PDF/HTML Page 21 of 45
single page version
છે. અને ખરેખર તો સાધક અને સાધ્ય એવા બે ભેદથી આત્માને લક્ષમાં લેવો તે
પણ વ્યવહાર છે. તે વ્યવહારથી (ભેદના વિકલ્પથી) શું સાધ્ય છે? તો કહે છે કે
કાંઈ જ સાધ્ય નથી. ભેદના વિકલ્પથી પાર એકાકાર સ્વભાવ જેવો છે તેવો સાક્ષાત્
જ્ઞાનમાં–અનુભવમાં લેવો તે જ પરમાર્થ છે. અરે, રાગને વ્યવહારસાધન કહેવું–
તેનાથી કાંઈ પ્રયોજન સધાતું નથી, માટે તે આશ્રય કરવા યોગ્ય નથી. મોક્ષમાર્ગના
સાધનની ભૂમિકા સાથે જે રાગ હોય તે તેની મર્યાદાનો હોય એટલે અનુકૂળ જ
પણ તે વ્યવહારના આશ્રયથી કાંઈ સિદ્ધિ નથી. સિદ્ધિ તો પરમાર્થસાધનથી જ છે.
આત્માના જ્ઞાનની જેમ બધી નિર્મળ પર્યાયોમાં પણ નિશ્ચય–વ્યવહારનું એ પ્રમાણ
સમજી લેવું. જેટલો ભેદરૂપ વ્યવહાર છે, કે જેટલો પર સાથે સંબંધ બતાવે છે–તે
બધોય વ્યવહાર કાંઈ પ્રયોજનરૂપ નથી, અર્થાત્ તેના આશ્રયથી મોક્ષમાર્ગની સિદ્ધિ
થતી નથી. અભેદરૂપ જે પરમાર્થસ્વભાવ, તેની સાથે જ નિર્મળપર્યાયની અભેદતા
છે, ને તે અભેદના આશ્રયે જ મોક્ષમાર્ગરૂપ પ્રયોજનની સિદ્ધિ થાય છે.–માટે પરથી
નિરપેક્ષ એવું તે શુદ્ધતત્ત્વ જ અનુભવનીય છે.
આત્મશક્તિને સંભાળો......
આત્મિક વીરતા પ્રગટ કરો......
સ્વાશ્રયના બળથી મોક્ષ પ્રાપ્ત કરો.....
આ જ માર્ગે અમે મોક્ષ પામ્યા છીએ,
અને તમારે માટે પણ આ જ માર્ગ છે.
PDF/HTML Page 22 of 45
single page version
* હે જીવ! તારે જિનરંજન કરવું છે? કે જનરંજન?
પ્રસન્ન કર્યા, તે અલ્પકાળે મોક્ષને સાધશે. અને જે જીવ લોકરંજન
પહેલાં સાચો માર્ગ સમજીને સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટ કર. અહો,
છે. સાતતત્ત્વો કે છ દ્રવ્યો તેમાં શુદ્ધ જીવને દેખવો તે શુદ્ધ દર્શન છે; આવા શુદ્ધ
અજીવનું અવલંબન તે સમ્યક્ત્વનું સાધન નથી. પરાલંબી શ્રદ્ધા તે વ્યવહારશ્રદ્ધા છે,
PDF/HTML Page 23 of 45
single page version
જિનરંજનમાં નથી વર્તતા. જિનરંજન એટલે જિનેન્દ્રભગવાનની ઉપાસના;
જિનેન્દ્રભગવાને કહેલો જે વીતરાગી સમ્યક્માર્ગ તેને ઓળખીને જેણે શુદ્ધદ્રષ્ટિ પ્રગટ
કરી તેણે ખરું જિનરંજન કર્યું, તેણે ભગવાનને પ્રસન્ન કર્યા. મૂઢજીવો ભગવાનના
માર્ગને ભૂલીને રાગથી ધર્મ મનાવતા થકા, લોકરંજન કરવામાં વર્તતા થકા પોતાના
આત્માનું જ અહિત કરે છે.
જિનમાર્ગનો દ્રોહી છે, તે દુર્બુદ્ધિ છે. સદ્બુદ્ધિ તો તેને કહેવાય કે જે સમ્યક્ માર્ગને જાણે
ને સમ્યક્ માર્ગનું જ પ્રતિપાદન કરે. અહીં તો કહે છે કે હે મુમુક્ષુ! જ્યાં ઊંધા તત્ત્વની
પ્રરુપણા ચાલતી હોય, જ્યાં પાખંડી પોષાતા હોય એવા કુસંગના સ્થાનમાં તું જઈશ
નહિ; તેને અનુમોદન દઈશ નહિ. રાગના અવલંબનથી કે વ્યવહારના આશ્રયથી ધર્મ
થાય–એવું પ્રતિપાદન કરનારા જીવો જિનમાર્ગના દ્રોહી છે, ધર્મના દ્રોહી છે. ભાઈ,
જિનદેવે તો વીતરાગભાવને જ ધર્મ કહ્યો છે. આવા ધર્મની તું પરીક્ષા કર. અને આવા
જિનધર્મનો સાચો ઉપદેશ ક્્યાં મળે છે ને તેનાથી વિપરીત પ્રરુપણા ક્્યાં ચાલે છે તે
પરીક્ષા કરીને ઓળખજે. તે ઓળખીને, જ્યાં વિપરીતમાન્યતાનું પોષણ ચાલતું હોય–
એવા જનોનો સંગ તું છોડી દેજે.
