मते
टीका : — इसमें जो अनिषिद्ध उपधि अपवाद है, वह सभी वास्तवमें ऐसा ही है कि जो श्रामण्यपर्यायके सहकारी कारणके रूपमें उपकार करनेवाला होनेसे उपकरणभूत है, दूसरा नहीं । उसके विशेष (भेद) इसप्रकार हैं : — (१) सर्व आहार्य रहित सहजरूपसे अपेक्षित (सर्व आहार्य रहित) यथाजातरूपपनेके कारण जो बहिरंग लिंगभूत हैं ऐसे १. आहार्य = बाहरसे लाया जानेवाला; कृत्रिम; औपाधिक, (सर्व कृत्रिम – औपाधिक भावोंसे रहित मुनिके
मुनिके आत्माका रूप – दशा – सहज होनेसे शरीर भी यथाजात ही होना चाहिये; इसलिये यथाजातरूपपना
Page 414 of 513
PDF/HTML Page 447 of 546
single page version
गुरुगीर्यमाणात्मतत्त्वद्योतकसिद्धोपदेशवचनपुद्गलाः, तथाधीयमाननित्यबोधकानादिनिधनशुद्धात्म- तत्त्वद्योतनसमर्थश्रुतज्ञानसाधनीभूतशब्दात्मकसूत्रपुद्गलाश्च, शुद्धात्मतत्त्वव्यंजकदर्शनादिपर्याय- मल्लितीर्थकरः स्त्रीति कथ्यते, तदप्ययुक्तम् । तीर्थकरा हि सम्यग्दर्शनविशुद्धयादिषोडशभावनाः पूर्वभवे भावयित्वा पश्चाद्भवन्ति । सम्यग्द्रष्टेः स्त्रीवेदकर्मणो बन्ध एव नास्ति, कथं स्त्री भविष्यतीति । किंच यदि मल्लितीर्थकरो वान्यः कोऽपि वा स्त्री भूत्वा निर्वाणं गतः तर्हि स्त्रीरूपप्रतिमाराधना किं न क्रियते भवद्भिः । यदि पूर्वोक्तदोषाः सन्ति स्त्रीणां तर्हि सीतारुक्मिणीकुन्तीद्रौपदीसुभद्राप्रभृतयो जिनदीक्षां गृहीत्वा विशिष्टतपश्चरणेन कथं षोडशस्वर्गे गता इति चेत् । परिहारमाह – तत्र दोषो नास्ति, तस्मात्स्वर्गादागत्य पुरुषवेदेन मोक्षं यास्यन्त्यग्रे । तद्भवमोक्षो नास्ति, भवान्तरे भवतु, को दोष इति । इदमत्र तात्पर्यम् – स्वयं वस्तुस्वरूपमेव ज्ञातव्यं, परं प्रति विवादो न कर्तव्यः । कस्मात् । विवादे रागद्वेषोत्पत्तिर्भवति, ततश्च शुद्धात्मभावना नश्यतीति ।।“२७।। अथोपसंहाररूपेण स्थितपक्षं दर्शयति —
तम्हा यस्मात्तद्भवे मोक्षो नास्ति तस्मात्कारणात् तं पडिरूवं लिंगं तासिं जिणेहिं णिद्दिट्ठं तत्प्रतिरूपं वस्त्रप्रावरणसहितं लिङ्गं चिह्नं लाञ्छनं तासां स्त्रीणां जिनवरैः सर्वज्ञैर्निर्दिष्टं कथितम् । कुलरूववओजुत्ता समणीओ लोकदुगुञ्छारहितत्वेन जिनदीक्षायोग्यं कुलं भण्यते, अन्तरङ्गनिर्विकारचित्तशुद्धिज्ञापकं बहिरङ्गनिर्विकारं रूपं भण्यते, शरीरभङ्गरहितं वा अतिबालवृद्धबुद्धिवैकल्यरहितं वयो भण्यते, तैः कुलरूपवयोभिर्युक्ताः कुलरूपवयोयुक्ता भवन्ति । काः । श्रमण्योऽर्जिकाः । पुनरपि किंविशिष्टाः । तस्समाचारा तासां स्त्रीणां योग्यस्तद्योग्य आचारशास्त्रविहितः समाचार आचार आचरणं यासां तास्तत्समाचारा इति ।।“२८।। अथेदानीं पुरुषाणां दीक्षाग्रहणे वर्णव्यवस्थां कथयति — कायपुद्गल; (२) जिनका श्रवण किया जाता है ऐसे १तत्कालबोधक, गुरु द्वारा कहे जाने पर २आत्मतत्त्व – द्योतक, ३सिद्ध उपदेशरूप वचनपुद्गल; तथा (३) जिनका अध्ययन किया जाता है ऐसे, नित्यबोधक, अनादिनिधन शुद्ध आत्मतत्त्वको प्रकाशित करनेमें समर्थ श्रुतज्ञानके साधनभूत शब्दात्मक सूत्रपुद्गल; और (४) शुद्ध आत्मतत्त्वको व्यक्त करनेवाली जो दर्शनादिक पर्यायें, उनरूपसे परिणमित पुरुषके प्रति विनीतताका अभिप्राय प्रवर्तित १. तत्कालबोधक = उसी (उपदेशके) समय ही बोध देनेवाला । [शास्त्र शब्द सदा बोधके निमित्तभूत
२. आत्मतत्त्वद्योतक = आत्मतत्त्वको समझानेवाले – प्रकाशित करनेवाले । ३. सिद्ध = सफल; रामबाण; अमोघ = अचूक; [गुरुका उपदेश सिद्ध – सफल – रामबाण है ।]] ४. विनीतता = विनय; नम्रता; [सम्यग्दर्शनादि पर्यायमें परिणमित पुरुषके प्रति विनयभावसे प्रवृत्त होनेमें मनके
Page 415 of 513
PDF/HTML Page 448 of 546
single page version
तत्परिणतपुरुषविनीतताभिप्रायप्रवर्तकचित्तपुद्गलाश्च भवन्ति । इदमत्र तात्पर्यं, कायवद्वचन- मनसी अपि न वस्तुधर्मः ।।२२५।।
वण्णेसु तीसु एक्को वर्णेषु त्रिष्वेकः ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यवर्णेष्वेकः । कल्लाणंगो कल्याणाङ्ग आरोग्यः । तवोसहो वयसा तपःसहः तपःक्षमः । केन । अतिवृद्धबालत्वरहितवयसा । सुमुहो निर्विकाराभ्यन्तरपरमचैतन्यपरिणतिविशुद्धिज्ञापकं गमकं बहिरङ्गनिर्विकारं मुखं यस्य, मुखावयवभङ्ग- रहितं वा, स भवति सुमुखः । कुच्छारहिदो लोकमध्ये दुराचाराद्यपवादरहितः । लिंगग्गहणे हवदि जोग्गो एवंगुणविशिष्टपुरुषो जिनदीक्षाग्रहणे योग्यो भवति । यथायोग्यं सच्छूद्राद्यपि ।।“२९।। अथ निश्चयनयाभिप्रायं कथयति —
