PDF/HTML Page 21 of 49
single page version
તેના પુરુષાર્થનો વેગ સ્વભાવ તરફ હોય છે. તે પરભાવ સામે જુએ નહિ,
પરભાવની પ્રીતિમાં તે અટકે નહિ. ‘આ રાગનો કણિયો શુભ છે તે મને કંઈક
લાભ કરશે, કંઈક મદદ કરશે’ –એમ રાગની સામે જોવા મોક્ષાર્થી જીવ ઊભો ન
રહે,.... એ તો નિરપેક્ષ થઈને વીરપણે વીતરાગસ્વભાવ તરફની શ્રેણીએ ચડે છે.
તીર્થંકરોની ને વીરસંતોની વાણી જીવને પુરુષાર્થ જગાડનારી છે. તે કહે છે કે અરે
જીવ! તું વીતરાગમાર્ગને સાધવા નીકળ્યો–ને ત્યાં વચ્ચે પાછો વળીને રાગની
સામે જોવા ઊભો રહે છે? ––અરે નમાલા! શું તું વીતરાગમાર્ગને સાધવા
નીકળ્યો છો? શું આમ રાગની સામે જોયે વીતરાગમાર્ગ સધાતા હશે? તું
વીતરાગમાર્ગ સાધવા નીકળ્યો ને હજી તને રાગનો રસ છે? ––છોડી દે એ
રાગનું અવલંબન, છોડ એનો પ્રેમ! –ને વીર થઈને ઉપયોગને ઝુકાવ તારા
સ્વભાવમાં. વીતરાગમાર્ગનો સાધક શૂરવીર હોય છે, તે એવો કાયર નથી હોતો
કે ક્ષણિક રાગની વૃત્તિથી લૂંટાઈ જાય. ‘વીરનો મારગ છે શૂરાનો........ કાયરનું
નહીં કામ જો..... ’
જવાની હાક વાગો.... રજપૂતને લડાઈમાં જવાનું થયું; રજપૂત માતાએ હસતે
મુખડે દીકરાને વિદાય આપી. બહાદૂર રજપૂતાણીએ પણ બહાદૂરીથી પતિને
વિદાય આપી. પણ––તે રજપૂત લડાઈમાં
PDF/HTML Page 22 of 49
single page version
જોઈને વીર રજપૂતાણીથી રહેવાયું નહિ, હાકલ પાડીને તેણે કહ્યું: ઊભા રહો. આ મોઢું
ભેગું લેતા જાવ એટલે તમારું ચિત્ત લડાઈમાં લાગે.––એમ કહીને તેણે પોતાનું માથું
કાપીને તેની સામે ધરી દીધું. રજપૂત તો આભો જ બની ગયો..... તેની માતા કહે છે:
અરે કાયર! તેં રજપૂતાણીના દૂધ પીધા છે તે આ લડાઈમાં જવાના શૂરવીર થવાના
ટાણે બાયડીનું મોઢુ જોવા તું રોકાણો? છોડ એ વૃત્તિ! શું આ રાગની વૃત્તિમાં રોકાવાના
ટાણાં છે? અરે, આ તો શૂરવીર થઈને શત્રુને જીતવાના ટાણાં છે, અત્યારે રાગની
વૃત્તિમાં રોકાવાનું ન હોય.... તેમ––
કાયરપણે જે અટક્યો છે, ને અંતરમાં ચૈતન્યમાં ઝુકાવતો નથી. એવા કાયરજીવને
જિનવાણી માતા કહે છે કે અરે જીવ! તું શૂરવીર થઈને ચૈતન્યને સાધવા નીકળ્યો છો,
તું વીરમાર્ગમાં મોહને જીતવા નીકળ્યો છો, તો રાગની રુચિ તને ન પાલવે. રાગની
સામે જોઈને રોકવાના આ ટાણાં નથી; આ તો રાગની રુચિ તોડીને શૂરવીરપણે
મોહશત્રુને મારવાના ને ચૈતન્યને સાધવાના ટાણાં છે. વીરમાર્ગના સાધક શૂરવીર હોય
છે, તે એવા કાયર નથી હોતા કે રાગની વૃત્તિમાં અટકી જાય. વીરનો વીતરાગમાર્ગ
શૂરાનો છે. એ તો રાગના બંધન તોડીને શૂરવીરપણે મોહશત્રુને હણે છે ને ચૈતન્યને
સાધે છે.