વ્યવહારથી તીર્થ છે, તેની યાત્રા–પૂજા–ભક્તિમાં શુભભાવ છે.–એવી યાત્રા વગેરેનો
વ્યવહાર ધર્મીનેય હોય છે, તેનો કાંઈ નિષેધ નથી. પણ તેની મર્યાદા કેટલી? કે
શુભરાગ અને પુણ્ય બંધાય તેટલી તેની મર્યાદા છે. ભવથી તરવાનું ને મોક્ષ પામવાનું
સાધન તો જ્ઞાનને જ્ઞાનમાં જોડવું તે જ છે; ને તે જ ખરું પ્રયોજન છે. જ્ઞાન અંતર્મુખ
થઈને આત્મસ્વભાવમાં જોડાય ત્યાં જ્ઞાનની વૃદ્ધિ થતી જાય છે, તે વધતાં વધતાં
કેવળજ્ઞાનને અને મોક્ષને સાધે છે.
તો અંધ જેવા જ છે, તેઓ મોક્ષમાર્ગને દેખતા નથી. સ્વાનુભવથી જ્ઞાનીને
સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી
PDF/HTML Page 24 of 45
single page version
દિવ્ય નેત્ર ખૂલી ગયાં છે. તે ભાવશ્રુતરૂપી આંખો વડે સર્વે તત્ત્વોને જાણીને મોક્ષમાર્ગને
સાધે છે. આ રીતે સાચી આંખ તો સમ્યગ્જ્ઞાન છે.
અતીન્દ્રિય ભાવશ્રુતજ્ઞાન તેના વડે અંતરમાં આત્માને દેખવો તેનું નામ અહીં
‘અચક્ષુદર્શન’ સમજવું. બહારના આ ચક્ષુથી આત્મા ન દેખાય, અંતરના
ભાવશ્રુતચક્ષુથી જ આત્મા દેખાય. આવા અંર્તચક્ષુથી આત્માને દેખનારા ધર્માત્મા તે
પાત્ર છે, આદરણીય છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પણ બીજા સમ્યગ્દ્રષ્ટિને અને મુનિને આહારદાન
વગેરેની ભાવના ભાવે છે; એવા ધર્માત્માને ભક્તિપૂર્વક આહારદાનાદિ કરવું તે ઊંચા
પુણ્યબંધનું કારણ છે. અને શુદ્ધદ્રષ્ટિપૂર્વકની જેટલી શુદ્ધપરિણતિ છે તે સંવર–નિર્જરાનું
કારણ છે. સ્વદ્રવ્યના જ ચિંતનથી શુદ્ધપરિણતિ થાય છે, ને પરદ્રવ્યના ચિંતનથી તો
રાગાદિ થાય છે. માટે શુદ્ધ સ્વદ્રવ્યના ચિંતનમાં વર્તવું ને તેની જ ભાવના કરવી–એવો
સંસારદુઃખોથી છૂટવા હવે તો જિનભાવના ભાવ.
ભવના અભાવ માટે તેમને ભાવું છું. કારણ કે ભવનો
અભાવ તો ભવભ્રમણના કારણભૂત ભાવનાઓથી વિરુદ્ધ
પ્રકારની, પૂર્વે નહિ ભાવેલી એવી અપૂર્વ ભાવનાઓથી
PDF/HTML Page 25 of 45
single page version
એવું વસ્તુસ્વરૂપ જાણ કે જેથી તારા જન્મ–મરણનો અંત
આવે. જગતથી જુદો પડી આત્મપ્રયોજન સાધવામાં
કરવાયોગ્ય ચિદાનંદપ્રભુ આત્મા જ છે. જ્ઞાની કહે છે કે
આ જગતમાં કોઈ દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યના પરિણામને
ઉપજાવતું હોય–એમ અમને તો દેખાતું નથી, કેમકે અમે
વસ્તુસ્વરૂપને જોનારા છીએ. એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યરૂપ
થતું અજ્ઞાનીને ભ્રમદ્રષ્ટિથી જ દેખાય છે,–એ કાંઈ
વસ્તુસ્વરૂપ નથી. અરે જીવ! એ ભ્રમણા છોડ ને
વસ્તુસ્વરૂપ જાણ. જડ–ચેતનનું અત્યંત ભિન્ન
વસ્તુસ્વરૂપ પ્રસિદ્ધ કરીને આચાર્યભગવંતોએ જગત
તન્મયપણે ન વર્તતો થકો તે રાગાદિનો કર્તા થતો નથી. અને જેને એવું ભેદજ્ઞાન નથી
તે અજ્ઞાની જ્ઞાન સાથે રાગને પણ એકમેક કરતો થકો સ્વયમેવ અજ્ઞાનભાવથી
રાગાદિનો કર્તા થાય છે,–પણ કાંઈ પરદ્રવ્ય તેને રાગાદિ કરાવતું નથી. અહા, આવી
સ્પષ્ટ વાત કરીને આચાર્યદેવ કહે છે કે તત્ત્વદ્રષ્ટિથી જોતાં, રાગદ્વેષને ઉપજાવનારું અન્ય
દ્રવ્ય જરાય દેખાતું નથી; પરદ્રવ્ય આત્માના ભાવમાં કાંઈ પણ કરે એમ વસ્તુસ્વરૂપમાં
રાગદ્વેષ કરાવનારું માને તો માનો, પરંતુ વસ્તુસ્વરૂપ તો એવું નથી. વસ્તુસ્વરૂપમાં તો
સર્વ દ્રવ્યોની ઉત્પત્તિ પોતાના સ્વરૂપથી જ થતી અંતરંગમાં અત્યંત પ્રગટ પ્રકાશે છે.
બહારની દ્રષ્ટિથી જોનારને જ કોઈ દ્રવ્યઅન્ય દ્રવ્યનું કર્તા પ્રતિભાસે છે, અંતરંગ દ્રષ્ટિથી
જોનારને તો એવું જરા પણ દેખાતું નથી.