जो रयणत्तयणासो सो भंगो जिणवरेहिं णिद्दिट्ठो यो रत्नत्रयनाशः स भङ्गो जिनवरैर्निर्दिष्टः । विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजपरमात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धाज्ञानानुष्ठानरूपो योऽसौ निश्चयरत्नत्रयस्वभावस्तस्य विनाशः स एव निश्चयेन नाशो भङ्गो जिनवरैर्निर्दिष्टः । सेसं भंगेण पुणो शेषभङ्गेन पुनः शेषखण्डमुण्डवातवृषणादिभङ्गेन ण होदि सल्लेहणाअरिहो न भवति सल्लेखनार्हः । लोकदुगुञ्छाभयेन निर्ग्रन्थरूपयोग्यो न भवति । कौपीनग्रहणेन तु भावनायोग्यो भवतीत्यभिप्रायः ।।“३०।। एवं स्त्रीनिर्वाणनिराकरणव्याख्यानमुख्यत्वेनैकादशगाथाभिस्तृतीयं स्थलं गतम् । अथ पूर्वोक्तस्योपकरणरूपा- पवादव्याख्यानस्य विशेषविवरणं करोति — इदि भणिदं इति भणितं कथितम् । किम् । उवयरणं उपकरणम् । क्व । जिणमग्गे जिनोक्तमोक्षमार्गे । किमुपकरणम् । लिंगं शरीराकारपुद्गलपिण्डरूपं करनेवाले चित्रपुद्गल । (अपवादमार्गमें जिस उपकरणभूत उपधिका निषेध नहीं है उसके उपरोक्त चार भेद हैं ।)
भावार्थ : — जिस श्रमणकी श्रामण्यपर्यायके सहकारी कारणभूत, सर्व कृत्रिमताओंसे रहित यथाजातरूपके सम्मुख वृत्ति जाये, उसे कायका परिग्रह है; जिस श्रमणकी गुरु – उपदेशके श्रवणमें वृत्ति रुके, उसे वचनपुद्गलोंका परिग्रह है; जिस श्रमणकी सूत्राध्ययनमें वृत्ति रुके उसके सूत्रपुद्गलोंका परिग्रह है; और जिस श्रमणके योग्य पुरुषके विनयरूप परिणाम हों उसके मनके पुद्गलोंका परिग्रह है । यद्यपि वह परिग्रह उपकरणभूत हैं, इसलिये अपवादमार्गमें उनका निषेध नहीं है, तथापि वे वस्तुधर्म नहीं हैं ।।२२५।।
Page 416 of 513
PDF/HTML Page 449 of 546
single page version
अनादिनिधनैकरूपशुद्धात्मतत्त्वपरिणतत्वादखिलकर्मपुद्गलविपाकात्यन्तविविक्तस्वभावत्वेन रहितकषायत्वात्तदात्वमनुष्यत्वेऽपि समस्तमनुष्यव्यवहारबहिर्भूतत्वेनेहलोकनिरापेक्षत्वात्तथा द्रव्यलिङ्गम् । किंविशिष्टम् । जहजादरूवं यथाजातरूपं, यथाजातरूपशब्देनात्र व्यवहारेण संगपरित्यागयुक्तं नग्नरूपं, निश्चयेनाभ्यन्तरेण शुद्धबुद्धैकस्वभावं परमात्मस्वरूपं । गुरुवयणं पि य गुरुवचनमपि, निर्विकारपरमचिज्जयोतिःस्वरूपपरमात्मतत्त्वप्रतिबोधकं सारभूतं सिद्धोपदेशरूपं गुरूपदेशवचनम् । न केवलं गुरूपदेशवचनम्, सुत्तज्झयणं च आदिमध्यान्तवर्जितजातिजरामरणरहितनिजात्मद्रव्यप्रकाशक- सूत्राध्ययनं च, परमागमवाचनमित्यर्थः । णिद्दिट्ठं उपकरणरूपेण निर्दिष्टं कथितम् । विणओ स्वकीयनिश्चयरत्नत्रयशुद्धिर्निश्चयविनयः, तदाधारपुरुषेषु भक्तिपरिणामो व्यवहारविनयः । उभयोऽपि विनयपरिणाम उपकरणं भवतीति निर्दिष्टः । अनेन किमुक्तं भवति — निश्चयेन चतुर्विधमेवोपकरणम् । अन्यदुपकरणं व्यवहार इति ।।२२५।। अथ युक्ताहारविहारलक्षणतपोधनस्य स्वरूपमाख्याति – इहलोगणिरावेक्खो इहलोकनिरापेक्षः, टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावनिजात्मसंवित्तिविनाशकख्यातिपूजा- लाभरूपेहलोककाङ्क्षारहितः, अप्पडिबद्धो परम्हि लोयम्हि अप्रतिबद्धः परस्मिन् लोके, तपश्चरणे कृते दिव्यदेवस्त्रीपरिवारादिभोगा भवन्तीति, एवंविधपरलोके प्रतिबद्धो न भवति, जुत्ताहारविहारो हवे युक्ताहारविहारो भवेत् । स कः । समणो श्रमणः । पुनरपि कथंभूतः । रहिदकसाओ निःकषायस्वरूप-
अन्वयार्थ : — [श्रमणः ] श्रमण [रहितकषायः ] कषायरहित वर्तता हुआ [इहलोक निरापेक्षः ] इस लोकमें निरपेक्ष और [परस्मिन् लोके ] परलोकमें [अप्रतिबद्धः ] अप्रतिबद्ध होनेसे [युक्ताहारविहारः भवेत् ] १युक्ताहार – विहारी होता है ।।२२६।।
टीका : — अनादिनिधन एकरूप शुद्ध आत्मतत्त्वमें परिणत होनेसे श्रमण समस्त कर्मपुद्गलके विपाकसे अत्यन्त विविक्त (-भिन्न) स्वभावके द्वारा कषायरहित होनेसे, उस १. युक्ताहार – विहारी = (१) योग्य (-उचित) आहार – विहारवाला; (२) युक्त अर्थात् योगीके आहार
Page 417 of 513
PDF/HTML Page 450 of 546
single page version
भविष्यदमर्त्यादिभावानुभूतितृष्णाशून्यत्वेन परलोकाप्रतिबद्धत्वाच्च, परिच्छेद्यार्थोपलम्भप्रसिद्धयर्थ- प्रदीपपूरणोत्सर्पणस्थानीयाभ्यां शुद्धात्मतत्त्वोपलम्भप्रसिद्धयर्थतच्छरीरसम्भोजनसंचलनाभ्यां युक्ताहारविहारो हि स्यात् श्रमणः । इदमत्र तात्पर्यम् — यतो हि रहितकषायः ततो न तच्छरीरानुरागेण दिव्यशरीरानुरागेण वाहारविहारयोरयुक्त्या प्रवर्तेत । शुद्धात्मतत्त्वोपलम्भ- साधकश्रामण्यपर्यायपालनायैव केवलं युक्ताहारविहारः स्यात् ।।२२६।।
