Atmadharma magazine - Ank 313 (Original language). Page: 2.

PDF/HTML Page 21 of 49
single page version

: ૧૮ : : કારતક : ૨૪૯૬

પરિણમે છે–એમ ન જુઓ; પણ તે જ ક્રિયાના કાળે, આહાર–પાણીના તે પુદ્ગલોથી

જુદી, અને તે તરફના રાગથી પણ સાવ જુદી, એવી અંતરંગ ચૈતન્યપરિણતિરૂપે જ્ઞાની

પરિણમે છે, તે ક્રિયાના કર્તાપણે ધર્મીને દેખો.–આ રીતે ધર્મી જીવને તેની નિર્મળ

જ્ઞાનપરિણતિમાં દેખવા તે જ તેની સાચી ઓળખાણ છે. રાગમાં કે જડની ક્રિયામાં

ધર્મીને જોવા–તે સાચી દ્રષ્ટિ નથી, તે દ્રષ્ટિમાં જ્ઞાન અને રાગનું ભેદજ્ઞાન નથી. અહા,

રાગથી જુદું પરિણમતું ધર્મીનું જ્ઞાન, તે ભેદજ્ઞાનદ્રષ્ટિ વગર ઓળખાય તેવું નથી. જ્ઞાન–

વૈરાગ્યસંપન્ન ધર્મી જીવની અલૌકિક દશા છે. સમસ્ત પરભાવોથી ઉદાસીન જ્ઞાનનું

અચિંત્ય સામર્થ્ય છે કે જે આત્માને રાગથી પણ અલિપ્ત જ રાખે છે, ને સમસ્ત

પરભાવોને પારકા જાણીને છોડે છે. આ રીતે પર્યાયેપર્યાયે પરભાવોથી ઉદાસીન વર્તતું

અને પરમ જ્ઞાનમય નિજભાવને અવલંબતું તે જ્ઞાન, અતીન્દ્રિય આનંદનો અનુભવ

કરતું કરતું કેવળજ્ઞાનને સાધે છે.

–આવું જ્ઞાન તે જ્ઞાનીનું કામ છે, તેના વડે જ્ઞાની ઓળખાય છે. ‘जय ज्ञान।’

આતમરસનો સ્વાદ લેનારા એ જ્ઞાનીને વંદન;
સમકિત પામી સ્વરૂપ સાધ્યું એને હો અભિનંદન.
અંતર્મુખી જીવન એનું વહે ઝરણાં આનંદનાં;
સિદ્ધપદનાં એ સાધક સંતો ચાખે સુખ ચેતનાં.

આરાધનાનો ઉદ્યમ

* સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર અને તપને નિર્દોષપણે–

ઉજ્જવળપણે ધારણ કરવા તેનું નામ ઉદ્યોતન છે.

* જે માર્ગે–જે ઉપાયથી સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર–તપરૂપ

આરાધનાની પોતાને પ્રાપ્તિ થાય, અને તેની અધિક અધિક

વિશુદ્ધિ થાય તે માર્ગમાં પ્રવર્તવું, તથા આરાધના–ધારક

ધર્માત્માઓની સંગતિ કરવી, તેમાં જ મન–વચન–કાયાની પ્રવૃત્તિ

કરવી, તથા આરાધનાનાં જે કારણો હોય તેનું ગ્રહણ અને જે

બાધક હોય તેનો ત્યાગ કરવો,–આમ જે રીતે આરાધના થાય

તેવો ઉદ્યમ કરવો તેનું નામ આરાધનાનું ઉદ્યમન છે.

PDF/HTML Page 22 of 49
single page version

: કારતક : ૨૪૯૬ : ૧૯ :

ચૈતન્યમય જીવનું રાગથી અત્યંત જુદાપણું

આવું તત્ત્વ તીર્થંકરના શ્રીમુખથી આવ્યું...સંતોએ ઝીલ્યું...ને શાસ્ત્રોમાં ગૂંથ્યું

(૧૬ બોલદ્વારા રજુ થતી ૧૬ આની વાત)

(૧) શુદ્ધજ્ઞાનમય જીવ છે; અને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–આનંદ તે જીવનાં પરિણામ છે.
(૨) કર્મ કે શુભરાગ, તે જીવનાં પરિણામને જાણતાં નથી, તેમજ પોતે પોતાને પણ

જાણતાં નથી, કેમકે તેમનામાં ચેતનપણું નથી.

(૩) અચેતન એવા રાગાદિ પરિણામો, તે જીવના નિર્મળ જ્ઞાનપરિણામને ઉપજાવી

શકતા નથી.

(૪) જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા જ પોતાના જ્ઞાનપરિણામરૂપે ઊપજે છે, રાગ તેને ઉપજાવતો

નથી, એટલે રાગના આશ્રયે તેની ઉત્પત્તિ નથી.

(પ) તેમજ, જ્ઞાનપરિણામરૂપે ઊપજતો તે આત્મા, પોતામાંથી રાગાદિને ઉપજાવતો

નથી, રાગપણે પોતે ઊપજતો નથી.

(૬) જેમ માટીનું અને કુંભારનું પરિણમન જુદું છે. તેમ રાગાદિનું અને જ્ઞાનનું

પરિણમન જુદું છે. માટીને પોતાના પરિણામરૂપ ઘડા સાથે એકતા છે તેમ

આત્માને પોતાના જ્ઞાનપરિણામ સાથે એકતા છે.

(૭) જ્ઞાનીનો આત્મા જ્ઞાનપરિણામ સાથે જ તન્મય થઈને પરિણમે છે, બીજા કોઈ

પરભાવમાં તેનાં પરિણામ થતાં નથી. આવા જ્ઞાનપરિણામ વડે જ્ઞાની ઓળખાય છે.

(૮) ચેતનનાં પરિણામ રાગને સ્પર્શતા નથી, તે રાગથી જુદા રહે છે ને

ચૈતન્યસ્વભાવને સ્પર્શે છે, ચૈતન્યસ્વભાવ સાથે તેની એકતા છે.

(૯) પરભાવોથી ભિન્નતા, ને નિજસ્વભાવ સાથે એકતા, એવી દશારૂપે ધર્મી જીવ

પરિણમે છે; અને તે જ આત્માનું ખરૂં સ્વરૂપ છે.

(૧૦) તીર્થંકરના શ્રીમુખથી જે તત્ત્વ આવ્યું તે ઝીલીને સંતોએ અનુભવ્યું ને શાસ્ત્રમાં

ગૂંથ્યું. તેમાં કહેલો શુદ્ધઆત્મા જ્ઞાનપરિણામવાળો જ છે. આવા આત્માને

અનુભવમાં લેવો તે ધર્મ છે, તે ભગવાનનો માર્ગ છે.

(૧૧) જેમ જડ દ્રવ્ય વડે ચેતનની ઉત્પત્તિ થતી નથી, તેમ રાગ વડે જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ

થતી નથી, કેમકે બંને ભિન્ન છે.