PDF/HTML Page 26 of 45
single page version
તેથી બધાંયે દ્રવ્ય નિજ સ્વભાવથી ઉપજે ખરે.
પરદ્રવ્ય રાગાદિક ઉપજાવે છે–એમ શંકા ન કરવી.
નથી કે પોતાના કોઈ ગુણ–પર્યાયને માટીમાં ભેળવીને તે ઘડાને ઉપજાવે.
કુંભારે તેમાં શું કર્યું? –કાંઈ નહિ.
રાગપણે કોણ ઊપજ્યું? –જીવ પોતે.
જડ કર્મે તેમાં શું કર્યું? –કાંઈ નહિ.
પરિણામ અન્ય દ્રવ્યના સ્વભાવપણે ઊપજતા દેખાતા નથી.–તો તું બીજી વાત
ક્્યાંથી લાવ્યો?
મરણનો અંત આવે. અરે, જગતના કાર્યનો બોજો મારા ઉપર નથી, ને મારું આત્મકાર્ય
જગતમાં બીજા કોઈને આધીન નથી. મારું આત્મકાર્ય મારા હાથમાં જ છે. આમ
જગતથી જુદો પડી, આત્મપ્રયોજનને સાધવામાં તારી બુદ્ધિને જોડ. એવું તત્ત્વજ્ઞાન કર કે
જેથી ભેદજ્ઞાન પ્રગટે ને ભવનો અંત આવી જાય. શાસ્ત્રો તો અગાધ છે ને અત્યારે
જીવની બુદ્ધિ થોડી છે, તેથી ભલે થોડું જણાય પણ એવું પ્રયોજનભૂત જાણવું કે જેથી
આત્માનું કલ્યાણ થાય.
PDF/HTML Page 27 of 45
single page version
બીજું જે તે જાણવામાં રોકાઈ રહે ને આત્માના હિત માટે પ્રયોજનભૂત અધ્યાત્મતત્ત્વ ન
જાણે તો કલ્યાણ થાય નહિ.
દ્રવ્ય એવું અપવાદરૂપ નથી કે જે અન્ય દ્રવ્યના સ્વભાવપણે ઊપજતું હોય.
શુદ્ધભાવપણે કે અશુદ્ધભાવપણે પોતાના પરિણામથી જીવ પોતે જ સ્વયમેવ ઊપજે
છે, તેમાં છએ કારક તેના સ્વતંત્ર છે, બીજા દ્રવ્યોનો તેમાં કિંચિત પણ હાથ નથી.
જો પુદ્ગલકર્મ જીવને રાગાદિક ઉપજાવતું હોય તો તે પુદ્ગલો જ જીવના પરિણામ
સાથે તન્મય થઈ જાય; કેમકે જે જેને ઉપજાવે તે તેનાથી જુદું ન હોય. જેમ માટી
ઘડાને ઉપજાવે છે તેથી માટી તે ઘડાથી જુદી નથી. પણ કુંભકાર ઘડાને ઉપજાવતો
નથી તેથી તે કુંભકાર માટીમય નથી પણ માટીથી ભિન્ન છે. માટીનો ઘડો કુંભારના
શરીરના આકારે નથી ઉપજતો પણ માટીના જ આકારે ઊપજે છે. માટીનો ઘડો ફૂટી
જાય તેથી કાંઈ કુંભારના શરીરમાં ભાંગતૂટ થતી નથી, ને કુંભારમાં કાંઈ થાય તેથી
કાંઈ ઘડો ફૂટતો નથી; આ રીતે કુંભારને અને ઘડાને ભિન્નતા છે; તેઓ બંને
ભિન્ન ભિન્ન પોતપોતાના સ્વભાવપણે ઊપજે છે, બીજાના સ્વભાવપણે કોઈ
ઊપજતું નથી, તેમ આત્મા અને પુદ્ગલ બંને પોતપોતાના પરિણામ–સ્વભાવપણે
ભિન્ન ભિન્ન જ ઊપજે છે. આત્મા પુદ્ગલપરિણામને, કે પુદ્ગલો જીવપરિણામને
ઊપજાવતા નથી. આચાર્યદેવ કહે છે કે અરે ભાઈ! પરદ્રવ્ય તો તને રાગાદિકનું
ઉત્પાદક નથી તો તેના ઉપર કોપ શો? પરદ્રવ્યને રાગ–દ્વેષ ઉપજાવનારું જે માને
તેને ક્રોધાદિભાવ કદી મટે નહિ, અજ્ઞાન મટે નહિ. વસ્તુસ્વરૂપને જાણે તો
સમ્યગ્જ્ઞાન થાય ને અજ્ઞાન ટળે; અને અજ્ઞાન ટળતાં જ્ઞાનસ્વરૂપે જ પરિણમતો
આત્મા રાગાદિનો અકર્તા થાય છે.
તે ઊપજે છે; કર્મપણે તે ઊપજતો નથી. જો તે કર્મના સ્વભાવપણે ઊપજતો હોય તો
આત્મા જડ થઈ જાય. જગતમાં જે કાર્ય ઊપજે તે તેના ઊપજાવનારના આકારે
(સ્વરૂપે) જ થાય. જ્ઞાનીનું કાર્ય જ્ઞાન–આકારે ઊપજે છે. અજ્ઞાનીનું અજ્ઞાન–
આકારે ને જડનું જડ–આકારે ઊપજે છે. જ્ઞાની કહે છે કે–જગતમાં કોઈ દ્રવ્ય બીજા
દ્રવ્યના સ્વરૂપે ઊપજતું હોય, કે બીજું દ્રવ્ય પહેલા દ્રવ્યને પોતાના સ્વરૂપે
ઊપજાવતું હોય એવું અમને તો દેખાતું નથી; કેમકે અમે વસ્તુસ્વરૂપને દેખનારા
છીએ. જેઓ ભ્રમદ્રષ્ટિથી જુએ છે તેઓને જ એક દ્રવ્ય અન્ય
PDF/HTML Page 28 of 45
single page version
દ્રવ્યરૂપે થતું દેખાય છે; એ કાંઈ વસ્તુસ્વરૂપ નથી પણ માત્ર અજ્ઞાનીનો દ્રષ્ટિભ્રમ છે.