संवित्त्यवष्टम्भबलेन रहितकषायश्चेति । अयमत्र भावार्थः — योऽसौ इहलोकपरलोकनिरपेक्षत्वेन निःकषायत्वेन च प्रदीपस्थानीयशरीरे तैलस्थानीयं ग्रासमात्रं दत्वा घटपटादिप्रकाश्यपदार्थस्थानीयं निजपरमात्मपदार्थमेव निरीक्षते स एव युक्ताहारविहारो भवति, न पुनरन्यः शरीरपोषणनिरत इति ।।२२६।। अथ पञ्चदशप्रमादैस्तपोधनः प्रमत्तो भवतीति प्रतिपादयति — (वर्तमान) कालमें मनुष्यत्वके होते हुए भी (स्वयं) समस्त मनुष्यव्यवहारसे १बहिर्भूत होनेके कारण इस लोकके प्रति निरपेक्ष (निस्पृह) है; तथा भविष्यमें होनेवाले देवादि भावोंके अनुभवकी तृष्णासे शून्य होनेके कारण परलोकके प्रति अप्रतिबद्ध है; इसलिये, जैसे ज्ञेय पदार्थोंके ज्ञानकी सिद्धिके लिये (-घटपटादि पदार्थोंको देखनेके लिये ही) दीपकमें तेल डाला जाता है और दीपकको हटाया जाता है, उसीप्रकार श्रमण शुद्ध आत्मतत्त्वकी उपलब्धिकी सिद्धिके लिये (-शुद्धात्माको प्राप्त करनेके लिये ही) वह शरीरको खिलाता और चलाता है, इसलिये युक्ताहारविहारी होता है
यहाँ ऐसा तात्पर्य है कि : — श्रमण कषायरहित है इसलिये वह शरीरके (-वर्तमान मनुष्य – शरीरके) अनुरागसे या दिव्य शरीरके (-भावी देवशरीरके) अनुरागसे आहार – विहारमें अयुक्तरूपसे प्रवृत्त नहीं होता; किन्तु शुद्धात्मतत्वकी उपलब्धिकी साधकभूत श्रामण्यपर्यायके पालनके लिये ही केवल युक्ताहारविहारी होता है ।।२२६।।
अब, युक्ताहारविहारी साक्षात् अनाहारविहारी (-अनाहारी और अविहारी) ही है ऐसा उपदेश करते हैं : — १ बहिर्भूत = बाहर, रहित, उदासीन ।
वण – एषणा भिक्षा वळी, तेथी अनाहारी मुनि. २२७.
Page 418 of 513
PDF/HTML Page 451 of 546
single page version
स्वयमनशनस्वभावत्वादेषणादोषशून्यभैक्ष्यत्वाच्च, युक्ताहारः साक्षादनाहार एव स्यात् । तथा हि — यस्य सकलकालमेव सकलपुद्गलाहरणशून्यमात्मानमवबुद्धयमानस्य सकलाशनतृष्णा- शून्यत्वात्स्वयमनशन एव स्वभावः, तदेव तस्यानशनं नाम तपोऽन्तरंगस्य बलीयस्त्वात्; इति कृत्वा ये तं स्वयमनशनस्वभावं भावयन्ति श्रमणाः, तत्प्रतिषिद्धये चैषणादोषशून्य-
हवदि क्रोधादिपञ्चदशप्रमादरहितचिच्चमत्कारमात्रात्मतत्त्वभावनाच्युतः सन् भवति । स कः कर्ता । समणो सुखदुःखादिसमचित्तः श्रमणः । किंविशिष्टो भवति । पमत्तो प्रमत्तः प्रमादी । कैः कृत्वा । कोहादिएहि चउहि वि चतुर्भिरपि क्रोधादिभिः, विकहाहि स्त्रीभक्तचोरराजकथाभिः, तहिंदियाणमत्थेहिं तथैव पञ्चेन्द्रियाणामर्थैः स्पर्शादिविषयैः । पुनरपि किंरूपः। उवजुत्तो उपयुक्तः परिणतः । काभ्याम् । णेहणिद्दाहिं स्नेहनिद्राभ्यामिति ।।“३१।। अथ युक्ताहारविहारतपोधनस्वरूपमुपदिशति – जस्स यस्य मुनेः संबन्धी अप्पा आत्मा । किंविशिष्टः । अणेसणं स्वकीयशुद्धात्मतत्त्वभावनोत्पन्नसुखामृताहारेण तृप्तत्वान्न विद्यते
अन्वयार्थ : — [यस्य आत्मा अनेषणः ] जिसका आत्मा एषणारहित है (अर्थात् जो अनशनस्वभावी आत्माका ज्ञाता होनेसे स्वभावसे ही आहारकी इच्छासे रहित है ) [तत् अपि तपः ] उसे वह भी तप है; (और) [तत्प्रत्येषकाः ] उसे प्राप्त करनेके लिये (-अनशनस्वभाववाले आत्माको परिपूर्णतया प्राप्त करनेके लिये) प्रयत्न करनेवाले [श्रमणाः ] श्रमणोंके [अन्यत् भैक्षम् ] अन्य (-स्वरूपसे पृथक्) भिक्षा [अनेषणम् ] एषणारहित (-एषणदोषसे रहित) होती है; [अथ ] इसलिए [ते श्रमणाः ] वे श्रमण [अनाहाराः ] अनाहारी हैं ।।२२७।।
टीका : — (१) स्वयं अनशनस्वभाववाला होनेसे (अपने आत्माको स्वयं अनशन- स्वभाववाला जाननेसे) और (२) एषणादोषशून्य भिक्षावाला होनेसे, युक्ताहारी (-युक्ताहारवाला श्रमण) साक्षात् अनाहारी ही है । वह इसप्रकार — सदा ही समस्त पुद्गलाहारसे शून्य ऐसे आत्माको जानता हुआ समस्त अशनतृष्णा रहित होनेसे जिसका १स्वयं अनशन ही स्वभाव है, वही उसके अनशन नामक तप है, क्योंकि अंतरंगकी विशेष बलवत्ता है; — ऐसा समझकर जो श्रमण (१) आत्माको स्वयं अनशनस्वभाव भाते हैं (-समझते हैं, अनुभव करते हैं ) और (२) उसकी सिद्धिके लिये (-पूर्ण प्राप्तिके लिये) एषणादोषशून्य ऐसी अन्य (-पररूप) भिक्षा आचरते हैं; वे आहार करते हुए भी मानों आहार नहीं करते हों — ऐसे होनेसे साक्षात् अनाहारी ही हैं, क्योंकि १. स्वयं = अपने आप; अपनेसे; सहजतासे (अपने आत्माको स्वयं अनशनस्वभावी जानना वही अनशन
Page 419 of 513
PDF/HTML Page 452 of 546
single page version
मन्यद्भैक्षं चरन्ति, ते किलाहरन्तोऽप्यनाहरन्त इव युक्ताहारत्वेन स्वभावपरभावप्रत्यय- बन्धाभावात्साक्षादनाहारा एव भवन्ति । एवं स्वयमविहारस्वभावत्वात्समितिशुद्धविहारत्वाच्च युक्तविहारः साक्षादविहार एव स्यात् इत्यनुक्तमपि गम्येतेति ।।२२७।।