PDF/HTML Page 23 of 49
single page version

: ૨૦ : : કારતક : ૨૪૯૬

(૧૨) જો શુભરાગ વડે જ્ઞાનની કે મોક્ષમાર્ગની ઉત્પત્તિ થાય, તો રાગ અને જ્ઞાન

એક થઈ જાય.–અને એમ થાય તો, આત્મા જ્ઞાનમય ન રહેતાં આત્મા
રાગમય થઈ જાય.–તો પછી રાગથી જુદો આત્મા અનુભવી જ ન શકાય!
એટલે વીતરાગી મોક્ષમાર્ગનો જ અભાવ થઈ જાય.–પણ એવું વસ્તુસ્વરૂપ
નથી. રાગથી જુદો જ્ઞાનમય આત્મા અનુભવાય છે; રાગવડે જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ
કદી થતી નથી.

(૧૩) સમ્યગ્દર્શન પર્યાય થાય તેમાં શરૂમાં, વચમાં કે અંતમાં ક્્યાંય રાગ છે?

–તો કહે છે કે ના; તેમાં ક્્યાંય રાગ નથી; સમ્યગ્દર્શનમાં સર્વત્ર જ્ઞાનમય
શુદ્ધઆત્મા જ છે; આત્મા જ તે પર્યાયમાં પ્રસર્યો છે, તેમાં રાગ નથી પ્રસર્યો.
રાગથી તો તે સમ્યગ્દર્શનાદિ પરિણામો અત્યંત જુદા જ છે.

(૧૪) સમ્યગ્દર્શનાદિ પરિણામ, અને રાગ,–એ બંનેનો એક કાળ હોય તેથી શું? તેથી

કાંઈ તેઓ એકબીજાને કરતાં નથી. સમ્યગ્દર્શન રાગને ઉપજાવતું નથી ને
રાગવડે સમ્યગ્દર્શન ઊપજતું નથી. ધર્મીને તે રાગ રાગપણે ઊપજતો દેખાય છે,
પણ કાંઈ જ્ઞાનપણે તે દેખાતો નથી. માટે ધર્મી તે રાગને કરતો નથી, તે તો
જ્ઞાનપણે ઊપજતો થકો જ્ઞાનને જ કરે છે.

(૧પ) ભેદજ્ઞાનના એક જ ઘા વડે રાગ અને જ્ઞાનના બે કટકા થઈ જાય છે.

પ્રજ્ઞાછીણીના ઘા વડે જ્ઞાન અને બંધભાવ સર્વથા જુદા પડી જાય છે. ભેદજ્ઞાન
રાગને અને ચેતનને સર્વથા જુદા જાણે છે, તેમનામાં જરાય એકતા દેખતું નથી.
એ રીતે ભિન્ન જાણીને અંતરમાં જ્ઞાનસ્વરૂપપણે જ તે પોતાને અનુભવે છે.–
આવા અનુભવ વડે બંધન છેદાય છે ને મુક્તિ થાય છે.

(૧૬) પરદ્રવ્ય તરફ ઝુકતા જે રાગાદિ પરિણામો, તેના વડે જીવના સમ્યગ્દર્શનાદિ

ભાવો કરાતા નથી; આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવ વડે જ તે ભાવો કરાય છે. એટલે કે
તે સમ્યગ્દર્શનાદિને રાગ સાથે જરાય એકતા નથી પણ ભિન્નતા છે;
જ્ઞાનસ્વભાવ સાથે જ તેને એકતા છે. આમ નિજસ્વભાવ સાથે એકતાને
અનુભવતો જીવ જ્ઞાની છે.
આ સોળ બોલ વડે ભેદજ્ઞાન કરીને, જ્ઞાન અને રાગનું સર્વથા જુદાપણું
અનુભવતાં સોળઆની એવું સિદ્ધપદ પ્રગટે છે.

(સમયસાર ગાથા ૭પ થી ૭૯ ના પ્રવચનમાંથી)

PDF/HTML Page 24 of 49
single page version

: કારતક : ૨૪૯૬ : ૨૧ :

જ્ઞાનીના આત્મ–અનુભવનો મહિમા

–અને–

એવા આત્મઅનુભવની પ્રેરણા

(આસો વદ ચોથનું પ્રવચન: સમયસાર ગાથા ૨૦૬)

સુખી થવા માટે, આચાર્યદેવ

કહે છે કે હે જીવ! જેટલો જ્ઞાનનો

અનુભવ છે તેટલો જ સાચો આત્મા

છે એમ જાણીને તું આત્માની પ્રીતિ

કર....આત્માના અનુભવમાં જ

સંતુષ્ઠ થા; તેમાં જ તૃપ્ત થા....એટલે

કે તું આત્મામાં જ ગમાડ.–એમ

કરવાથી તારા અંતરમાં પરમસુખનો

તને અનુભવ થશે.

પહેલાં તો જ્ઞાનની કળા વડે એવું ભેદજ્ઞાન કરો કે જે જ્ઞાન છે તે આત્મા

છે, ને રાગ તે આત્મા નથી. પરદ્રવ્ય તરફની વૃત્તિ અશુભ હો કે શુભ–તે આત્મા

નથી, સ્વપણે અનુભવાતું જ્ઞાન તે આત્મા છે. આવા જ્ઞાનના સ્વસંવેદનની કળા

તે મોક્ષની કળા છે. આત્માના અનુભવની આ કળા તે જ સાચી કળા છે, તેનો

વારંવાર અભ્યાસ કરવા જેવું છે. દુઃખથી છૂટવું હોય ને સુખી થવું હોય તો

પરભાવોથી ભિન્ન આત્માને જાણીને તેનો જ અભ્યાસ કરવા જેવો છે. તે

અભ્યાસ કઈ રીતે કરવો તે વાત આ ૨૦૬ મી ગાથામાં આચાર્યદેવ સમજાવે છે–

PDF/HTML Page 25 of 49
single page version

: ૨૨ : : કારતક : ૨૪૯૬

આમાં સદા પ્રીતિવંત બન, આમાં સદા સંતુષ્ટ ને

આનાથી બન તું તૃપ્ત, તુજને સુખ અહો! ઉત્તમ થશે.

તારી ચીજ તો જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા છે; શરીરાદિ કાંઈ તારી ચીજ નથી; રાગાદિ

આકુળતાજનક ક્ષણિક ભાવો તે પણ કાંઈ જીવપણે અનુભવાતા નથી, તેઓ પણ
ખરેખર જીવ નથી. તો સાચો જીવ કેવો છે? કે જેટલું સત્ય આ અનુભવમાં આવતું જ્ઞાન
છે એટલો જ સત્ય આત્મા છે. માટે હે ભવ્ય! તું આવા આત્મામાં જ રતિ કર, તેનો જ
પ્રેમ કર, તેની પ્રીતિ કર. ‘જેટલું જ્ઞાન તેટલો સાચો આત્મા’ એમ કહીને બીજા બધા
પરભાવો કાઢી નાંખ્યા.