આરાધક જીવ રત્નત્રયની આરાધનાવડે
પરિહારપૂર્વક આત્માના ધ્યાનથી થાય છે.
ઈષ્ટસિદ્ધિને પામતો નથી. આ રીતે મોક્ષની સિદ્ધિ માટે
PDF/HTML Page 23 of 49
single page version
માતાએ તિલક કરીને
PDF/HTML Page 24 of 49
single page version
લડાઈમાં જતાં રોકે છે
માતા કહે છે: અરે
તાના ટાણે તું સ્ત્રીના
એ સાંભળતાવેંત
વીરતાપૂર્વક વિજય
રજપૂત મારંમાર ઘોડે
સિદ્ધાંત સમજવા માટે આ અંકમાં છઠ્ઠા–સાતમા પાને પ્રસિદ્ધ થયેલ લેખ વાંચો.
PDF/HTML Page 25 of 49
single page version
૧૩ના રોજ પૂ. ગુરુદેવે ભાવભીના ચિત્તે ગવડાવેલું કુંદકુંદપ્રભુનું સ્તવન
મન લાગ્યું રે કુંદદેવમાં...
મન લાગ્યું રે મારા નાથમાં....
ચાર સંઘ પર ઉપકાર કર્યો.... થંભાવ્યો શાસન રાહ.... મન લાગ્યું રે....
સંઘ સાથે (ગુરુવર સાથે) દર્શન થયા, નીરખ્યા પવિત્ર ધામ... મન....
PDF/HTML Page 26 of 49
single page version
કુંદકુંદપ્રભુની સમાધિભૂમિમાં તુમસે લગની લાગી....તુમસે લગની...
કુંદકુંદપ્રભુના પાવનચરણે કુંદનગિરિ ઊજિયારી...
આ તપોભૂમિમાં ધ્યાન જ ધરતા મુનિવર આતમરામી....
મુનિવર આતમધ્યાની પ્રભુજી....તુમસે લગની લાગી....તુમસે લગની...
અંતરના એ ભક્તિભાવે સાક્ષાત્ પ્રભુને ભેટયા....
સાક્ષાત્પ્રભુને ભેટયા. મુનિવર... તુમસે લગની લાગી.... તુમસે લગની...
શાસ્ત્રોમાં એ ભાવ ગૂથીને મુક્તિમાર્ગ બતાવ્યા....
મુક્તિમાર્ગ બતાવ્યા. મુનિવર.... તુમસે લગની લાગી.... તુમસે લગની...
લબ્ધિધારી આતમરામી બહુશ્રુતધારી જ્ઞાની,
બહુશ્રુતધારી જ્ઞાની મુનિવર.... તુમસે લગની લાગી.... તુમસે લગની...
કુંદગિરિમાં કુંદપ્રભુનાં પાવન ચરણો સોહે,
તુજ ચરણોનાં દર્શન કરતાં ગુરુવરનાં મન મોહે,
ગુરુવરનાં મન મોહે.... મુનિવર... તુમસે લગની લાગી.... તુમસે લગની...
PDF/HTML Page 27 of 49
single page version
ગુરુવર સાથે દર્શન કરતાં આનંદ અપરંપારી,
આનંદ અપરંપારી મુનિવર....તુમસે લગની લાગી....તુમસે લગની
તીર્થભૂમિનાં દર્શન કરતાં ગુરુવર મારા હરખે,
ગુરુદેવે આ ધામ બતાવ્યા ધન ધન ભાગ્ય હમારા,
ધનધન ભાગ્ય હમારા....મુનિવર....તુમસે લગની લાગી....તુમસે લગની
PDF/HTML Page 28 of 49
single page version
એટલે ક્્યાંયક રાગ–દ્વેષ કરવાનું તેના સ્વરૂપમાં નથી. શરીર તો જડ છે, ને અંદર
શુદ્ધનય પોતે પણ નિર્વિકલ્પ છે. આવા શુદ્ધનયવડે ભગવાન આત્માને દેખતાં અતીન્દ્રિય
લેવી જોઈએ. શુદ્ધનયનું યથાર્થ લક્ષ પણ જીવે કદી કર્યું નથી. ભગવાન કુંદકુંદાચાર્ય
શુદ્ધચૈતન્યસ્વરૂપ આ આત્મા પરથી ભિન્ન છે–એની વાત રુચિથી–પ્રીતિથી તેં કદી
નિજવૈભવ દેખાડીને આચાર્યદેવ સ્વઘરમાં વાસ્તુ કરાવે છે.