एषणमाहाराकाङ्क्षा यस्य स भवत्यनेषणः, तं पि तवो तस्य तदेव निश्चयेन निराहारात्मभावना- रूपमुपवासलक्षणं तपः, तप्पडिच्छगा समणा तत्प्रत्येषकाः श्रमणाः, तन्निश्चयोपवासलक्षणं तपः प्रतीच्छन्ति तत्प्रत्येषकाः श्रमणाः । पुनरपि किं येषाम् । अण्णं निजपरमात्मतत्त्वादन्यद्भिन्नं हेयम् । किम् । अणेसणं अन्नस्याहारस्यैषणं वाच्छा अन्नैषणम् । कथंभूतम् । भिक्खं भिक्षायां भवं भैक्ष्यं । अध अथ अहो, ते समणा अणाहारा ते अनशनादिगुणविशिष्टाः श्रमणा आहारग्रहणेऽप्यनाहारा भवन्ति ।। तथैव च निःक्रियपरमात्मानं ये भावयन्ति, पञ्चसमितिसहिता विहरन्ति च, ते विहारेऽप्यविहारा भवन्तीत्यर्थः ।।२२७।। अथ तदेवानाहारकत्वं प्रकारान्तरेण प्राह – केवलदेहो केवलदेहोऽन्यपरिग्रहरहितो युक्ताहारीपनेके कारण उनके स्वभाव तथा परभावके निमित्तसे बन्ध नहीं होता ।
इसप्रकार (जैसे युक्ताहारी साक्षात् अनाहारी ही है, ऐसा कहा गया है उसीप्रकार), (१) स्वयं अविहारस्वभाववाला होनेसे और (२) समितिशुद्ध (-ईयासमितिसे शुद्ध ऐसे) विहारवाला होनेसे युक्तविहारी (-युक्तविहारवाला श्रमण) साक्षात् अविहारी ही है — ऐसा अनुक्त होने पर भी (-गाथामें नहीं कहा जाने पर भी) समझना चाहिये ।।२२७।।
अन्वयार्थ : — [केवलदेहः श्रमणः ] केवलदेही (-जिसके मात्र देहरूप परिग्रह वर्तता है, ऐसे) श्रमणने [देहे ] शरीरमें भी [न मम इति ] ‘मेरा नहीं है’ ऐसा समझकर [रहितपरिकर्मा ] १परिकर्म रहित वर्तते हुए, [आत्मनः ] अपने आत्माकी [शक्तिं ] शक्तिको १. परिकर्म = शोभा; श्रृङ्गार; संस्कार; प्रतिकर्म ।
Page 420 of 513
PDF/HTML Page 453 of 546
single page version
यतो हि श्रमणः श्रामण्यपर्यायसहकारिकारणत्वेन केवलदेहमात्रस्योपधेः प्रसह्या- प्रतिषेधकत्वात्केवलदेहत्वे सत्यपि देहे ‘किं किंचण’ इत्यादिप्राक्तनसूत्रद्योतितपरमेश्वराभिप्राय- परिग्रहेण न नाम ममायं ततो नानुग्रहार्हः किन्तूपेक्ष्य एवेति परित्यक्तसमस्तसंस्कारत्वाद्रहित- परिकर्मा स्यात्, ततस्तन्ममत्वपूर्वकानुचिताहारग्रहणाभावाद्युक्ताहारत्वं सिद्धयेत् । यतश्च समस्तामप्यात्मशक्तिं प्रकटयन्ननन्तरसूत्रोदितेनानशनस्वभावलक्षणेन तपसा तं देहं सर्वारम्भेणा- भियुक्तवान् स्यात्, तत आहारग्रहणपरिणामात्मकयोगध्वंसाभावाद्युक्तस्यैवाहारेण च युक्ताहारत्वं सिद्धयेत् ।।२२८।। भवति । स कः कर्ता । समणो निन्दाप्रशंसादिसमचित्तः श्रमणः । तर्हि किं देहे ममत्वं भविष्यति । नैवं । देहे वि ममत्तरहिदपरिकम्मो देहेऽपि ममत्वरहितपरिकर्मा, ‘‘ममत्तिं परिवज्जामि णिम्ममत्तिं उवट्ठिदो । आलंबणं च मे आदा अवसेसाइं वोसरे ।।’’ इति श्लोककथितक्रमेण देहेऽपि ममत्वरहितः । आजुत्तो तं तवसा आयुक्तवान् आयोजितवांस्तं देहं तपसा । किं कृत्वा । अणिगूहिय अनिगूह्य प्रच्छादनमकृत्वा । कां । अप्पणो सत्तिं आत्मनः शक्तिमिति । अनेन किमुक्तं भवति – यः कोऽपि देहाच्छेषपरिग्रहं त्यक्त्वा [अनिगूह्य ] छुपाये विना [तपसा ] तपके साथ [तं ] उसे (-शरीरको) [आयुक्तवान् ] युक्त किया (-जोड़ा) है ।।२२८।।
टीका : — श्रामण्यपर्यायके सहकारी कारणके रूपमें केवल देहमात्र उपधिको श्रमण बलपूर्वक – हठसे निषेध नहीं करता इसलिये वह केवल देहवान् है; ऐसा (देहवान्) होने पर भी, ‘किं किंचण’ इत्यादि पूर्वसूत्र (गाथा २४४) द्वारा प्रकाशित किये गये परमेश्वरके अभिप्रायका ग्रहण करके ‘यह (शरीर) वास्तवमें मेरा नहीं है इसलिये यह अनुग्रह योग्य नहीं है किन्तु उपेक्षा योग्य ही है’ इसप्रकार देहमें समस्त संस्कारको छोड़ा होनेसे परिकर्मरहित है । इसलिये उसके देहके ममत्वपूर्वक अनुचित आहारग्रहणका अभाव होनेसे युक्ताहारीपना सिद्ध होता है । और (अन्य प्रकारसे) उसने (आत्मशक्तिको किंचित्मात्र भी छुपाये बिना) समस्त ही आत्मशक्तिको प्रगट करके, अन्तिम सूत्र (गाथा २२७) द्वारा कहे गये १अनशनस्वभाव- लक्षण तपके साथ उस शरीरको सर्वारम्भ (-उद्यम) से युक्त किया है (-जोड़ा है ); इसलिये आहारग्रहणके परिणामस्वरूप २योगध्वंसका अभाव होनेसे उसका आहार युक्तका (-योगीका) आहार है; इसलिये उसके युक्ताहारीपना सिद्ध होता है । १. अनशनस्वभावलक्षणतप = अनशनस्वभाव जिसका लक्षण है ऐसा तप । [जो आत्माके अनशन स्वभावको
जानता है उसके अनशनस्वभावलक्षण तप पाया जाता है] ] २. योगध्वंस = योगका नाश [‘आहार ग्रहण करना आत्माका स्वभाव है’ ऐसे परिणामसे परिणमित होना
Page 421 of 513
PDF/HTML Page 454 of 546
single page version