જેમ સાકર કેટલી?–કે જેટલું ગળપણ છે તેટલી; કચરો કે મેલ તે સાકર નથી;

તેમ આત્મા કેટલો? કે જેટલું જ્ઞાન છે તેટલો સાચો આત્મા છે; જડનો સંયોગ કે રાગાદિ
મેલ તે આત્મા નથી. ‘આ જ્ઞાનમય વસ્તુ જ હું છું’ એમ નક્કી કરીને તેમાં પ્રેમ કર.
સંયોગને અને પુણ્ય–પાપના ભાવોને પોતાનાં માનીને તેનો અનાદિથી પ્રેમ કરી કરીને
દુઃખી થયો, પણ તે તારાં ન હતાં. તેને જુદા જાણીને તેનો પ્રેમ છોડ; ને આત્માને
જ્ઞાનમય જાણીને તેનો પ્રેમ કર, તો તને ઉત્તમ સુખ થશે. પરદ્રવ્યનો પ્રેમ તે દુર્ગતિ છે–
સંસાર છે; સ્વદ્રવ્યનો પ્રેમ તે સુગતિ છે, સુગતિ એટલે મોક્ષ.–તે પરના આશ્રયે ન થાય;
મોક્ષ તો જ્ઞાનમય સ્વદ્રવ્યના જ આશ્રયે થાય છે.

જ્ઞાન ને આત્મા, એટલે ગુણ ને ગુણી, તે એક ચીજ છે, તેટલો જ સાચો આત્મા

છે. રાગને આત્મા તે એક ચીજ નથી. રાગમાં તન્મયતા વડે આત્મા અનુભવાતો નથી,
જ્ઞાનમાં તન્મયતા વડે આત્મા અનુભવાય છે. રાગની પ્રીતિ કરીશ તો આત્માની પ્રીતિ
નહીં રહે. રાગને સાધન બનાવીને તેનાથી આત્માનું કલ્યાણ માને તો તે જીવને રાગનો
પ્રેમ છે, તેને ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માનો પ્રેમ નથી. અરે, હજી તો બહારના ભપકામાં
આત્મા અર્પાઈ જાય તે અંદરમાં ચૈતન્યસ્વરૂપનો પ્રેમ ક્્યારે કરે? ઘણા જીવોને તો
ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માની વાત સાંભળવાનીયે ફૂરસદ નથી, સંસારના તીવ્ર પ્રેમમાં ડુબેલા
છે. એવા જીવો તો મહા દુઃખી છે.

PDF/HTML Page 26 of 49
single page version

: કારતક : ૨૪૯૬ : ૨૩ :

ભાઈ, બહારના સંયોગમાં કે પુણ્યના ઠાઠમાં આત્માનું કાંઈ કલ્યાણ નથી;

જ્ઞાનના અનુભવથી જ કલ્યાણ છે. જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માનો અનુભવ તે જ સાચું કલ્યાણ
છે. અરે, રાગનો પ્રેમ તે તો કુશીલ છે, શુભરાગનો–પુણ્યનો પ્રેમ તે પણ કુશીલ છે, તે
પણ સંસારમાં રખડાવનાર છે, ભલે સ્વર્ગનો ભવ કરાવે પરંતુ તે પણ સંસાર છે, તેમાં
જરાય કલ્યાણ નથી. પાપ અને પુણ્યથી પાર એવો જે સહજ જ્ઞાનસ્વભાવ, તે સ્વભાવ
જેને ગમે તે રાગનો પ્રેમ ન કરે; જ્ઞાનનો જ પ્રેમ કરીને તેનો અનુભવ કરતાં અપૂર્વ
આનંદનો અનુભવ થાય છે,–કે જે આનંદની પોતાને તત્ક્ષણ ખબર પડે છે.

ભાઈ, તારું સારું કરવું છે ને! કલ્યાણ કરવું છે ને! હા; તો સારું અને કલ્યાણ તે

તો આત્માનું જ્ઞાન જ છે; રાગ સારો નથી, રાગ તે કલ્યાણ નથી. જન્મ–મરણના
કલેશથી છૂટવું હોય, ને મોક્ષનું અવિનાશી કલ્યાણ જોઈતું હોય તેણે પોતાના જ્ઞાનસ્વરૂપ
આત્માને જ કલ્યાણરૂપ જાણીને તેમાં સંતુષ્ઠ થવું. રાગમાં કદી સંતોષ થાય તેવું નથી,
તેમાં તો વિષયોની ઈચ્છા ને આકુળતા જ છે; રાગ પોતે જ આકુળતા છે તો તેમાં
સંતોષ કેવો? જ્ઞાન છે તે નિરાકુળ છે, માટે તેના અનુભવથી જ સંતોષ પામ. આ
ભગવાન આત્માનો પ્રેમ કરીને તેમાં સંતોષ પામ. જ્યાં અનંત સુખસ્વભાવથી ભરેલો
પોતાનો આત્મા જોયો ત્યાં ધર્મીને પરમ સંતોષ છે; હવે બીજા કોઈ પરભાવની
અભિલાષા રહેતી નથી. અચિંત્ય શક્તિથી ભરેલો આત્મા, તેના અનુભવમાં સર્વ
પ્રયોજનની સિદ્ધિ છે, પછી બીજાને જ્ઞાની કેમ ઈચ્છે? મારું સુખ, મારો આનંદ, મારું
કલ્યાણ, મારું જ્ઞાન–બધું મારામાં પરિપૂર્ણ છે, એમ જ્યાં આત્માને અનુભવમાં લીધો
ત્યાં જ્ઞાનીને પોતાના આત્મા સિવાય બીજું કાંઈ જ સાધ્ય નથી, બીજા કોઈ પદાર્થમાં
સુખબુદ્ધિ નથી.

આવા આત્માના અનુભવરૂપ જે જ્ઞાન છે તે જ સાચું કલ્યાણ છે.–માટે આવા

આત્મામાં તું ગમાડ...આવા આત્માને તું વહાલો કર, ને તેમાં જ સંતુષ્ટ થા. રાગને
વહાલો ન કર; વ્યવહારને વહાલો ન કર; બહારના કોઈ ભાવોને વહાલા ન કર; કેમકે
તેમાં કલ્યાણ નથી. આત્માના જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવને જ વહાલો કરીને તેનો અનુભવ કર,
એ જ કલ્યાણ છે, એ જ મોક્ષમાર્ગ છે, એ જ પરમ સુખ છે. બીજે ક્્યાંય સુખ શોધવા
જઈશ મા.