PDF/HTML Page 29 of 49
single page version
અજ્ઞાનભાવે અનાદિથી અશુદ્ધ વેદન કરી રહ્યો છે. તેને બદલે ‘હું જ્ઞાતા છું’ એવી
એવો જે શાંતઅનાકુળ સ્વાદ, તેનો પિંડ આત્મા છે. આ ભાષામાં કે રેકોર્ડિંગની પટ્ટીમાં
દરજ્જે એટલે કે ધર્મની શરૂઆતના કાળે પ્રથમ આવો આત્મસ્વાદ આવે છે. એના
પોતાનાં વખાણ ગોઠે છે એટલે તે સાંભળતાં સૂઈ જાય છે; તેમ જિજ્ઞાસુને આત્માના
તારો આ અચિંત્ય મહિમા દેખ! આવા આત્માને દ્રષ્ટિમાં લઈને પછી અંતરમાં
અહા, ચૈતન્યના અનુભવ પાસે ઈંદ્રના ઈન્દ્રાસન પણ તૂચ્છ લાગે છે. ચક્રવર્તીના વૈભવ
આવ્યો ને સમ્યગ્દર્શન થયું ત્યાં ધર્મીજીવ નિજકાર્યનો કર્તા થયો, તે જ ધર્મનો ખરો
સમ્યગ્દર્શનરૂપ કાર્ય કર્યું.
PDF/HTML Page 30 of 49
single page version
ચૈતન્યવસ્તુ છે. તે ચૈતન્યવસ્તુને જીવે કદી જાણી નથી. અનાદિનો ‘અજ્ઞ’ રહ્યો છો, હવે
આ સિવાય વિકારને ઉપાદેય કહે તે વાણી વીતરાગની નહિ, તે દોષીલા જીવની વાણી
વસ્તુ પોતે ગુણપર્યાયસ્વરૂપ છે; અભેદદ્રષ્ટિથી ગુણ–પર્યાયો તે જ વસ્તુ છે; આત્માં અને
PDF/HTML Page 31 of 49
single page version
જીવન માને છે તેમાં તો ઊંધી માન્યતા વડે તું તારા ચૈતન્યજીવનને મારી નાંખે છે....
વિકારની કર્તૃત્વબુદ્ધિથી તો ચૈતન્યનું મરણ થાય છે, જે શાંત–આનંદથી ભરેલું
ચૈતન્યજીવન તે વિકારના કર્તૃત્વમાં રહેતું નથી. ભાઈ! ચિદાનંદપ્રાણને દ્રષ્ટિમાં ઝીલીને
તારા ચૈતન્યને જીવતો કર. અરે, વિકારનું કર્તૃત્વ મારા ચૈતન્યમાં નહિ, મારું ચૈતન્ય
વિકારનું તો અકર્તા છે––આવી વીતરાગવાણીને આત્મામાં ઝીલીને તું તારા ચૈતન્યને
જીવતો કર. અનાદિથી અજ્ઞાનભાવને લીધે મરણને પ્રાપ્ત થતો હતો તેને વીતરાગની
વાણીએ જીવતો કર્યો! ... વાહ, જુઓ તો ખરા. વીતરાગની વાણી આત્માને જીવતો કરે
છે. પરમગુરુ શ્રી તીર્થંકર દેવનો ઉપદેશ સાંભળતાં ભાવમરણ મટે છે. અહા! અમે તો
ચૈતન્યજ્યોત છીએ, વિકાર અમારાં કામ નહિ, તેના અમે કર્તા નહિ, અમે તો જ્ઞાતા! –
આમ જ્યાં વીતરાગની વાણી ઝીલીને અંતરમાં વળ્યો ત્યાં ભ્રાંતિ ટળી ને સમ્યક્ત્વ થયું,
અંતરમાં વીજળી ઊતરી ગઈ. ચૈતન્યભગવાન જીવતો થયો..... જુઓ, આ વીતરાગની
વાણી!! તે સાંભળતાં અંદરમાં વીજળી જેવો ઝણઝણાટ થાય છે ને આત્મા જાગી ઊઠે
છે. ચૈતન્ય બાદશાહ આત્મા છે, વિકારના કર્તૃત્વ જેટલો પામર આત્મા નથી, આત્મા તો
અનંતશક્તિનો ધણી ચૈતન્ય બાદશાહ છે, તેની દ્રષ્ટિ કરતાં આત્મા ‘ધર્મધૂરંધર’ થાય
છે. ––ચૈતન્યને દ્રષ્ટિમાં લીધો ત્યાં ધર્મની ધૂરા આત્માએ ધારણ કરી....