ભાઈ, એ ભ્રમ છોડીને વસ્તુસ્વરૂપને દેખ તો તને તારા શુદ્ધતત્ત્વની અનુભૂતિ થશે,
અને પરમ અકર્તાપણું પ્રગટશે.
મોક્ષસ્વરૂપ, ચિન્તામણિરત્ન કહેલ છે. અનુભૂતિથી બાહ્ય એવા જે રાગાદિ પરભાવો તે
જો કે જીવની જ પર્યાયમાં છે પણ મોક્ષના હેતુભૂત તે ભાવો નથી; તેમજ તે ભાવોને કર્મે
પણ ઉપજાવ્યા નથી. આ રીતે જ્ઞાનભાવ, વિકારભાવ ને જડભાવ ત્રણેનું પૃથક્કરણ
કરીને વસ્તુસ્વરૂપને જે જાણે તે જ્ઞાનથી અન્યભાવોનો અકર્તા થઈને જ્ઞાનભાવપણે જ
ઊપજે. –આવો જ્ઞાનભાવ તે મોક્ષનું કારણ છે.
રાગાદિ પરિણામપણે ઉપજ્યું? જીવના રાગાદિ પરિણામપણે ઉપજ્યું કોણ? જીવના
રાગાદિ પરિણામપણે જીવ પોતે ઉપજ્યો કે કર્મ? જો જીવ પોતે ઉપજ્યો તો કર્મે
તેમાં શું કર્યું? જો નિમિત્તભૂત કર્મ જીવના રાગાદિભાવપણે ઊપજતું હોય તો તો તે
નિમિત્તકર્મ પોતે જ જીવ થઈ ગયું, એટલે તે માન્યતામાં નિમિત્તનો લોપ થયો, ને
જીવ–અજીવ, ચેતન–જડ, ઉપાદાન–નિમિત્ત બધુંય એકમેક થઈ ગયું; વસ્તુસ્વરૂપ જ
કાંઈ ન રહ્યું, ઉપાદાન–નિમિત્ત કાંઈ જુદા ન રહ્યા. માટે એક દ્રવ્ય અન્ય દ્રવ્યના
પરિણામમાં કાંઈ કરે, તેને ઊપજાવે કે બગાડે–એવી માન્યતા વસ્તુસ્વરૂપથી વિરુદ્ધ
હોવાથી મિથ્યા છે. એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કોઈ પ્રકારે ઉત્પાદક છે જ નહિ,
સ્વતંત્રપણે જ પોતપોતાના પરિણામરૂપે બધાંય દ્રવ્યો ઊપજે છે–આવું વસ્તુસ્વરૂપ
જાણતાં સમ્યગ્જ્ઞાન ને વીતરાગતા થાય છે. માટે આવું વસ્તુસ્વરૂપ પ્રસિદ્ધ થાવ...ને
અજ્ઞાનનો લોપ થાવ.
PDF/HTML Page 29 of 45
single page version
છે, એટલે તેને જગતથી સાચી ઉદાસીનતા હોતી નથી. આ રીતે સમ્યજ્ઞાન વગર સાચો
વૈરાગ્ય હોતો નથી.
પરિણામને આત્મામાં જોડે છે; અને જેને આત્માનું લક્ષ નથી, આત્માને સાધવાનો ઉદ્યમ
નથી, અજ્ઞાનના જ સેવનમાં વર્તી રહ્યો છે તેના તો બધાય પરિણામ સંસાર ખાતે જ
છે–પછી તે અશુભ હો કે શુભ. અશુભ ને શુભ એ બંનેથી પાર ત્રીજા પરિણામ–કે જે
આત્મસ્વરૂપને સાધનારા છે–તેની તો અજ્ઞાનીને ખબર નથી; એટલે તે તો રાગને જ
સેવી રહ્યો છે, ને રાગનું સેવન તે તો સંસારનું કારણ છે. રાગથી પાર આત્મસ્વરૂપ શું
ચીજ છે–તેને લક્ષગત કરીને તેનું સેવન કરતાં આત્મસ્વરૂપ સધાય છે.
સમ્યગ્દર્શન જેનું શુદ્ધ છે તે જ્ઞાન–ચારિત્રની પણ ઉગ્ર આરાધના કરીને અલ્પકાળે મોક્ષ
પામશે. સમ્યગ્દર્શન વગર ગમે તેટલું જાણપણું કે ગમે તેટલા ક્રિયાકાંડ હોય તો પણ તેને
જ્ઞાનની કે ચારિત્રની આરાધના હોતી નથી. આ રીતે સમ્યક્ત્વ સમાન પરમ સુખનું
કારણ જગતમાં બીજું નથી. માટે તે સમ્યગ્દર્શનને સાથીદાર બનાવો....તે મોક્ષનું સાચું
સાથીદાર છે. ભક્તિથી તેની આરાધના કરો. મિથ્યાત્વનો અને મિથ્યાત્વપોષક જીવોનો
સંગ છોડો.