एककाल एवाहारो युक्ताहारः, तावतैव श्रामण्यपर्यायसहकारिकारणशरीरस्य धारण- त्वात् । अनेककालस्तु शरीरानुरागसेव्यमानत्वेन प्रसह्य हिंसायतनीक्रियमाणो न युक्तः, देहेऽपि ममत्वरहितस्तथैव तं देहं तपसा योजयति स नियमेन युक्ताहारविहारो भवतीति ।।२२८।। अथ युक्ताहारत्वं विस्तरेणाख्याति – एक्कं खलु तं भत्तं एककाल एव खलु हि स्फु टं स भक्त आहारो युक्ताहारः । कस्मात् । एकभक्तेनैव निर्विकल्पसमाधिसहकारिकारणभूतशरीरस्थितिसंभवात् । स च कथंभूतः । अप्पडिपुण्णोदरं यथाशक्त्या न्यूनोदरः । जहालद्धं यथालब्धो, न च स्वेच्छालब्धः । चरणं भिक्खेण
भावार्थ : — श्रमण दो प्रकारसे युक्ताहारी सिद्ध होता है; (१) शरीर पर ममत्व न होनेसे उसके उचित ही आहार होता है, इसलिये वह युक्ताहारी अर्थात् उचित आहारवाला है। और (२) ‘आहारग्रहण आत्माका स्वभाव नहीं है’ ऐसा परिणामस्वरूप योग श्रमणके वर्तता होनेसे वह श्रमण युक्त अर्थात् योगी है और इसलिये उसका आहार युक्ताहार अर्थात् योगीका आहार है ।।२२८।।
अन्वयार्थ : — [खलु ] वास्तवमें [सः भक्तः ] वह आहार (-युक्ताहार) [एकः ] एक बार [अप्रतिपूर्णोदरः ] ऊ नोदर [यथालब्धः ] यथालब्ध (-जैसा प्राप्त हो वैसा), [भैक्षाचरणेन ] भिक्षाचरणसे, [दिवा ] दिनमें [न रसापेक्षः ] रसकी अपेक्षासे रहित और [न मधुमांसः ] मधु – मांस रहित होता है ।।२२९।।
टीका : — एकबार आहार ही युक्ताहार है, क्योंकि उतनेसे ही श्रामण्य पर्यायका सहकारी कारणभूत शरीर टिका रहता है । [एकसे अधिक बार आहार लेना युक्ताहार नहीं है, ऐसा निम्नानुसार दो प्रकारसे सिद्ध होता है : — ] (१) शरीरके अनुरागसे ही अनेकबार आहारका सेवन किया जाता है, इसलिये अत्यन्तरूपसे १हिंसायतन किया जानेसे कारण युक्त १. हिंसायतन = हिंसाका स्थान [एकसे अधिकबार आहार करनेमें शरीरका अनुराग होता है, इसलिये वह
Page 422 of 513
PDF/HTML Page 455 of 546
single page version
शरीरानुरागसेवकत्वेन न च युक्तस्य । अप्रतिपूर्णोदर एवाहारो युक्ताहारः, तस्यैवाप्रतिहत- योगत्वात् । प्रतिपूर्णोदरस्तु प्रतिहतयोगत्वेन कथंचित् हिंसायतनीभवन् न युक्तः, प्रतिहत- योगत्वेन न च युक्तस्य । यथालब्ध एवाहारो युक्ताहारः, तस्यैव विशेषप्रियत्वलक्षणानुराग- शून्यत्वात् । अयथालब्धस्तु विशेषप्रियत्वलक्षणानुरागसेव्यमानत्वेन प्रसह्य हिंसायतनीक्रियमाणो न युक्तः, विशेषप्रियत्वलक्षणानुरागसेवकत्वेन न च युक्तस्य । भिक्षाचरणेनैवाहारो युक्ताहारः, तस्यैवारम्भशून्यत्वात् । अभैक्षाचरणेन त्वारम्भसम्भवात्प्रसिद्धहिंसायतनत्वेन न युक्तः, एवं- विधाहारसेवनव्यक्तान्तरशुद्धित्वान्न च युक्तस्य । दिवस एवाहारो युक्ताहारः, तदेव सम्यगव- लोकनात् । अदिवसे तु सम्यगवलोकनाभावादनिवार्यहिंसायतनत्वेन न युक्तः, भिक्षाचरणेनैव लब्धो, न च स्वपाकेन । दिवा दिवैव, न च रात्रौ । ण रसावेक्खं रसापेक्षो न भवति, किंतु सरसविरसादौ समचित्तः । ण मधुमंसं अमधुमांसः, अमधुमांस इत्युपलक्षणेन आचारशास्त्र- कथितपिण्डशुद्धिक्रमेण समस्तायोग्याहाररहित इति । एतावता किमुक्तं भवति । एवंविशिष्टविशेषणयुक्त एवाहारस्तपोधनानां युक्ताहारः । कस्मादिति चेत् । चिदानन्दैकलक्षणनिश्चयप्राणरक्षणभूता रागादि- (-योग्य) नहीं है; (अर्थात् वह युक्ताहार नहीं है ); और (२) अनेकबार आहारका सेवन करनेवाला शरीरानुरागसे सेवन करनेवाला होनेसे वह आहार १युक्त (-योगी) का नहीं है (अर्थात् वह युक्ताहार नहीं है ।)
२अपूर्णोदर आहार ही युक्ताहार है, क्योंकि वही ३प्रतिहत ४योग रहित है । [पूर्णोदर आहार युक्ताहार नहीं है, ऐसा निम्नानुसार दो प्रकारसे सिद्ध होता है : — ] (१) पूर्णोदर आहार तो प्रतिहत योगवाला होनेसे कथंचित् हिंसायतन होता हुआ युक्त (-योग्य) नहीं है; और (२) पूर्णोदर आहार करनेवाला प्रतिहत योगवाला होनेसे वह आहार युक्त (-योगी) का आहार नहीं है ।
यथालब्ध आहार ही युक्ताहार है, क्योंकि वही (आहार) विशेषप्रियतास्वरूप अनुरागसे शून्य है । (१) ५अयथालब्ध आहार तो विशेषप्रियतास्वरूप अनुरागसे सेवन किया जाता है, इसलिये अत्यन्तरूपसे हिंसायतन किया जानेके कारण युक्त (-योग्य) नहीं है; और अयथालब्ध आहारका सेवन करनेवाला विशेषप्रियतास्वरूप अनुराग द्वारा सेवन करनेवाला होनेसे वह आहार युक्त (-योगी) का नहीं है । १. युक्त = आत्मस्वभावमें लगा हुआ; योगी । २.अपूर्णोदर = पूरा पेट न भरकर; ऊ नोदर करना । ३. प्रतिहत = हनित, नष्ट, रुका हुआ, विघ्नको प्राप्त । ४. योग = आत्मस्वभावमें जुड़ना । ५. अयथालब्ध = जैसा मिल जाय वैसा नहीं, किन्तु अपनी पसंदगीका; स्वेच्छालब्ध ।