બતાવનારી વીતરાગવાણી પૂજય છે. આવો પવિત્ર સ્વભાવ તો પૂજ્ય–આદરણીય છે,
એ સ્વભાવને પામેલા પરમાત્મા પણ પૂજ્ય છે. ને એ સ્વભાવને બતાવનારી વાણી પણ
પૂજ્ય છે. અહા, જે વાણીએ નિમિત્તપણે આવો ચિદાનંદ સ્વભાવ બતાવ્યો તે વાણીને
પણ નમસ્કાર છે. –તે વાણી સદાય જયવંત રહો.
વાણી ઝીલી શકે. શ્રીમદ્ કહે છે કે:– –
ઔષધ એ ભવરોગનાં, કાયરને પ્રતિકૂળ.
વીતરાગની વાણી
PDF/HTML Page 32 of 49
single page version
છે! અહા, વીતરાગની આ વાણીએ આત્માને જીવન આપ્યું
PDF/HTML Page 33 of 49
single page version
માધ્યસ્થભાવથી નીતરતું પૂ. ગુરુદેવનું પ્રવચન:
થાય તેની આ વાત છે. શુદ્ધોપયોગવડે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માની ભાવનાથી અશુદ્ધતાનો
નાશ થાય છે. આ રીતે શુદ્ધોપયોગ તે બંધના નાશનું સાધન છે. ભેદજ્ઞાની જીવ
શુદ્ધોપયોગનો અભ્યાસ કયા પ્રકારે કરે છે, તે બતાવે છે––
શુભમાં અયુક્ત, હું ધ્યાઉં છું નિજ આત્મને જ્ઞાનાત્મને. ૧પ૯
કાઢ્યા છે, એવા સંત કહે છે કે અહો, મારા ચૈતન્યસ્વરૂપને ધ્યાવતો થકો હું સમસ્ત
પરદ્રવ્યો પ્રત્યે અત્યંત મધ્યસ્થ થાઉં છું; અશુભની તો વાત દૂર રહો, શુભમાં પણ નથી
જોડતો, શુભ પણ પરદ્રવ્યને અનુસરીને જ થાય છે. હું તો પરદ્રવ્ય પ્રત્યે મધ્યસ્થ થઈને.
એક સ્વદ્રવ્યને જ અનુસરું છું. સ્વદ્રવ્યને અનુસાર પરિણમતાં શુદ્ધોપયોગ થાય છે.
આવો શુદ્ધોપયોગી થઈને હું મારા ઉપયોગસ્વરૂપ આત્મામાં જ નિશ્વળ રહું છું. આ મારો
પરદ્રવ્યના સંયોગના કારણના વિનાશનો અભ્યાસ છે, આ જ મોક્ષનો પ્રયત્ન છે.
અનુસાર
PDF/HTML Page 34 of 49
single page version
સ્વદ્રવ્યનો આશ્રય કરવો. સમસ્ત પરદ્રવ્યો પ્રત્યે મધ્યસ્થતા ક્્યારે થાય? –કે
સ્વદ્રવ્ય તરફ વળે ત્યારે. હજી જેને પરથી ભિન્નતાનો અભિપ્રાય નથી. રાગથી
ભિન્નતાનું ભાન નથી, પરની ક્રિયાથી ને રાગથી લાભ માને છે તેને તેના પ્રત્યે
મધ્યસ્થતા કેમ થશે? જેનાથી લાભ માને તેનાથી વિમુખ કેમ થાય? તેનો પક્ષપાત
કેમ છોડે? અહીં તો જેણે પરથી ભિન્નતાનું ભાન કર્યું છે, રાગથી પાર ચૈતન્યનું ભાન
કર્યું છે, તે ધર્માત્મા હવે સંપૂર્ણ વીતરાગતાને માટે કેવો પુરુષાર્થ કરે છે? તેની વાત
છે. જગતના બધા પદાર્થો–નિંદાના શબ્દો કે સાક્ષાત્ દિવ્યધ્વનિ, સિદ્ધ પરમાત્મા કે
નિગોદ, પરમેશ્વર કે પરમાણુ–તે સમસ્ત પરદ્રવ્યો મારાથી અત્યંત ભિન્ન છે; તેમના
પ્રત્યે અત્યંત મધ્યસ્થ થઈને હું ઉપયોગસ્વરૂપ મારા આત્માને જ અવલંબુ છું આમ
સ્વદ્રવ્યના અવલંબનમાં અશુદ્ધઉપયોગનો નાશ થાય છે, એટલે પરદ્રવ્યનો સંગ થતો
નથી, આત્મા એકલો શુદ્ધપણે–મુક્તપણે શોભે છે. પરદ્રવ્યથી અત્યંત વિભક્તપણું
(એટલે કે મોક્ષ) સાધવાની આ રીત છે.