PDF/HTML Page 30 of 45
single page version
દુનિયાની સ્પૃહામાં રોકાઈશ તો આત્મલક્ષ ચુકાઈ જશે...
ઉપયોગને જે પરમાં જોડે, કે રાગમાં જોડે તેને શુદ્ધ યોગ હોતો નથી. આ રીતે
સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ સમ્યક્યોગ (ઉપયોગનું સાચું જોડાણ) હોય છે.
સાંભળતાં જ પ્રેમથી–ઉલ્લાસથી ગ્રહણ કરીને અંતરમાં ડુબકી મારીને સ્વાનુભવજળના
અમૃતપાન કરીને તૃપ્ત થાય.
જ્ઞાનનો સ્વાદ ને રાગનો સ્વાદ અત્યંત ભિન્ન છે. જ્ઞાનવડે એ સ્વાદનો ભેદ જાણીને,
જ્ઞાન પોતે પોતાના સ્વાદને વેદે–એ જ સ્વાનુભવનો સ્વાદ લેવાની વિધિ છે.
સ્વાનુભવનો એ સ્વાદ પરમ આનંદથી ભરેલો, શાંત આકુળતા વગરનો છે. એ સ્વાદ
જેણે ચાખ્યો તે સિદ્ધપદનો સાધક થયો, ને તેણે જ સિદ્ધપ્રભુને સાચી રીતે ઓળખીને
પોતાના અંતરમાં સ્થાપ્યા.
બંધભાવો મોક્ષનું સાધન કેમ થાય? મોક્ષનું કારણ તો મોહ–રાગદ્વેષ વગરના નિર્મળ
PDF/HTML Page 31 of 45
single page version
પરિણામ છે, ને તે જ ધર્મ છે, ભાઈ, તારા આત્મપરિણામમાં કયા પરિણામ તે ધર્મ છે
ને કયા પરિણામ અધર્મ છે, તેને બરાબર ઓળખ્યા વિના તું ધર્મ કેવી રીતે કરીશ?
અને યોગનું કંપન તે ગૌણ હોવાથી તેને બહિરંગ નિમિત્ત કહ્યું. આમ નિમિત્તમાં અંતરંગ
અને બહિરંગ એવા પ્રકાર કહ્યા. જેમ નિયમસારની પ૩ મી ગાથામાં સમ્યક્ત્વના
નિમિત્તનું કથન કરતાં કહ્યું છે કે જ્ઞાનીનો આત્મા તે સમ્યક્ત્વનું અંતરંગ નિમિત્ત છે
અને તેમની વાણી તે બહિરંગ નિમિત્ત છે. જ્ઞાનીના અંતરંગ ભાવની મુખ્યતા બતાવવા
તેને અંતરંગહેતુ કહ્યા છે. ત્યાં સમ્યક્ત્વના એટલે કે છૂટકારાના નિમિત્તની વાત છે અને
અહીં (પંચાસ્તિકાય ગા. ૧૪૮માં) કર્મબંધના નિમિત્તોની વાત છે, તેમાં પણ
નિયમસાર જેવી શૈલીથી મોહભાવને મુખ્ય બતાવવા તેને કર્મબંધનું અંતરંગ નિમિત્ત
કહ્યું છે ને યોગના કંપનને મુખ્ય ન બતાવતા તેને બહિરંગનિમિત્ત કારણ કહ્યું. યોગ તો
અનુભાગનું નિમિત્ત મોહાદિભાવ છે તેથી તે મુખ્યનિમિત્ત છે.
PDF/HTML Page 32 of 45
single page version
ભેદજ્ઞાન કરીને પરથી ભિન્ન સ્વદ્રવ્યને દેખે તો રાગ–દ્વેષથી છૂટીને તેનું જ્ઞાન
પરમ ઉપશમને પામે, ને ચૈતન્યના કોઈ અચિંત્ય શાંતભાવનું વેદન થાય.
આવા ઉપશમની પ્રાપ્તિનો ઉપાય બતાવતાં ભગવંત આચાર્યો કહે છે કે ભાઈ,
તું તો જ્ઞાન છો...તારા જ્ઞાનસૂર્યમાંથી તો જાણવાના કિરણો છૂટે છે,
જ્ઞાનસૂર્યમાંથી કાંઈ રાગ–દ્વેષના કિરણો નથી ફૂટતા. અને પરદ્રવ્ય પણ કાંઈ
તારા જ્ઞાનમાં રાગદ્વેષ કરાવતું નથી. તું તારા જ્ઞાનને જ્ઞાનપણે જ રાખ ને
રાગ–દ્વેષ ન થવા દે, તો જગતમાં કોઈની તાકાત નથી કે તને રાગ–દ્વેષ કરાવે.
સ્વાધીન જ્ઞાનને જગતની કોઈ વસ્તુ લલચાવી શકે નહિ કે ડગાવી શકે નહિ.
છે. આમ ભિન્ન જ્ઞાનના અનુભવથી જ્ઞાનીને વીતરાગભાવરૂપ ઉપશમની
પ્રાપ્તિ થાય છે. વાહ! જુઓ...આ પોન્નૂરહીલ ઉપરથી કુંદકુંદાચાર્યદેવે આપેલો
વીતરાગ સન્દેશ!
ઉપજાવી શકતું નથી. આ રીતે કોઈ દ્રવ્યને બીજા દ્રવ્ય સાથે જરા પણ સંબંધ નથી.