PDF/HTML Page 27 of 49
single page version

: ૨૪ : : કારતક : ૨૪૯૬

આત્માને ભૂલીને અનંતવાર શુભરાગ પણ જીવે કર્યો, દેવલોકમાં અનંતવાર

ગયો, પણ તેને કદી સંતોષ ન થયો, કેમકે સાચો સંતોષ તો જ્ઞાનમાં જ છે. રાગમાં કદી
સંતોષ છે જ નહીં. રાગમાં તો દુઃખ જ છે, બળતરા છે. શાંતરસનો પિંડ આત્મા છે તેના
અનુભવમાં જ સાચો સંતોષ છે; ત્યાં જગતના કોઈ પદાર્થોની અભિલાષા રહેતી નથી.
બહારના અમુક પદાર્થ મળે તો સંતોષ થાય–એવું આત્માનું સ્વરૂપ નથી. જ્ઞાનસ્વરૂપ
આત્મા સ્વયમેવ પોતાથી જ સંતોષસ્વરૂપ છે. સંતોષ કહો કે આનંદ કહો; આ
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માનો જેટલો અનુભવ છે તેટલો આનંદ છે, તેટલું કલ્યાણ છે, તેટલો
સંતોષ છે.

અહો, આ જ્ઞાનસ્વરૂપ જ અનુભવ કરવા જેવું છે.
તેના અનુભવથી જ હે જીવ! તું સદા તૃપ્ત થા.

આત્માના કલ્યાણ માટે શું કરવું તેની આ વાત છે; આત્મા જ્ઞાનમાત્ર છે;

જ્ઞાન તે આત્મા છે; જ્ઞાનથી વિરુદ્ધ એવા રાગાદિ કોઈ ભાવો તે સાચો આત્મા
નથી.–આમ આત્માને જાણીને, તેનો પરમ પ્રેમ કરીને, તેમાં સંતોષ પામ, અને તેના
જ અનુભવથી તૃપ્ત થા.–આમ આત્મામાં રત, આત્માથી સંતુષ્ટ અને આત્માથી તૃપ્ત
એવા તને વચનથી અગોચર સુખ થશે. અને તે અતીન્દ્રિય સુખ તત્ક્ષણે તને
અનુભવાશે; પોતાના અનુભવની પોતાને જ ખબર પડે છે. બીજાને પૂછવું નથી
પડતું. ‘મને આનંદનો અનુભવ થયો કે નહીં’ એમ કોઈને પૂછવું ન પડે; અંતરમાં
ઉપયોગને વાળીને, તે ‘આત્મઉપયોગ’ વડે આત્માને પકડયો ત્યાં કોઈ અચિંત્ય
આનંદ અનુભવાય છે, તેને ધર્મી જ જાણે છે. અહો! આવો આત્મા જ અનુભવ
કરવા જેવો છે.

ધર્મી મુમુક્ષુઓએ અનુભવ કરવા જેવું કાંઈ હોય તો આ આત્મા જ છે. એના

જ અનુભવથી સર્વદુઃખ મટીને પરમ આનંદ થાય છે. રાગાદિ પરભાવોના
અનુભવમાં તો આકુળતા છે, દુઃખ છે. તેનાથી રહિત એવું જ્ઞાન જ અનુભવ કરવા
જેવું છે. અતીન્દ્રિય સુખ કહો કે પરમ આનંદ કહો, તે આત્માના અનુભવમાં જ છે.
આવો અનુભવ તે જ મોક્ષનો માર્ગ છે. તે જ અમૃતમાર્ગ છે; તે જ ચિંતામણી–રત્ન
છે કે જેના વડે ઈચ્છિત પદ

PDF/HTML Page 28 of 49
single page version

: કારતક : ૨૪૯૬ : ૨પ :

(સમ્યગ્દર્શનથી માંડીને કેવળજ્ઞાન) પમાય છે. આવા જ્ઞાનસ્વરૂપના અનુભવ વગર
બીજા ગમે તે ઉપાય કરવામાં આવે તે બધો રાગ છે–દુઃખ છે–સંસાર છે; તેમાં ક્્યાંય
તૃપ્તિ નથી, શાંતિ નથી, તેમાં તો આકુળતા છે. જેના વેદનથી તૃપ્તિ થાય એવું પરમ સુખ
આત્માના અનુભવમાં જ છે. માટે આચાર્યદેવ કહે છે કે હે જીવ! જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને
ઓળખીને તેની પ્રીતિ કર, તેમાં સંતુષ્ટ થા, તેનો જ અનુભવ કરીને તૃપ્ત થા...એટલે તને
પરમ આનંદ થશે.

* આત્મ અનુભવનો અપાર મહિમા *

જ્ઞાનના અનુભવનો અપાર મહિમા છે. આચાર્યદેવ કહે છે કે અહો! આ

જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા ધર્મીના અનુભવમાં આવ્યો તે પોતે જ અચિંત્ય શક્તિવાળો દેવ છે;
તે ચૈતન્યચિંતામણિ છે; જેમ ચિંતામણિ વડે ઈચ્છિતવસ્તુ મળે છે, તેમ આ આત્મા
ચૈતન્યચિંતામણિ છે, તેના સેવન વડે (ઈચ્છા વિના જ) સમ્યગ્દર્શનથી માંડીને
કેવળજ્ઞાનના સર્વે પ્રયોજન સિદ્ધ થઈ જાય છે. જ્યાં સર્વસિદ્ધિ કરનારો પોતાનો આત્મા
જ અનુભવમાં આવ્યો ત્યાં હવે બહારના બીજા કોઈ પદાર્થોના પરિગ્રહથી કે સંકલ્પ–
વિકલ્પોથી ધર્મીને શું પ્રયોજન છે? જ્ઞાનમૂર્તિ આત્મા પ્રાપ્ત થયો તેમાં બધું આવી ગયું,
હવે બહારના કોઈ ભાવની વાંછા ધર્મીને નથી, ક્્યાંય અંશમાત્ર આત્મબુદ્ધિ રહી નથી.
અહો, આવા આત્મઅનુભવનો અપાર મહિમા છે.–આ અનુભવ કરવો તે જ કરવાનું છે,
બીજું કાંઈ કરવાનું નથી. સુખ–આનંદ કે મોક્ષ આવા અનુભવમાં જ છે. અહો, જ્ઞાનીએ
આવો અનુભવ કરીને પોતામાં ચૈતન્યચિંતામણિ પ્રાપ્ત કર્યો છે. સર્વજ્ઞશક્તિવાળો
ચૈતન્યદેવ હું છું–એમ જેણે અનુભવ્યું તેને હવે બીજા કોની સેવા કરવાનું રહ્યું?
સમ્યગ્દર્શન થયું ત્યાં અનંતનિધાનવાળો આખો આત્મા ધર્મીએ પકડી લીધો; આનંદનો
સાગર, જ્ઞાનનો પિંડ આત્મા તે ધર્મીનો પરિગ્રહ છે, એ સિવાય બીજા કોઈ પદાર્થનો
પરિગ્રહ ધર્મીને નથી.