સ્વદ્રવ્યમાં જ છે. એ સિવાય કોઈ પણ પરદ્રવ્યને અનુસરવાથી મને લાભ નથી.
આવો વિશ્વાસનો ધ્વનિ આવે ને સ્વજ્ઞેયનો અચિંત્ય મહિમા ભાસે તો સ્વદ્રવ્ય તરફ
ઉપયોગ વળે ને શુદ્ધતા થાય. આ સિવાય બીજા લાખ ઉપાયે પણ શુદ્ધતા થાય નહીં
ને શુદ્ધતા થયા વગર પરદ્રવ્યનો સંગ છૂટે નહીં ને જન્મ મરણ માટે નહીં.
સ્વદ્રવ્ય તરફ ઢળું છું; તેમાં મારા ઉપયોગને એકાગ્ર કરીને નિશ્વળ રહું છું. ઉપયોગ
વડે જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ નિજાત્માને જ ધ્યાવું છું. આ લખતી વખતે તો વિકલ્પ છે પણ
અંદર શુદ્ધોપયોગની ભાવનાનું જોર છે; વિકલ્પ તરફ ઉપયોગનું જોર જરાપણ નથી,
ઉપયોગનું જોર સ્વભાવ તરફ જ છે, બીજી જ ક્ષણે વિકલ્પ તોડીને અંદર સ્વરૂપમાં
ઉપયોગ ઠરી જાય છે.
ઉપયોગને અંતરમાં વાળીને આત્માને ધ્યાવો ને પરદ્રવ્ય પ્રત્યે મધ્યસ્થ થાઓ. જુઓ,
આ મોક્ષ માટેનો ધર્માત્માનો અભ્યાસ! કેવો અભ્યાસ કરવો? –કે પરદ્રવ્ય પ્રત્યે
અત્યંત મધ્યસ્થ
PDF/HTML Page 35 of 49
single page version
અને ભાવના છે. તેનાથી જ સમસ્ત કર્મબંધ છેદાય છે. જેનાથી કર્મબંધ થાય તેની
ભાવના ધર્મીને કેમ હોય? –––ન જ હોય. ઉપયોગ જો પરદ્રવ્યને અનુસરે તો તેમાં
અશુદ્ધતા થાય છે ને કર્મો બંધાય છે, ને ઉપયોગ જો સ્વદ્રવ્યને અનુસરે તો તેમાં
શુદ્ધતા થાય છે ને કર્મબંધ છૂટી જાય છે. માટે ભગવાનના આગમનો (પ્રવચનનો)
આ સાર છે કે સ્વદ્રવ્યને અનુસરવું. પરથી અત્યંત ભિન્ન જાણીને ઉપયોગસ્વરૂપ
નિજઆત્માનું જ અવલંબન કરવું. આ જ કલ્યાણનો પંથ છે. ચારે અનુયોગનો આ
સાર છે; માટે હે ભવ્ય! ચારે અનુયોગના પ્રવચનમાંથી તું આ જ સાર કાઢજે.
કર્તા ન, કારયિતા ન, અનુમંતા હું કર્તાનો નહિ. ૧૬૦
નથી, તેમના પ્રત્યે હું અત્યંત મધ્યસ્થ છું
આધાર વગર જ તેઓ પોતાના સ્વરૂપે વર્તી રહ્યા છે. વાણી બોલાય તે અચેતન
દ્રવ્યના આધારે બોલાય છે, મારા આધારે નહિ; મારા આધાર વગર જ તે તેના
સ્વરૂપે વર્તે છે. ‘હું વ્યવહારે તો તેનો કર્તા છું ને? ’ –એમ જેને પક્ષપાત છે તેને
પરદ્રવ્ય પ્રત્યે મધ્યસ્થતા થતી નથી, તેને પરની ઉપેક્ષા થતી નથી.