વચનો રૂપે પરિણમે ત્યાં તે વચનો કાંઈ જીવના ઉપયોગને પરાણે પોતાના તરફ ખેંચતા
નથી; જીવ જ સ્વરૂપમાંથી ડગીને જ્ઞાનની સાથે રાગદ્વેષ કરે છે, અને આ જીવે આવા
વચનોથી મારી નિંદા કરી અગર આ જીવે આવા વચનોથી મારી સ્તુતિ કરી–એવી
મિથ્યાબુદ્ધિ વડે અજ્ઞાની રાગ–દ્વેષરૂપ પરિણમે છે. અરે ભાઈ, તારા ઉપયોગને તું
ઉપશમભાવમાં રાખ,
PDF/HTML Page 33 of 45
single page version
ને રાગ–દ્વેષમાં ન જોડ, તો કાંઈ તે શબ્દો તને નથી કહેતા કે તું અમારી સામે જો....ને તું
પ્રશંસાના ભાવ કરનારો સામો જીવ કાંઈ તારા આત્મામાં પ્રવેશી નથી ગયો, કે તને
છો....પરદ્રવ્યને જાણવાનો તારો સ્વભાવ છે, પણ તેમાં રાગ–દ્વેષ કરીને રોકાવાનો તારો
પુદ્ગલનું પરિણમન છે; તે તારી પાસે તો જ્ઞેયપણે જ આવ્યા છે ને તે પણ કાંઈ
કાંઈ તને રાગ કરવાનું કહેતા નથી. તારા અસ્તિત્વમાં શબ્દોનો પ્રવેશ જ નથી;
કોઈ અનુકૂળ વિષય જ્ઞાનને લલચાવી ન શકે, કે જગતનો કોઈ પ્રતિકૂળ વિષય
PDF/HTML Page 34 of 45
single page version
ભાઈ, તારું જ્ઞાન એવું અભેદ છે કે જડ શબ્દબાણ એમાં પ્રવેશી જ ન શકે. શું જડ શબ્દો
આત્મામાં આવે છે? શું આત્માનું જ્ઞાન જડ શબ્દોમાં જાય છે? નહિ. બંનેની અત્યંત
ભિન્નતા જ છે. તો પછી જ્ઞાનસૂર્યના કિરણોમાં શબ્દો જણાય તેથી કરીને જ્ઞાનને શું
મલિનતા આવી ગઈ? જ્ઞાની તો જાણે છે કે પરજ્ઞેયોથી મારું જ્ઞાન જુદું જ પરિણમે છે;
પરજ્ઞેયો મારા જ્ઞાનમાં રાગદ્વેષ ઉપજાવતા નથી, કે મારું જ્ઞાન જ્ઞાનપણાને છોડીને પરમાં
રાગદ્વેષ કરતું નથી. આવા જ્ઞાનમાં રાગદ્વેષનો અભાવ છે. આ રીતે ભેદજ્ઞાનની ભાવના
વડે જ્ઞાનીને ઉપશાંતભાવ થાય છે.
પરદ્રવ્યને ઈષ્ટ–અનિષ્ટ કલ્પીને તે તરફ ઉપયોગને ભમાવતો થકો રાગદ્વેષ કર–એ તો
તારી મૂઢતા છે. આચાર્યદેવ કરુણાથી કહે છે કે અરે, વસ્તુસ્વરૂપની આવી ભિન્નતા છતાં
પણ મૂઢબુદ્ધિજીવો ઉપશમભાવને કેમ પામતા નથી? ને પરદ્રવ્યને ઈષ્ટ–અનિષ્ટ માનીને
રાગદ્વેષ કેમ કરે છે? ભાઈ, પર પદાર્થો સમીપ હો કે દૂર હો, તારા જ્ઞાનને તે કાંઈ કરતા
નથી; પછી તને આ શું થયું?–ભિન્નતાને ક્્યાં ભૂલી ગયો? ભિન્નતાને ભૂલીને તું
રાગ–દ્વેષ કાં કર? જ્ઞાનને જુદું ને જુદું રાખીને, જ્ઞાતાપણે જ રહે. તેમાં જ તને
ઉપશાંતભાવનું આસ્વાદન થશે.
કરાવતું. સુંદર અપ્સરા જેવું કે દેવ જેવું રૂપ તે કાંઈ જીવને કહેતું નથી કે તું મારા તરફ
જોઈને રાગ કર. એ રૂપ તો અચેતનનું પરિણમન છે, તેમાં કાંઈ આ સારું ને આ ખરાબ
એવા બે ભેદ નથી, એ તો જ્ઞાનના જ્ઞેય જ છે. તે જ રીતે દૂર્ગંધથી ભરેલું અત્યંત કદરૂપ
શરીર હોય તે કાંઈ જીવને દ્વેષ કરવાનું કહેતું નથી. અરે, એનાથી તારી અત્યંત ભિન્નતા
છે. આવી ભિન્નતા જાણે તો એકત્વબુદ્ધિના રાગદ્વેષનો તો અભાવ જ થઈ જાય. જ્ઞાન
પરમાં ન જાય ને પરચીજ જ્ઞાનમાં ન આવે–પછી પર ચીજ દૂર હો કે નજીક તેથી શું? એ
ક્્યાં રાગદ્વેષ કરાવે છે? ને જ્ઞાનનોય સ્વભાવ ક્્યાં રાગદ્વેષ કરવાનો છે? એટલે
ભેદજ્ઞાનના બળે વીતરાગતા જ થવાનું રહ્યું.
PDF/HTML Page 35 of 45
single page version
નથી. તારા જ્ઞાનમાં પણ તેને સારૂં–ખરાબ માનીને રાગદ્વેષ કરવાનો સ્વભાવ નથી.