Page 423 of 513
PDF/HTML Page 456 of 546
single page version
एवंविधाहारसेवनव्यक्तान्तरशुद्धित्वान्न च युक्तस्य । अरसापेक्ष एवाहारो युक्ताहारः, तस्यैवान्तः- शुद्धिसुन्दरत्वात् । रसापेक्षस्तु अन्तरशुद्धया प्रसह्य हिंसायतनीक्रियमाणो न युक्तः, अन्तर- शुद्धिसेवकत्वेन न च युक्तस्य । अमधुमांस एवाहारो युक्ताहारः, तस्यैवाहिंसायतनत्वात् । समधुमांसस्तु हिंसायतनत्वान्न युक्तः, एवंविधाहारसेवनव्यक्तान्तरशुद्धित्वान्न च युक्तस्य । मधुमांसमत्र हिंसायतनोपलक्षणं, तेन समस्तहिंसायतनशून्य एवाहारो युक्ताहारः।।२२९।। विकल्पोपाधिरहिता या तु निश्चयनयेनाहिंसा, तत्साधकरूपा बहिरङ्गपरजीवप्राणव्यपरोपणनिवृत्तिरूपा द्रव्याहिंसा च, सा द्विविधापि तत्र युक्ताहारे संभवति । यस्तु तद्विपरीतः स युक्ताहारो न भवति । कस्मादिति चेत् । तद्विलक्षणभूताया द्रव्यभावरूपाया हिंसायाः सद्भावादिति ।।२२९।। अथ विशेषेण मांसदूषणं कथयति —
भिक्षाचरणसे आहार ही युक्ताहार है, क्योंकि वही आरंभशून्य है । (१) अभिक्षाचरणसे (-भिक्षाचरण रहित) जो आहार उसमें आरम्भका सम्भव होनेसे हिंसायतनपना प्रसिद्ध है, अतः वह आहार युक्त (-योग्य) नहीं है; और (२) ऐसे आहारके सेवनमें (सेवन करनेवालेकी) अन्तरंग अशुद्धि व्यक्त (-प्रगट) होनेसे वह आहार युक्त (योगी) का नहीं है ।
दिनका आहार ही युक्ताहार है, क्योंकि वही सम्यक् (बराबर) देखा जा सकता है । (१) अदिवस (दिनके अतिरिक्त समयमें) आहार तो सम्यक् नहीं देखा जा सकता, इसलिये उसके हिंसायतनपना अनिवार्य होनेसे वह आहार युक्त (-योग्य) नहीं है; और (२) ऐसे आहारके सेवनमें अन्तरंग अशुद्धि व्यक्त होनेसे आहार युक्त (-योगी) का नहीं है ।
रसकी अपेक्षासे रहित आहार ही युक्ताहार है । क्योंकि वही अन्तरंग शुद्धिसे सुन्दर है । (१) रसकी अपेक्षावाला आहार तो अन्तरंग अशुद्धि द्वारा अत्यन्तरूपसे हिंसायतन किया जानेके कारण युक्त (-योग्य) नहीं है; और (२) उसका सेवन करनेवाला अन्तरंग अशुद्धि पूर्वक सेवन करता है इसलिये वह आहार युक्त (-योगी) का नहीं है ।
मधु – मांस रहित आहार ही युक्ताहार है, क्योंकि उसीके हिंसायतनपनेका अभाव है । (१) मधु – मांस सहित आहार तो हिंसायतन होनेसे युक्त (-योग्य) नहीं है; और (२) ऐसे आहारसे सेवनमें अन्तरंग अशुद्धि व्यक्त होनेसे वह आहार युक्त (-योगी) का नहीं है । यहाँ मधु – मांस हिंसायतनका उपलक्षण है इसलिये (‘मधु – मांस रहित आहार युक्ताहार है’ इस कथनसे ऐसा समझना चाहिये कि) समस्त हिंसायतनशून्य आहार ही युक्ताहार है ।।२२९।।
Page 424 of 513
PDF/HTML Page 457 of 546
single page version
भणित इत्यध्याहारः । स कः । उववादो व्यवहारनयेनोत्पादः । किंविशिष्टः । संतत्तियं सान्ततिको निरन्तरः । केषां संबन्धी । णिगोदाणं निश्चयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावानामनादिनिधनत्वेनोत्पादव्यय- रहितानामपि निगोदजीवानाम् । पुनरपि कथंभूतानाम्। तज्जादीणं तद्वर्णतद्गन्धतद्रसतत्स्पर्शत्वेन तज्जातीनां मांसजातीनाम् । कास्वधिकरणभूतासु । मंसपेसीसु मांसपेशीषु मांसखण्डेषु । कथंभूतासु । पक्केसु अ आमेसु अ विपच्चमाणासु पक्वासु चामासु च विपच्यमानास्विति प्रथमगाथा । जो पक्कमपक्कं वा यः कर्ता पक्वामपक्वां वा पेसीं पेशीं खण्डम् । कस्य । मंसस्स मांसस्य । खादि निजशुद्धात्मभावनोत्पन्न- सुखसुधाहारमलभमानः सन् खादति भक्षति, फासदि वा स्पर्शति वा, सो किल णिहणदि पिंडं स कर्ता किल लोकोक्त्या परमागमोक्त्या वा निहन्ति पिण्डम् । केषाम् । जीवाणं जीवानाम् । कति- संख्योपेतानाम् । अणेगकोडीणं अनेककोटीनामिति । अत्रेदमुक्तं भवति – शेषकन्दमूलाद्याहाराः केचनानन्त- काया अप्यग्निपक्वाः सन्तः प्रासुका भवन्ति, मांसं पुनरनन्तकायं भवति तथैव चाग्निपक्वमपक्वं पच्यमानं वा प्रासुकं न भवति । तेन कारणेनाभोज्यमभक्षणीयमिति ।।“३२ – ३३।। अथ पाणिगताहारः प्रासुकोऽप्यन्यस्मै न दातव्य इत्युपादिशति —
अन्वयार्थ : — [बालः वा ] बाल, [वृद्धः वा ] वृद्ध [श्रमाभिहतः वा ] १श्रांत [पुनः ग्लानः वा ] या २ग्लान श्रमण [मूलच्छेदः ] मूलका छेद [यथा न भवति ] जैसा न हो उसप्रकारसे [स्वयोग्यां ] अपने योग्य [चर्यां चरतु ] आचरण आचरो ।।२३०।। १. श्रान्त = श्रमित; परिश्रमी थका; हुआ । २. ग्लान = व्याधिग्रस्त; रोगी; दुर्बल ।
चर्या चरो निजयोग्य, जे रीत मूळछेद न थाय छे. २३०.