જ વળું છું; આ રીતે હું અત્યંત મધ્યસ્થ છું.
PDF/HTML Page 36 of 49
single page version
તારા આધાર વગર જ નિજસ્વરૂપે કાર્ય કરી રહ્યાં છે, તો જગતના બીજા પદાર્થોની શી
વાત! છોડ એનો પક્ષપાત! થા અત્યંત મધ્યસ્થ, પર પક્ષ છોડ ને જ્ઞાનનું લક્ષ
કર....શરીરાદિ અચેતન, અને હું જ્ઞાનમૂર્તિ ચેતન;––તે અચેતન પદાર્થોની ક્રિયાનો
આધાર હું કેમ હોઉં? આધારપણે, કર્તાપણે, પ્રયોજકપણે કે અનુમોદકપણે પરદ્રવ્યના
કાર્ય સાથે મારે કિંચિત્ સંબંધ નથી. તેની સાથે મારે કાંઈજ લાગતુંવળગતું નથી, માટે
તેનો પક્ષપાત છોડીને, અત્યંત મધ્યસ્થપણે હું મારામાં જ રહું છું. આ પ્રમાણે જેને પરના
કાર્યોની દ્રષ્ટિ અત્યંત ઊડી જાય તે સ્વના કાર્યને સંભાળી શકે. પણ જ્યાં પરના કાર્યોનું
અભિમાન કરીને તેમાં એકત્વબુદ્ધિથી વર્તતો હોય ત્યાં સ્વ તરફ ક્્યાંથી વળે? સ્વજ્ઞેય
અને પરજ્ઞેયની અત્યંત ભિન્નતા જેણે જાણી નથી તે પરજ્ઞેયથી નિરપેક્ષ થઈને સ્વજ્ઞેયમાં
ક્્યાંથી આવશે?
સ્વયં ખરેખર કારણવાળા છે. શરીરની ક્રિયા જીવના કારણ વગર થાય? કે હા, જીવ
કારણ થયા વગર જ તે અચેતનદ્રવ્યો ખરેખર કારણવાળા છે. તો પછી મારે તેનો પક્ષ
કેમ હોય? ––હું તો અત્યંત મધ્યસ્થ છું મારી દશા વચ્ચે અને તેની દશા વચ્ચે અત્યંત
ભેદ છે, અત્યંત જુદાય છે, અત્યંત નિરપેક્ષતા છે. માટે મારા સ્વજ્ઞેયને જ અવલંબતો
થકો હું આ પરદ્રવ્યો પ્રત્યે અત્યંત મધ્યસ્થ છું; તેમના પ્રત્યે મને જરાપણ રાગ કે દ્રેષ
નથી. આ જ્ઞેય આમ પરિણમે તો ઠીક, ને આમ પરિણમે તો અઠીક, અગર હું જરાક
કારણ થઈને (કે નિમિત્ત થઈને) તેમને પરિણમાવું–એવો બિલકુલ પક્ષપાત મને નથી.
હું તો જ્ઞાતા થઈને મધ્યસ્થ રહું છું
ભવભ્રમણ જ ન રહે––એવી ભેદજ્ઞાનની અર્પૂવ ભાવના છે. આ ભાવના ભાવવા જેવી
છે. આ ભાવના કરતાં જ્ઞાનસ્વભાવના આશ્રયે એકદમ હળવો થઈ જાય, આકુળતાનો
બોજો મટી જાય.
ભેદજ્ઞાન કરીને જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ વળવાને બદલે જેના અભિપ્રાયમાં એમ જોર આવે કે
‘હું નિમિત્તકારણ તો છું ને! વ્યવહારથી તો પરનું કારણ છું ને! ’ ––તેના અભિપ્રાયમાં
પરનો પક્ષપાત છે, તેને હજી પરદ્રવ્યના અભિમાનના ઉકરડાથી ખસવું નથી, તેને
મધ્યસ્થજ્ઞાતા નથી રહેવું પણ હજી પર તરફ ઝૂકીને તેનું નિમિત્ત થવું છે.
PDF/HTML Page 37 of 49
single page version
મધ્યસ્થતા ને વીતરાગતા છે.