જેણે સમ્યગ્દર્શન વડે આવો આનંદમય આત્મા અનુભવ્યો તે ધર્મી થયો,

સર્વસિદ્ધિસંપન્ન એવો ચૈતન્યદેવ તેણે પોતામાં જ દેખ્યો. વિભાવનું

PDF/HTML Page 29 of 49
single page version

: ૨૬ : : કારતક : ૨૪૯૬

પડખું છોડીને, ચિદાનંદસ્વભાવનું પડખું સેવતાં જે આનંદ અનુભવાય છે તેને ધર્મી જ
જાણે છે; અજ્ઞાનીને તેની ખબર નથી. અરે, આ ભગવાન આત્મામાં શું ખામી છે કે
બીજા પાસે લેવા જવું પડે? નિજશક્તિથી પરિપૂર્ણ ભગવાન આત્મા છે, તેને ચિંતવતાં–
અનુભવતાં પરમ આનંદ થાય છે. બીજા પ્રશ્નો છોડીને આવા આત્માના અનુભવનો જ
ઉદ્યમ કર; વારંવાર તેમાં ઉપયોગને વાળીને અનુભવ કર. રાગને અગ્રેસર ન કર,
ચૈતન્યભગવાનને જ અગ્રેસર કર. તેને અગ્ર કરીને–મુખ્ય કરીને તેને ચિંતવતાં
સમ્યગ્દર્શન અને સિદ્ધપદ થાય છે. સાદિ–અનંતકાળના સિદ્ધપદનો આનંદ આપવાની
જેનામાં તાકાત છે એવું કોઈ હોય તો તે પોતાનો ચૈતન્યદેવ જ છે, બીજા કોઈ પાસેથી
આનંદ મળે તેમ નથી.–આમ જાણનાર ધર્મી જીવ પોતાના આત્મા સિવાય અન્ય કોઈ
પદાર્થના પરિગ્રહને કેમ ઈચ્છે? ન જ ઈચ્છે. તેને પોતાથી સર્વથા ભિન્ન જાણે છે ને
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને જ પરિગ્રહે છે–સર્વ પ્રકારે શ્રદ્ધામાં–જ્ઞાનમાં–આચરણમાં તેનું જ
ગ્રહણ કરે છે, એ સિવાય પરભાવના અંશનેય ગ્રહતા નથી, તેને પોતાનું ‘સ્વ’ માનતા
નથી. મારું ‘સ્વ’ તો મારો જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા જ છે.–આવો સ્વ–તત્ત્વનો અનુભવ
કરવા જેવો છે. એવા અનુભવથી જ આત્માનું પરમ ઉત્તમ અતીન્દ્રિય સુખ અનુભવમાં
આવે છે.

જેની સેવાથી, જેના ચિંતનથી જેના અનુભવથી કેવળજ્ઞાન અને સિદ્ધપદ મળે

એવો પોતાનો આત્મદેવ જેને પ્રાપ્ત થયો, ચૈતન્યચિંતામણિ પ્રાપ્ત થયો, તે ધર્માત્મા હવે
બીજાને કેમ સેવે? બીજાને કેમ ચિંતવે? પોતાના આત્માને જ ધ્યેય બનાવીને ચિંતવે છે,
અને દિવ્ય શક્તિવાળો દેવ સમજીને તેને જ સેવે છે. અરે, આવા આત્માના અનુભવનો
આ અવસર છે; આનંદની પ્રાપ્તિનો આ અવસર છે.

–આજે જ આવા આત્માનો અનુભવ કરો.

*****

આત્મ અનુભવની ઉત્તમ પ્રેરણા “આત્મધર્મ”

વારંવાર મેળવવા માટે...........વાંચો

PDF/HTML Page 30 of 49
single page version

: કારતક : ૨૪૯૬ : ૨૭ :

જ્ઞાનમયદશા વડે

જ્ઞાની ઓળખાય છે

જ્ઞાની પોતાને જ્ઞાનભાવરૂપ અનુભવે છે;

જ્ઞાનભાવમાં ઈચ્છા નથી. જ્ઞાનમયભાવમાં પુણ્યાદિ ઈચ્છા

નથી. માટે જ્ઞાની પુણ્યને ઈચ્છતો નથી, જ્ઞાની તો જ્ઞાનમય

જ રહે છે.

(સમયસાર ગાથા ૨૧૦)

શુભરાગ કે પુણ્ય તે આત્મા નથી, એટલે જેને આત્માનું ભાન છે તેને તે રાગની

કે પુણ્યની પક્કડ નથી, તેનો પરિગ્રહ નથી. આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ જેણે પકડ્યો એટલે

કે અનુભવમાં લીધો તે રાગાદિભાવોને પોતાના સ્વભાવપણે જરાય અનુભવતો નથી,

તેને પોતાના જ્ઞાનભાવથી સર્વથા જુદા જાણે છે.

જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા સહજ સુખમય છે; રાગાદિભાવો આકુળતારૂપ ને દુઃખરૂપ છે.

આત્માનો જે જ્ઞાનમય ભાવ છે તે રાગાદિ ઈચ્છારૂપ નથી; ચૈતન્યપરિણતિનો અંશ પણ

ઈચ્છામાં નથી; આ રીતે ઈચ્છા તે જ્ઞાનમય ભાવ નથી એટલે અજ્ઞાનમય ભાવ છે. ધર્મી

જીવ તે પુણ્યઈચ્છાને પણ પોતાના જ્ઞાનથી ભિન્ન જાણે છે એટલે કે જ્ઞાન સાથે તે

ઈચ્છાને ભેળવતો નથી, પણ તેને જ્ઞાન વગરની જાણે છે, જ્ઞાનથી જુદી જાણે છે, માટે તે

અજ્ઞાનમય છે, જ્ઞાનમય નથી.

જુઓ, આવા ભેદજ્ઞાન વગર પરભાવનો પરિગ્રહ છૂટે નહીં, અને સાચી

નિર્જરા થાય નહીં. અજ્ઞાની ઈચ્છાને (પુણ્ય–રાગને) પોતાનું સ્વરૂપ માને ભલે,

પણ તેથી કાંઈ તે ઈચ્છા જ્ઞાનમય થઈ જતી નથી. તે મિથ્યાભાવથી રાગાદિનો

પરિગ્રહ કરે છે અને તેથી તે કર્મોથી બંધાય છે. ધર્મીજીવ રાગથી ભિન્ન એવા

ચૈતન્યભાવને જ સ્વ–સ્વામીપણે અનુભવે છે, તેને દ્રવ્યમાં–ગુણમાં–પર્યાયમાં

ક્યાંય રાગ નથી. જે રાગ છે તે જ્ઞાનના સ્વપણે નથી પણ પરપણે જ છે. આ રીતે

રાગ વગરનો જે શુદ્ધઉપયોગ છે, તે શુદ્ધતાની વૃદ્ધિનું નામ નિર્જરા છે; અને

શુદ્ધતાની વૃદ્ધિઅનુસાર અશુદ્ધતા તથા કર્મો ખરી જાય છે તે પણ નિર્જરા છે.

શુદ્ધતાની વૃદ્ધિ, અશુદ્ધતાનો નાશ ને કર્મનું

PDF/HTML Page 31 of 49
single page version

: ૨૮ : : કારતક : ૨૪૯૬

ખરી જવું–એ ત્રણે બોલ નિર્જરામાં એક સાથે સમાય છે. આવી નિર્જરાને અજ્ઞાની
ઓળખતો પણ નથી.