આવા સ્વભાવમાં (જ્ઞાનના સ્વભાવમાં કે જ્ઞેયના સ્વભાવમાં) ક્્યાંય રાગદ્વેષ નથી;
છતાં અજ્ઞાનીને જે રાગદ્વેષ થાય તે તેના અજ્ઞાનથી જ થાય છે. અહીં મિથ્યાત્વ
સહિતના રાગદ્વેષની જ ગણત્રી છે. મિથ્યાત્વ ટળ્યા પછી જે અલ્પ રાગદ્વેષ છે તે તો
જાણે છે; એટલે તેનું જ્ઞાન દોષિત નથી, તેનું જ્ઞાન તો શુદ્ધ જ્ઞાનપણે જ વર્તે છે. આ રીતે
ભેદજ્ઞાન વડે તેને વીતરાગભાવરૂપ ઉપશમની પ્રાપ્તિ થાય છે.
વીતરાગી વાણી આત્મામાં ઝીલીને જ્ઞાનીઓએ ઉપશમરસનું પાન કર્યું છે.
સમકિત પામી સ્વરૂપ સાધ્યું હો એને અભિનંદન...
અંતર્મુખી જીવન એનું ઝરણાં વહે આનંદનાં,
વૈરાગ્યરસની ધારા ઉલ્લસી દેખી પદ ચેતનનાં.
નિધાન દેખ્યા નિજઆતમનાં, સિદ્ધસ્વરૂપને ધ્યાવી,
સતત ધૂનથી ધ્યેય જ સાધ્યું લગની આત્મ લગાવી..
ઉદયભાવથી અળગા થઈને વળગ્યા જ્ઞાનને ધ્યેયે,
શાંત શાંત પરિણામ પ્રવાહે પહોંચ્યા સુખના દરિયે.
જગતના રસથી સ્વાદ જ જુદો આનંદરસ આસ્વાદે,
દર્શન એનાં મંગલકારી મંગલ ભાવ જગાડે.
ઉપશમરસનો સ્વાદ લેનારા એ જ્ઞાનીને વંદન.
ઉપશમરસનો સ્વાદ ચખાડે એને હો અભિનંદન!
PDF/HTML Page 36 of 45
single page version
તેની રચના કરી છે. કુંદકુંદસ્વામીના મોક્ષપ્રાભૃતનો અને પૂજ્યપાદ
સ્વામીના સમાધિશતકનો આ ગ્રંથકાર ઉપર પ્રભાવ છે. શ્રી
બ્રહ્મદેવજીએ લગભગ ૧૩મા સૈકામાં તેની ટીકા રચી છે. આ
ઉપરાંત દ્રવ્યસંગ્રહની ટીકા પણ તેમણે રચેલી છે. હિંદી ભાષાંતર
લગભગ ૨૦૦ વર્ષ પહેલાં પં. દૌલતરામજીએ કર્યું છે. આ
પરમાત્મપ્રકાશમાં ત્રણ અધિકાર છે: પ્રથમ અધિકારમાં ૧૨૩ દોહા
દ્વારા વિવિધ પ્રકારે પરમાત્મા–અંતરાત્મા ને બહિરાત્માનું સ્વરૂપ
બતાવ્યું છે; બીજા અધિકારમાં (૧૧૪ દોહા દ્વારા) મોક્ષનું અને
મોક્ષમાર્ગનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. ત્યાર પછી ૧૦૭ દોહાની ચૂલિકા
દ્વારા પરમ સમાધિનું અથવા અભેદરત્નત્રયનું કથન છે. આ શાસ્ત્ર
ઉપર પૂ. કાનજીસ્વામીએ આજથી ૧૭ વર્ષ પહેલાં પ્રવચનો કર્યા
હતા, જેમાંથી કેટલોક ભાગ તે વખતે ‘આત્મધર્મ’ માં પ્રસિદ્ધ
થયેલ છે. આ આસો વદ ૯ થી ફરીને પરમાત્મપ્રકાશ શરૂ થયેલ
છે. તેના પ્રથમ પ્રવચનનો થોડો નમૂનો અહીં આપ્યો છે.
શાસ્ત્રમાં બતાવી છે, તેથી તેનું નામ પરમાત્મપ્રકાશ છે. કેવળજ્ઞાન–કેવળદર્શન–
અનંતસુખ ને અનંતવીર્ય–એવા સ્વભાવચતુષ્ટય પ્રગટે તે પરમાત્મદશા છે ને
અંતરાત્મપણું તેનો ઉપાય છે. અંતરાત્મા થઈને પરમાત્મસ્વરૂપને ધ્યાવતાં આત્મા પોતે
પરમાત્મા થાય છે. આત્મામાં શક્તિરૂપ અનંત ચતુષ્ટય સદાય વિદ્યમાન છે, પ્રતીતમાં
લઈને સ્વાનુભવથી તેનું વારંવાર ઘોલન કરતાં આત્મા પોતે જ પરમાત્મ સ્વરૂપે
પ્રકાશીત થઈને કેવળજ્ઞાનથી ઝળકી ઊઠે છે.
PDF/HTML Page 37 of 45
single page version
परमात्म प्रकाशाय नित्यं सिद्धात्मने नमः।।
પરમઆત્મસ્વરૂપના પ્રકાશક છે, અર્થાત્ આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ કેવું છે તે તેઓ પ્રસિદ્ધ
કરે છે, સિદ્ધ ભગવંતોને ઓળખતાં આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ લક્ષમાં આવે છે.
णिञ्चणिरंजण णाणमय ते परमप्य णवेवि।।१।।
ધ્યાન તે જ પરમાત્મા થવાનો ઉપાય છે. સમ્યગ્દર્શન પણ એના ધ્યાનથી જ પ્રગટે છે.
અનુભવના આનંદનું શું કહેવું? તે કેમ પ્રગટે?–કે તેના ધ્યાનથી જ પ્રગટે.