કહે છે કે શું મારા વગર થાય? શું આત્મા વિના બોલાય? હા ભાઈ, આત્મા કર્તા
થયા વગર જ વાણી બોલાય છે, આત્મા કર્તા થયા વગર જ જગતના કાર્યો થાય
છે, માટે પરદ્રવ્યના કર્તૃત્વની બુદ્ધિ છોડ, તેનો પક્ષપાત છોડ, તેનાથી ભિન્ન એવા
જ્ઞાનસ્વભાવમાં વળીને મધ્યસ્થ થા. આ જ સમ્યક્ દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ ધર્મની
રીત છે, આ જ સત્યનો રાહ છે.
જ્ઞાનસ્વભાવનું સ્વસંવેદ કરીને અત્યંત મધ્યસ્થતા પ્રગટ કરી છે.
પરિણામાત્મક શરીરના કર્તાપણે હોવામાં સર્વથા વિરોધ છે. ’
વાણી–મન વગેરે સમસ્ત પરદ્રવ્યોની ક્રિયામાં પણ આત્મા કર્તા હોવામાં સર્વથા વિરોધ
છે અને જેમ કર્તા હોવામાં સર્વથા વિરોધ છે તેમ તેનો આધાર હોવામાં પણ સર્વથા
વિરોધ છે. તેનું કારણ હોવામાં પણ સર્વથા વિરોધ છે. જેમ પુદ્ગલમય પરદ્રવ્ય તે
આત્મા હોવામાં સર્વથા વિરોધ છે, તેમ તે પુદ્ગલના કાર્યોનુ કર્તાપણું આત્મામાં હોવાનો
પણ સર્વથા વિરોધ છે, આત્મા તેનો સર્વથા અકર્તા છે.
* જ્ઞાનતત્ત્વ સ્વ–પરનું જાણનાર હોવામાં કાંઈ વિરોધ નથી.
* પણ જ્ઞાનતત્ત્વ પરનું કાંઈ પણ કરે એમાં સર્વથા વિરોધ છે.
* જ્ઞાન પરનું કરે એવો વ્યવહાર નથી પણ જ્ઞાન પરને જાણે–એવો વ્યવહાર છે.
PDF/HTML Page 38 of 49
single page version
* આવું અત્યંત ભેદજ્ઞાન કરીને પરદ્રવ્યનો પક્ષપાત છોડી દે.... .... ....
* જ્ઞાનને અંતરમાં–સ્વજ્ઞેયમાં વાળીને અત્યંત મધ્યસ્થ થા.
અરે જીવ! તારું જ્ઞાનતત્ત્વ પરના ભાર વગરનું હળવું વીતરાગી છે, તેમાં પરની
તારા ઉપયોગને રાગથી પણ જુદો પાડીને શુદ્ધ કર. શુદ્ધ ઉપયોગ જ પરદ્રવ્યનના સંગનું
અકારણ છે, એટલે કે મોક્ષનું કારણ છે.
વિરોધ છે. ‘સંબંધ’ કહ્યો છે ને? –પણ કાંઈ એકતા તો નથીને? જરા પણ એકતા નથી
ને અત્યંત ભિન્નતા છે, એટલે જરાપણ કર્તાપણું, કારણપણું કે આધારપણું નથી; આમ
જાણતો હોવાથી ધર્માત્મા કોઈ પરદ્રવ્યના કાર્યનો અનુમોદક પણ નથી ને પ્રયોજક પણ
નથી. જ્ઞાની તો સહજ શુદ્ધ જ્ઞાન–દર્શન સ્વભાવના સ્વસંવેદનમય પોતાને અનુભવે છે.
આત્મા અનુમોદક થયા વગર જ શરીર આદિનાં કાર્યો તો સ્વયં થાય જ છે. “આ કાર્ય
આમ થાય તો ઠીક” –એવી જીવની અનુમોદના ન હોય તો પણ જગતના પદાર્થો તો
સ્વયં પોતપોતાના કાર્યને કરી રહ્યા જ છે. માટે આત્મા ખરેખર પરદ્રવ્યના કાર્યનો
અનુમોદક નથી.
રચાય છે કે વાણી બોલાય છે માટે અમે (આચાર્ય) તેના કર્તા હશું કે જડની ક્રિયાના
અનુમોદક હશું એમ જો માનશો તો અમને અન્યાય થશે, અમારી ઓળખાણમાં તમારી
ભૂલ થશે. માટે ભ્રાંતિમાં ન પડશો. અમે તો આત્મા છીએ, અમારી સંમતિ–અમારી
અનુમોદના તો ચિદાનંદસ્વભાવમાં જ છે. એનાથી ભિન્ન સમસ્ત પરદ્રવ્યો પ્રત્યે અમે
અત્યંત અકાર્તા છીએ. તેનું જરાપણ કર્તાપણું, કારણપણું, અનુમોદકપણું અમને નથી,
એક દોકડો પણ નથી.