Page 425 of 513
PDF/HTML Page 458 of 546
single page version
बालवृद्धश्रान्तग्लानेनापि संयमस्य शुद्धात्मतत्त्वसाधनत्वेन मूलभूतस्य छेदो न यथा स्यात्तथा संयतस्य स्वस्य योग्यमतिकर्कशमेवाचरणमाचरणीयमित्युत्सर्गः । बालवृद्धश्रान्तग्लानेन शरीरस्य शुद्धात्मतत्त्वसाधनभूतसंयमसाधनत्वेन मूलभूतस्य छेदो न यथा स्यात्तथा बालवृद्ध- श्रान्तग्लानस्य स्वस्य योग्यं मृद्वेवाचरणमाचरणीयमित्यपवादः । बालवृद्धश्रान्तग्लानेन संयमस्य शुद्धात्मतत्त्वसाधनत्वेन मूलभूतस्य छेदो न यथा स्यात्तथा संयतस्य स्वस्य योग्यमति- कर्कशमाचरणमाचरता शरीरस्य शुद्धात्मतत्त्वसाधनभूतसंयमसाधनत्वेन मूलभूतस्य छेदो न यथा स्यात् तथा बालवृद्धश्रान्तग्लानस्य स्वस्य योग्यं मृद्वप्याचरणमाचरणीयमित्यपवादसापेक्ष उत्सर्गः । बालवृद्धश्रान्तग्लानेन शरीरस्य शुद्धात्मतत्त्वसाधनभूतसंयमसाधनत्वेन मूलभूतस्य छेदो न यथा
अप्पडिकुट्ठं पिंडं पाणिगयं णेव देयमण्णस्स अप्रतिकृष्ट आगमाविरुद्ध आहारः पाणिगतो हस्तगतो नैव देयो, न दातव्योऽन्यस्मै, दत्ता भोत्तुमजोग्गं दत्वा पश्चाद्भोक्तुमयोग्यं, भुत्तो वा होदि पडिकुट्ठो कथंचित् भुक्तो वा, भोजनं कृतवान्, तर्हि प्रतिकृष्टो भवति, प्रायश्चित्तयोग्यो भवतीति । अयमत्र भावः — हस्तगताहारं योऽसावन्यस्मै न ददाति तस्य निर्मोहात्मतत्त्वभावनारूपं निर्मोहत्वं ज्ञायत इति ।।“३४।। अथ निश्चयव्यवहारसंज्ञयोरुत्सर्गापवादयोः कथंचित्परस्परसापेक्षभावं स्थापयन् चारित्रस्य रक्षां दर्शयति – चरदु चरतु, आचरतु । किम् । चरियं चारित्रमनुष्ठानम् । कथंभूतम् । सजोग्गं स्वयोग्यं, स्वकीयावस्थायोग्यम् । कथं यथा भवति । मूलच्छेदो जधा ण हवदि मूलच्छेदो यथा न भवति । स कः कर्ता चरति । बालो वा वुड्ढो वा समभिहदो वा पुणो गिलाणो वा बालो वा, वृद्धो वा, श्रमेणाभिहतः पीडितः श्रमाभिहतो वा, ग्लानो व्याधिस्थो वेति । तद्यथा — उत्सर्गापवादलक्षणं कथ्यते तावत् । स्वशुद्धात्मनः
टीका : — बाल -वृद्ध -श्रमित या ग्लान (श्रमण) को भी संयमका — जो कि शुद्धात्मतत्त्वका साधन होनेसे मूलभूत है उसका — छेद जैसे न हो उसप्रकार, संयत ऐसे अपने योग्य अति कर्कश (-कठोर) आचरण ही आचरना; इसप्रकार उत्सर्ग है ।
बाल -वृद्ध -श्रमित या ग्लान (श्रमण) को भी शरीरका — जो कि शुद्धात्मतत्त्वके साधनभूत संयमका साधन होनेसे मूलभूत है उसका — छेद जैसे न हो उसप्रकार, बाल – वृद्ध – श्रांत – ग्लानको अपने योग्य मृदु आचरण ही आचरना; इसप्रकार अपवाद है ।
बाल – वृद्ध – श्रांत – ग्लानके संयमका — जो कि शुद्धात्मतत्त्वका साधन होनेसे मूलभूत है उसका — छेद जैसे न हो उस प्रकारका संयत ऐसा अपने योग्य अति कठोर आचरण आचरते हुए, (उसके) शरीरका — जो कि शुद्धात्मतत्त्वके साधनभूत संयमका साधन होनेसे मूलभूत है उसका (भी) — छेद जैसे न हो उसप्रकार बाल – वृद्ध – श्रांत – ग्लान ऐसे अपने योग्य मृदु आचरण भी आचरना । इसप्रकार १अपवादसापेक्ष उत्सर्ग है ।
बाल – वृद्ध – श्रांत – ग्लानको शरीरका — जो कि शुद्धात्मतत्त्वके साधनभूत संयमका १. अपवादसापेक्ष = अपवादकी अपेक्षा सहित । प्र. ५४
Page 426 of 513
PDF/HTML Page 459 of 546
single page version
स्यात्तथा बालवृद्धश्रान्तग्लानस्य स्वस्य योग्यं मृद्वाचरणमाचरता संयमस्य शुद्धात्मतत्त्वसाधनत्वेन मूलभूतस्य छेदो न यथा स्यात्तथा संयतस्य स्वस्य योग्यमतिकर्कशमप्याचरणमाचरणीय- मित्युत्सर्गसापेक्षोऽपवादः । अतः सर्वथोत्सर्गापवादमैत्र्या सौस्थित्यमाचरणस्य विधेयम् ।।२३०।।