સંભાળે તો પરમાત્મદશા પ્રગટી જાય.
કેમ પ્રગટે? તે બતાવ્યું છે.
PDF/HTML Page 38 of 45
single page version
પરમાત્મા થયેલા છે ને તેમનું સ્વરૂપ જોનારને પણ તેઓ (અરીસાની માફક)
નિજસ્વરૂપ દેખાડે છે કે તારો આત્મા પણ આવો છે.
મારું વલણ છે, એનાથી બાહ્યભાવો પ્રત્યેથી હું પાછો વળું છું ને પરમાત્મસ્વરૂપ પ્રત્યે
નમું છું, ઢળું છું, વળું છું –તેમાં અંતર્મુખ થાઉં છું.
તે આવો
નમ્યો છે–તેમાં જ ઢળ્યો છે.
જે જીવ પરમાત્મસ્વરૂપમાં ઉપયોગને જોડે છે તે પરમાત્મા થાય છે.
પોતાના સ્વરૂપને ધ્યાવી ધ્યાવીને કેવળજ્ઞાનાદિ ચતુષ્ટયરૂપ કાર્ય ભગવાને કર્યું;
અને કેવળજ્ઞાનાદિ પ્રગટ્યા તે ‘કાર્યસમયસાર’ છે. શુદ્ધરત્નત્રય એટલે નિશ્ચયરત્નત્રય;
તેના વડે કાર્યસમયસારરૂપ પરિણમવાનું કામ ભગવાને કર્યું. આમ પરમાત્મસ્વરૂપને
અને તેના ઉપાયને લક્ષમાં લઈને મંગલાચરણ કર્યું છે.
સાધુ એ ત્રણેને નમસ્કાર કર્યા છે. સાત દોહા સુધી પંચ પરમગુરુને ભાવથી ફરીફરી
વંદીને, પ્રભાકર ભટ્ટ નામનો શિષ્ય પૂછે છે કે હે સ્વામી! આ સંસારમાં વસતાં મારો
અનંતકાળ વીતી ગયો, પણ હું જરાય સુખ ન પામ્યો, ઘણું દુઃખ પામ્યો; હે પ્રભો!
પરમાત્મસ્વરૂપને જાણ્યા વગર હું આવા દુઃખો પામ્યો; ચાર ગતિના દુઃખોથી સંતપ્ત
એવા મને, પ્રસન્ન થઈને, કૃપા કરીને ચારગતિના દુઃખનો નાશક એવો જે કોઈ
પરમાત્મસ્વભાવ, તેનો ઉપદેશ આપો.
PDF/HTML Page 39 of 45
single page version
તેનાથી છૂટવા માટે જે પરમાત્મસ્વભાવ સમજવા માંગે છે–એવા શિષ્યને માટે આ
શાસ્ત્રમાં પરમાત્માના સ્વરૂપનો પ્રકાશ કર્યો છે. આ કાંઈ એકલા પ્રભાકરભટ્ટની
વાત નથી–પણ ચાર ગતિના દુઃખોથી જેને છૂટવું હોય એવા દરેક જિજ્ઞાસુ જીવે
પોતાને પ્રભાકરભટ્ટ જેવો સમજીને આ શાસ્ત્ર સાંભળવાનું છે.
સ્વામી! આપ તે પરમાત્મસ્વભાવનો એવો ઉપદેશ સંભળાવો કે આપના પ્રસાદથી
હું તે સમજીને ચાર ગતિના દુઃખોથી છૂટું. જુઓ, આ સમજનારની ધગશ!
હતી તે ભગવંતોની પધરામણી આસો વદ પાંચમના રોજ અમદાવાદ શહેરમાં થતાં
હજાર જેટલા ભક્તજનોએ ઉમંગભર્યું ભવ્ય સ્વાગત કર્યું હતું. જિનમંદિર માટે ખૂબ
જ આતુરતાથી રાહ જોઈ રહેલ અમદાવાદના મુમુક્ષુમંડળને પોતાના આંગણે
પ્રભુજી પધારતાં ઘણો હર્ષોલ્લાસ હતો. સીમંધર ભગવાન, આદિનાથ ભગવાન
અને મહાવીર ભગવાનના ભવ્ય સ્વાગતમાં ગુજરાતના અનેક ભાઈઓએ પણ
ભક્તિપૂર્વક સાથ પૂરાવ્યો હતો, ને આખો દિવસ આનંદપૂર્વક ભક્તિ–પૂજન–
અભિષેક વગેરે કાર્યક્રમ રહ્યો હતો. પાટનગરને યોગ્ય ભવ્ય જિનમંદિર માટેની
અમદાવાદ મુમુક્ષુમંડળની ભાવના શીઘ્ર પૂરી થાઓ...એવી સદ્ભાવનાપૂર્વક મંગલ
વધાઈ!
સુપુત્ર શ્રી કાન્તિભાઈના સુહસ્તે થયું. સ્વ. મોહનલાલભાઈને આ જિનમંદિરને
માટે ખાસ લાગણી હતી. આ મંગલ કાર્ય માટે જસદણના મુમુક્ષુઓને મંગલ
વધાઈ!
PDF/HTML Page 40 of 45
single page version
મોહ–રાગ–દ્વેષ તે બંધનું કારણ છે; મોહાદિ
બંધનાં કારણોનું, મોક્ષનું અને મોક્ષના કારણોનું યથાર્થ
જ્ઞાન થતાં સમ્યગ્જ્ઞાનના માર્ગની પ્રસિદ્ધિ થાય છે...તે
આત્મા મોક્ષ તરફ જાય છે ને બંધનથી પાછો વળે છે.