લોકો પુણ્યને ધર્મ માને છે, વ્યવહારધર્મને જ સાચો ધર્મ માની લ્યે છે, તેથી અહીં

તેનો નિષેધ કરવા કહે છે કે એવા પુણ્યરૂપ ધર્મને જ્ઞાની ઈચ્છતા નથી; જેને વ્યવહારધર્મ
કહ્યો, અથવા લોકો જેને ધર્મ માને છે–એવા પુણ્યના શુભભાવો તેની પક્કડ જ્ઞાનીને
નથી, તેની ઈચ્છા જ્ઞાનીને નથી; જ્ઞાની તે ભાવોને પોતાના જ્ઞાનથી ભિન્ન જાણે છે.
જેને જ્ઞાનથી ભિન્ન જાણ્યા તેનું સ્વામીપણું જ્ઞાનીને કેમ હોય? ને જેનું સ્વામીપણું ન હોય
તેની ઈચ્છા કેમ હોય? માટે જ્ઞાનીને પુણ્યની ઈચ્છા નથી; તેને તે પરભાવપણે જાણીને
છોડે છે.

એકકોર આત્માનો જ્ઞાનભાવ, ને એનાથી જુદા બધા અ–જ્ઞાનભાવ; પુણ્યનો

શુભરાગ તે જ્ઞાનમય નથી પણ જ્ઞાનથી ભિન્ન છે. તે પુણ્યના રાગમાં ચેતકપણું નથી,
‘આ પુણ્ય છે’ એમ જ્ઞાન તેને જાણે છે; તે પુણ્યને જાણનારું જ્ઞાન પોતે પુણ્યરૂપ થતું
નથી પણ તેનાથી જુદું જ રહે છે. ને આવા જુદા જ્ઞાનસ્વરૂપે જ ધર્મી પોતાને અનુભવે
છે.–એટલે તે જ્ઞાનસ્વભાવને જ સ્વપણે ગ્રહે છે, ને એ સિવાય અન્ય બધા પર ભાવોને
પરપણે જાણીને છોડે છે.–આવી શુદ્ધદશાથી જ્ઞાનીને નિર્જરા થાય છે, ને તે મોક્ષમાર્ગ છે.

ચોથા ગુણસ્થાને આત્મા જાણવામાં આવ્યો, અનુભવમાં આવ્યો, પ્રતીતમાં

આવ્યો;–તે કઈ રીતે આવ્યો? શું શુભરાગ વડે આત્માનો અનુભવ થાય?–ના;
શુભરાગને તો અનાત્મા કહ્યો, અજ્ઞાનમય કહ્યો, તેના વડે આત્માનું જ્ઞાન થઈ શકે નહીં.
તેનાથી ભિન્ન એવા જ્ઞાનના શુદ્ધઉપયોગ વડે જ આત્મા જણાય છે–અનુભવાય છે ને
પ્રતીતમાં આવે છે. ચોથું ગુણસ્થાન આવા ભાવથી પ્રગટે છે; શુભરાગથી ચોથું
ગુણસ્થાન નથી પ્રગટતું.

આત્મા પ્રભુ છે. પ્રભુ એટલે સ્વામી.–કોનો સ્વામી?–કોનો પ્રભુ? આત્મા શું

રાગનો પ્રભુ છે? ના; આત્મા તો જ્ઞાનનો પ્રભુ છે, આનંદનો પ્રભુ છે; જ્ઞાન–આનંદ
આદિ અનંતગુણોના વૈભવનો સ્વામી આત્મા છે, તે જ આત્માનું પ્રભુત્વ છે. આવા
નિજવૈભવનું સ્વામીપણું છોડીને, જે જીવ રાગ–દ્વેષ–મોહરૂપ અજ્ઞાનભાવનો સ્વામી થવા
જાય છે તે અજ્ઞાની છે; અજ્ઞાનભાવોનો સ્વામી અજ્ઞાની હોય; જ્ઞાની તો જ્ઞાનભાવનો જ
સ્વામી છે. જ્યાં જ્ઞાનમય આત્મવસ્તુ લક્ષમાં આવી ત્યાં વિકલ્પમાં–રાગમાં એકત્વબુદ્ધિ
રહી શકે નહીં. અનંતગુણ ભંડારનો જે સ્વામી થયો તે રાગાદિ દોષોનો સ્વામી થાય
નહીં. તેની

PDF/HTML Page 32 of 49
single page version

: કારતક : ૨૪૯૬ : ૨૯ :

પરિણતિ સદાય જ્ઞાનમય છે તે તે કાળે વર્તતો રાગ કે દેહની ક્રિયા, તેમાં જ્ઞાની વર્તતો

નથી. જ્ઞાની તો તે વખતે પોતાના જ્ઞાનભાવમાં જ એકપણે વર્તે છે, રાગ કે જડની ક્રિયા

સાથે કદી એકપણે વર્તતા નથી પણ તેનાથી ભિન્નપણે જ વર્તે છે.

શુભરાગના અનેક પ્રકાર, તેમાં ક્યાંય ‘જ્ઞાનપણું’ નથી, એટલે તેમાં ક્યાંય

જ્ઞાનીને સ્વપણું નથી. જે પોતાપણે અનુભવાય છે એવા એક જ્ઞાનભાવમાં જ જ્ઞાનીને

‘સ્વપણું’ છે. આત્માનો આવો સ્વાનુભવ તે જ મુખ્ય પ્રમાણ છે. તેથી પાંચમી ગાથામાં

જ આચાર્યદેવે કહ્યું હતું કે આ શુદ્ધ એકત્વ–વિભક્ત આત્માને તમે પોતાના સ્વાનુભવથી

પ્રમાણ કરજો. સ્વસંવેદનરૂપ સ્વાનુભવ તે જ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે; ને એવા સ્વાનુભવપૂર્વક

જ સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે. આત્માના સ્વાનુભવ વગરનું જ્ઞાન સાચું હોતું નથી. અને જ્યાં

રાગના અનુભવમાં એકતા છે ત્યાં જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માનો સ્વાનુભવ થતો નથી. જ્ઞાનીએ

જ્યાં પોતાના આત્માને ઉપયોગલક્ષણ વડે સમસ્ત પરભાવોથી જુદો અનુભવ્યો, ત્યાં

રાગના કોઈ અંશમાં, કોઈ પુણ્યમાં, કોઈ શુભ વિકલ્પમાં તેને પોતાપણાની પક્કડબુદ્ધિ

રહેતી નથી. માટે જ્ઞાનીને પુણ્યાદિ કોઈપણ પરદ્રવ્યનો કે પરભાવનો પરિગ્રહ નથી,

તેનાથી ભિન્નતા જ છે. ને આવી ભિન્નતારૂપ જ્ઞાનદશા વડે જ્ઞાનીને નિર્જરા જ થાય છે.