सकाशादन्यद्बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहरूपं सर्वं त्याज्यमित्युत्सर्गो निश्चयनयः सर्वपरित्यागः परमोपेक्षासंयमो वीतरागचारित्रं शुद्धोपयोग इति यावदेकार्थः । तत्रासमर्थः पुरुषः शुद्धात्मभावनासहकारिभूतं किमपि प्रासुकाहारज्ञानोपकरणादिकं गृह्णातीत्यपवादो व्यवहारनय एकदेशपरित्यागः तथाचापहृतसंयमः सरागचारित्रं शुभोपयोग इति यावदेकार्थः । तत्र शुद्धात्मभावनानिमित्तं सर्वत्यागलक्षणोत्सर्गे दुर्धरानुष्ठाने प्रवर्तमानस्तपोधनः शुद्धात्मतत्त्वसाधकत्वेन मूलभूतसंयमस्य संयमसाधकत्वेन मूलभूतशरीरस्य वा यथा छेदो विनाशो न भवति तथा किमपि प्रासुकाहारादिकं गृह्णातीत्यपवादसापेक्ष उत्सर्गो भण्यते । यदा पुनरपवादलक्षणेऽपहृतसंयमे प्रवर्तते तदापि शुद्धात्मतत्त्वसाधकत्वेन मूलभूतसंयमस्य संयमसाधकत्वेन मूलभूतशरीरस्य वा यथोच्छेदो विनाशो न भवति तथोत्सर्गसापेक्षत्वेन प्रवर्तते । तथा प्रवर्तते इति कोऽर्थः । यथा संयमविराधना न भवति तथेत्युत्सर्गसापेक्षोऽपवाद इत्यभिप्रायः ।।२३०।। अथापवादनिरपेक्षमुत्सर्गं तथैवोत्सर्गनिरपेक्षमपवादं च साधन होनेसे मूलभूत है उसका — छेद जैसे न हो उसप्रकारसे बाल – वृद्ध – श्रांत – ग्लान ऐसे अपने योग्य मृदु आचरण आचरते हुए, (उसके) संयमका — जो कि शुद्धात्मतत्वका साधन होनेसे मूलभूत है उसका (भी) — छेद जैसे न हो उसप्रकारसे संयत ऐसा अपने योग्य अतिकर्कश आचरण भी आचरना; इसप्रकार उत्सर्गसापेक्ष अपवाद है ।
इससे (ऐसा कहा है कि) सर्वथा (सर्वप्रकारसे) उत्सर्ग और अपवादकी मैत्री द्वारा आचरणका सुस्थितपना करना चाहिये ।।२३०।।
अब, उत्सर्ग और अपवादके विरोध (-अमैत्री) से आचरणका १दुःस्थितपना होता है, ऐसा उपदेश करते हैं : — १. दुःस्थित = खराब स्थितिवाला; नष्ट ।
Page 427 of 513
PDF/HTML Page 460 of 546
single page version
अत्र क्षमाग्लानत्वहेतुरूपवासः, बालवृद्धत्वाधिष्ठानं शरीरमुपधिः, ततो बालवृद्ध- श्रान्तग्लाना एव त्वाकृष्यन्ते । अथ देशकालज्ञस्यापि बालवृद्धश्रान्तग्लानत्वानुरोधेनाहार- विहारयोः प्रवर्तमानस्य मृद्वाचरणप्रवृत्तत्वादल्पो लेपो भवत्येव, तद्वरमुत्सर्गः । देशकालज्ञस्यापि बालवृद्धश्रान्तग्लानत्वानुरोधेनाहारविहारयोः प्रवर्तमानस्य मृद्वाचरणप्रवृत्तत्वादल्प एव लेपो भवति, तद्वरमपवादः । देशकालज्ञस्यापि बालवृद्धश्रान्तग्लानत्वानुरोधेनाहारविहारयोरल्पलेप- निषेधयंश्चारित्ररक्षणाय व्यतिरेकद्वारेण तमेवार्थं द्रढयति – वट्टदि वर्तते प्रवर्तते । स कः कर्ता । समणो शत्रुमित्रादिसमचित्तः श्रमणः । यदि किम् । जदि अप्पलेवी सो यदि चेदल्पलेपी स्तोकसावद्यो भवति । कयोर्विषययोर्वर्तते । आहारे व विहारे तपोधनयोग्याहारविहारयोः । किं कृत्वा पूर्वं । जाणित्ता ज्ञात्वा । कान् । ते तान् कर्मतापन्नान्; देसं कालं समं खमं उवधिं देशं, कालं, मार्गादिश्रमं, क्षमां क्षमतामुपवासादिविषये शक्तिं , उपधिं बालवृद्धश्रान्तग्लानसंबन्धिनं शरीरमात्रोपधिं परिग्रहमिति पञ्च देशादीन् तपोधनाचरणसहकारिभूतानिति । तथाहि — पूर्वकथितक्रमेण तावद्दुर्धरानुष्ठानरूपोत्सर्गे वर्तते; तत्र च प्रासुकाहारादिग्रहणनिमित्तमल्पलेपं द्रष्टवा यदि न प्रवर्तते तदा आर्तध्यानसंक्लेशेन शरीरत्यागं
अन्वयार्थ : — [यदि ] यदि [श्रमणः ] श्रमण [आहारे वा विहारे ] आहार अथवा विहारमें [देशं ] देश, [कालं ] काल, [श्रमं ] श्रम, [क्षमां ] १क्षमता तथा [उपधिं ] उपधि, [तान् ज्ञात्वा ] इनको जानकर [वर्तते ] प्रवर्ते [सः अल्पलेपी ] तो वह अल्पलेपी होता है ।।२३१।।
टीका : — क्षमता तथा ग्लानताका हेतु उपवास है और बाल तथा वृद्धत्वका अधिष्ठान उपधि – शरीर है, इसलिये यहाँ (टीकामें) बाल – वृद्ध – श्रांत – ग्लान ही लिये गये हैं । (अर्थात् मूल गाथामें जो क्षमा, उपधि इत्यादि शब्द हैं उनका आशय खींचकर टीकामें ‘बाल, वृद्ध, श्रांत, ग्लान’ शब्द ही प्रयुक्त किये गये हैं) ।
२देशकालज्ञको भी, यदि वह बाल – वृद्ध – श्रांत – ग्लानत्वके अनुरोधसे (अर्थात् बालत्व, वृद्धत्व, श्रांतत्व अथवा ग्लानत्वका अनुसरण करके) आहार – विहारमें प्रवृत्ति करे तो मृदु आचरणमें प्रवृत्त होनेसे अल्प लेप होता ही है, (-लेपका सर्वथा अभाव नहीं होता), इसलिये उत्सर्ग अच्छा है ।
देशकालज्ञको भी, यदि वह बाल – वृद्ध – श्रांत – ग्लानत्वके अनुरोधसे आहार – विहारमें प्रवृत्ति करे तो मृदु आचरणमें प्रवृत्त होनेसे अल्प ही लेप होता है । (-विशेष लेप नहीं होता), इसलिये अपवाद अच्छा है । १. क्षमता = शक्ति; सहनशक्ति; धीरज. २. देशकालज्ञ = देश – कालको जाननेवाला ।