મધ્યસ્થપણું તે સર્વ પ્રવચનનો સાર છે.
PDF/HTML Page 39 of 49
single page version
જ થાય છે.
ન હોય ત્યાં ક્રમનિયમિત પર્યાયનો કે સર્વજ્ઞતાનો પણ સમ્યક્ નિર્ણય હોતો નથી.
જ્ઞાન થાય નહીં.
કરશે? જેને સાચો નિર્ણય હોય તે તો સ્વસન્મુખ થઈને જ્ઞાનભાવપણે પરિણમે, ને તેને
રાગદિનું અકર્તાપણું થાય. પોતામાં જ્ઞાનરૂપ પરિણમ્યા વગર અને રાગના અકર્તાપણે
પરિણમ્યા વગર, જેમને રાગનું કર્તૃત્વ સર્વથા છૂટી ગયું છે ને જેઓ એકલા જ્ઞાનરૂપ
થયા છે એવા ભગવાન સર્વજ્ઞદેવનો સમ્યક્નિર્ણય થાય નહિ. સર્વજ્ઞનો નિર્ણય કરનાર
પોતે જ્ઞાનરૂપ થઈને તે નિર્ણય કરે છે, પોતે રાગરૂપ થઈને તે નિર્ણય કરી શકાતો નથી.
નિર્ણય સાચો થયો.
પર્યાયનો ખરો નિર્ણય હોતો નથી.
PDF/HTML Page 40 of 49
single page version
એટલે તેને ટાળી શકાય છે. ક્રોધ–માન વગેરે દોષ તો આત્મા અજ્ઞાનથી અનાદિનો
કરતો જ આવે છે ને તેથી તે આ સંસારરૂપી જેલમાં પૂરાયેલો છે, તેમાંથી કેમ છૂટાય?
તે વિચારવું જોઈએ. દોષ તો પહેલાંં દરેક આત્મામાં હોય છે, પણ તેનું ભાન કરીને
એટલે કે ‘આ મારો અપરાધ છે પણ તે અપરાધ મારા આત્માનું કાયમી સ્વરૂપ નથી, ’
એમ ઓળખાણ કરીને તે અપરાધને ટાળી શકાય છે ને નિર્દોષતા પ્રગટાવી શકાય છે.
જેમ પાણી ભલે ઊનું થયું તો પણ તેનો સ્વભાવ તો ઠંડો છે, અગ્નિને ઠારી નાંખવાનો
તેનો સ્વભાવ છે; એટલે જે અગ્નિ ઉપર તે ઊનું થયું તે જ અગ્નિ ઉપર જો તે પડે તો તે
પાણી અગ્નિને બુઝવી નાંખે છે, તેમ આ આત્મા શાંત–શીતળસ્વભાવી છે, ને ક્રોધાદિ
તો અગ્નિ જેવા છે; જો કે પોતાની ભૂલથી જ આત્મા ક્રોધાદિ કરે છે, પણ તે કાંઈ તેનો
અસલી સ્વભાવ નથી; અસલી સ્વભાવ તો જ્ઞાન છે તેનું ભાન કરે તો ક્રોધાદિ ટળી
જાય છે ને શાંતરસ પ્રગટે છે. આત્મામાં ચૈતન્યપ્રકાશ છે તે દોષ અને પાપના અંધકારને
નાશ કરી નાંખે છે. અહીં (જેલમાં) પણ ભીત ઉપર લખ્યું છે કે ‘બધા દુઃખનું
મૂળકારણ અજ્ઞાન છે, ’ તે અજ્ઞાનને લીધે જ આ સંસારની જેલના બંધનમાં આત્મા
બંધાયો છે; તેમાંથી છૂટવા માટે આત્માની ઓળખાણ અને સત્સમાગમ કરવા જોઈએ.
આવો અમૂલ્ય મોંઘો મનુષ્યઅવતાર મળ્યો, તે કાંઈ ફરીફરીને નથી મળતો, માટે તેમાં
એવું સારૂં કામ કરવું જોઈએ કે જેથી આત્મા આ ભાવબંધનની જેલમાંથી છૂટે.
શ્રીમદ્રાજચંદ્ર નાની ઉંમરમાં કહે છે કે––