આરાધના

સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાન, સમ્યક્ચારિત્ર

ને સમ્યક્ તપ, તેનું–

૧. ઉદ્યોતન કરવું–ઉજ્જવલતા કરવી,
૨. તેની પૂર્ણતાનો ઉદ્યમ કરવો,

૩. તેનો નિરાકુળતાથી નિર્વાહ કરવો,

૪. તેનું નિરતિચાર સેવન કરવું, અને
પ. આયુના અંત સુધી નિર્બાધ સેવન કરીને

પરલોકમાં પણ તેને સાથે લઈ જવા,
–એને જિનેન્દ્રભગવાને આરાધના કહી છે.

(ભગવતી આરાધના ૩)

PDF/HTML Page 33 of 49
single page version

: ૩૦ : : કારતક : ૨૪૯૬

ધર્મી થવાનો રસ્તો

(ભાઈબીજના દિવસનું પ્રવચન)

ધર્મી જીવ કેવો હોય? અને કેવા જ્ઞાન ભાવને લીધે તેને નિર્જરા થાય? તેનું આ

વર્ણન છે. જેણે પોતાના આત્માને એક જ્ઞાનમય સ્વરૂપ અનુભવ્યો છે, ને એના
સિવાયના બધા ભાવોમાં આત્મબુદ્ધિ છૂટી ગઈ છે, એવા જીવને રાગ વગરનો જે
જ્ઞાનમયભાવ તે ધર્મ છે, તેનાથી નિર્જરા થાય છે.

પ્રશ્ન:– આ તો જે ધર્મી અને જ્ઞાની થયા છે તેમની વાત થઈ, પણ અમારે જ્ઞાની

થવા માટે શું કરવું?

ઉતર:– ભાઈ, જ્ઞાનીએ જે કર્યું તે તું કર. જ્ઞાનીએ પોતાના સ્વભાવને ઓળખીને

રાગાદિ પરભાવનો પ્રેમ છોડ્યો, તેમ તું પણ રાગ વગરના તારા જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવને
ઓળખ, ને પરભાવનો પ્રેમ છોડ,–તે જ ધર્મી થવાની રીત છે. વિભાવ વગરનો
અનંતગુણથી ભરેલો જે જ્ઞાયકભાવ તેને ગુરુગમ દ્વારા લક્ષમાં લઈને અનુભવ કરવો–તે
જ જ્ઞાની અને ધર્મી થવાનો રસ્તો છે, તે જ મોક્ષનો માર્ગ છે.

જડ લક્ષ્મી કે જડ શરીરની ક્રિયાઓ, તે તો આત્મામાં છે જ નહીં. હવે જે

રાગદ્વેષાદિ દુઃખભાવો તે પણ આનંદના સમુદ્રમાં નથી. આનંદનો સમુદ્ર ચૈતન્યમૂર્તિ
આત્મા છે...તેની સન્મુખ થયો ત્યાં રાગાદિ ભાવો રહેતા નથી. આ રીતે સંયોગથી જુદો,
શુભ રાગાદિ ભાવોથી પણ જુદો, એકલો જ્ઞાનરસથી ભરેલો પોતાનો આત્મા, તેને
અંતરમાં દેખવો–અનુભવવો તે અપૂર્વ મંગળ છે. ધર્મીએ આમ કર્યું–તેની બરાબર
ઓળખાણ કરીને પોતામાં પણ આવા ભેદજ્ઞાનનો ભાવ પ્રગટ કરવો–તે ધર્મી થવાનો
રસ્તો છે.

અહો, આવો જે જ્ઞાનસ્વભાવ, તેને ચૂકીને બહારની કોઈપણ ઈચ્છા–અશુભ

કે શુભ–તેના વેદનમાં દુઃખ જ છે. પદાર્થને ભોગવવાની ‘ઈચ્છા કરનારો ભાવ’
પોતે તો તેને ભોગવતો નથી, અને હું ભોગવું એવો જે ભાવ છે તે વખતે તો ઈચ્છા
કરનારો ભાવ નથી. ઈચ્છા કરનારો ભાવ ને ભોગવનારો ભાવ તે બન્ને કદી ભેગા
થતા નથી; માટે ઈચ્છાઓ નિરર્થક છે, દુઃખરૂપ છે, આકુળતા કરનારી છે. ઈચ્છા
વગરનો જે જ્ઞાનસ્વભાવ છે તેમાં પર્યાયને એકાગ્ર કરતાં જ શાંતિ, નિરાકુળ
આનંદનો અનુભવ

PDF/HTML Page 34 of 49
single page version

: કારતક : ૨૪૯૬ : ૩૧ :

થાય છે. આવા અનુભવરસનો સ્વાદ ચાખનાર ધર્મી જીવને કોઈપણ પદાર્થની ઈચ્છા

રહેતી નથી; એટલે આખા સંસારથી તે વિરક્ત છે, ને પોતાના એક જ્ઞાયકભાવમાં જ

એકતા કરીને તેને જ સત્યપણે, ભૂતાર્થપણે, સ્વપણે, સુખપણે અનુભવે છે, તેમાં જ

તેનો ઉત્સાહ છે; પરભાવો તરફનો ઉત્સાહ છૂટી ગયો છે, તેમાંથી એકતા છૂટી ગઈ છે,

તેને તે સ્વપણે અનુભવતો નથી. આવી અંદરની જ્ઞાનપરિણતિ તે ધર્મ છે; ને

ભેદજ્ઞાનના અભ્યાસ વડે આવી દશા પ્રગટ કરવી તે ધર્મી થવાનો રસ્તો છે.

સ્વયંભૂરમણ નામના સમુદ્રમાં અસંખ્યાતા માછલાં આવા આત્મજ્ઞાન સહિત

અત્યારે પણ છે. બહારનું શરીર માછલાનું છે પણ અંદર આત્મા તો દેહથી જુદો

ચૈતન્યમૂર્તિ છે; તે પોતાના સ્વભાવમાં નજર કરીને નિર્વિકલ્પ અનુભવ સહિત આવું

આત્મજ્ઞાન પ્રગટ કરે છે ને અપૂર્વ આનંદનો ભોગવટો કરે છે. દેહનો કે રાગનો

ભોગવટો જ્ઞાનમાં નથી. જે જીવ આવું જ્ઞાન પ્રગટ કરે તે જ્ઞાની છે, ને પોતાના

જ્ઞાનભાવરૂપે જ પરિણમે છે.

એને રાગ–દ્વેષ–ક્રોધાદિ તો થાય છે ને?
થાય છે ખરા, પણ તેને તે જ્ઞાનથી ભિન્નપણે અનુભવે છે, તેમાં એકત્વબુદ્ધિ

કરતા નથી. રાગ વખતે રાગથી જુદાપણે તે પોતાને દેખે છે, જેમ શ્રીફળમાં અંદર ગોળો

જુદો છે–તેમ ધર્મી પોતાના આત્માને રાગથી જુદો જ ચૈતન્યગોળો દેખે છે. અજ્ઞાનીને

રાગ વખતે રાગથી જુદું પોતાનું કોઈ અસ્તિત્વ જ દેખાતું નથી, રાગ જ દેખાય છે, જ્ઞાન

દેખાતું નથી; જ્ઞાની–અજ્ઞાની વચ્ચેનો આ મોટો તફાવત છે. શરીરાદિ ને રાગાદિ સમસ્ત

પરભાવોથી પોતાની ચૈતન્યવસ્તુને જુદી જાણીને, તે ચૈતન્યવસ્તુપણે પોતાનો અનુભવ

કરવો–તે જ ધર્મી થવા માટેની જ્ઞાનકળા છે. એવી જ્ઞાનકળા પ્રગટ કરવી તે આનંદમય

મંગલ પ્રભાત છે, તેણે આત્મામાં જ્ઞાનદીવડા પ્રગટ કરીને દીવાળી ઉજવી, અને તેને જ

અપૂર્વ નવું વરસ આત્મામાં બેઠું.–આ સુખનો પંથ છે.

*****

વૈરાગ્ય સમાચાર:– આ અંક છાપતાં છાપતાં એકાએક સમાચાર મળ્‌યા છે કે

જમશેદપુરમાં શ્રી હેમકુંવરબેન નરભેરામ કામાણીના સુપુત્ર શ્રી ધરમચંદભાઈ યુવાન

વયમાં હાર્ટફેઈલથી એકાએક તા. ૧૩–૧૧–૬૯ ના રોજ સ્વર્ગવાસ પામી ગયા છે. તેઓ

અવારનવાર ગુરુદેવનો લાભ લેતા હતા. આ ક્ષણિક સંસારમાં પીંજરા જેવા આ દેહથી

ભિન્ન, અમર આત્માના લક્ષે વૈરાગ્યભાવના એ જ જીવને શરણરૂપ છે. વીતરાગી દેવ–

ગુરુ–ધર્મની છાયામાં સ્વર્ગસ્થ આત્મા આવું શરણ પામો.

PDF/HTML Page 35 of 49
single page version

: ૩૨ : : કારતક : ૨૪૯૬

* ધર્મી પોતાની આત્મવસ્તુને

કેવી જાણે છે? *

‘ધર્મીને જ્ઞાનમય એવા એક જ્ઞાયકભાવનો જ સદ્ભાવ છે’ એટલે કે

‘જ્ઞાયકભાવપણે અનુભવમાં આવતી વસ્તુ તે જ હું છું’ એમ ધર્મી જાણે છે; તે
જ્ઞાયકભાવના સદ્ભાવમાં રાગાદિ પરભાવોનો અભાવ છે. આવા આત્માના
અનુભવથી જ સંસારનાં દુઃખથી છૂટીને જીવ આત્માની શાંતિ પામે છે. બાહ્યવસ્તુનું
સુખ અર્થાત્ પુણ્યનું સુખ તે ખરેખર સુખ છે જ નહીં, એમાં તો પરાધીન
આકુળભાવ ને દુઃખ છે. ભગવાન આત્મા જે જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપનો સાગર, તેના
સ્વાધીન અનુભવથી જે સુખ અનુભવાય છે તે જ સાચું નીરાકુળ સુખ છે તે જ
આત્માનું જીવન છે.

સ્વ–પરની ભિન્નતા જેણે જાણી નથી, જ્ઞાન અને ઈચ્છાની ભિન્નતા જેણે જાણી

નથી, તેને ઈચ્છા વગરના પોતાના સ્વભાવસુખનું વેદન ક્્યાંથી થાય? તે તો જ્ઞાનની
સાથે ઈચ્છાને ભેળવીને, અજ્ઞાનને જ અનુભવતો દુઃખી થાય છે. જ્ઞાનભાવને પોતાપણે
અનુભવે તે જ્ઞાની કહેવાય; રાગને–ઈચ્છાને કે આહાર–પાણીને પોતાનાં માને તેને જ્ઞાની
કોણ કહે?

ધર્મીની જે જ્ઞાનપર્યાય છે તે આત્મા તરફ ઝુકે છે, ને જે રાગાદિ ભાવો છે–

તે તો બહાર ઝુકે છે, તે રાગને આત્મા સાથે તન્મયપણું થતું નથી. રાગના
અભાવમાંય આત્મપ્રાપ્તિ થાય છે, રાગ ન હોય તેથી કાંઈ આત્માનો અભાવ થઈ
જતો નથી; રાગ વગર જ આત્માનું જીવન છે. આત્માનું અસ્તિત્વ, આત્માનું
જીવન તો જ્ઞાનમય છે; આત્માનું અસ્તિત્વ કાંઈ રાગદ્વેષમય નથી. રાગ વખતેય
જ્ઞાનસ્વરૂપ તો તે રાગના અભાવવાળું જ છે. રાગ તો ઉપરના કચરા જેવો છે,
અંદર ચૈતન્ય તળીયું શુદ્ધ જ્ઞાનમય છે, તેને ધ્યેય બનાવવું જોઈએ. તેને ધ્યેય
બનાવીને જે ધર્મી થયો તે રાગાદિથી જુદો થયો, તે હવે રાગને ઈચ્છે નહિ, પુણ્યને
ઈચ્છે નહિ. પોતાના એક ચૈતન્યભાવ સિવાય બીજા કોઈ ભાવને ધર્મી પોતાપણે
દેખતા નથી, તેને પોતાથી ભિન્નપણે જ દેખે છે.

અહો, રાગથી જુદું આવું જ્ઞાનમય નિજપદ જ અનુભવમાં લેવા જેવું છે, તે

ચૈતન્યપદનો સ્વાદ મહાન આનંદરૂપ છે, આવા આનંદમય નિજપદમાં આત્મા રહેલો છે,
તે પોતામાં નજર કરે એટલી જ વાર છે. અંતરના નિજપદમાં નજર કરતાં જ

PDF/HTML Page 36 of 49
single page version

: કારતક : ૨૪૯૬ : ૩૩ :

અપૂર્વ આનંદરસનો સ્વાદ આવે છે. આનંદના ઝરણાં ઝરે છે. આવા ચૈતન્યરસ સિવાય

બીજા તો બધાય અપદ છે, પરપદ છે તેમાં ક્્યાંય સુખ નથી.

જે જ્ઞાનને સેવતો નથી ને રાગને સેવે છે તેને જ્ઞાનભાવની ઉત્પત્તિ ક્્યાંથી

થાય? એને તો રાગમય અજ્ઞાનભાવ જ થાય છે. જ્ઞાની તો, રાગ અને જ્ઞાનને અત્યંત

ભિન્ન જાણીને, એકલા જ્ઞાનને જ સેવે છે એટલે તેના બધા ભાવો જ્ઞાનમય છે. આવો

જ્ઞાનમય વીતરાગી ભાવ તેનું નામ ધર્મ છે. ચોથા ગુણસ્થાને સમ્યગ્દ્રષ્ટિને આવો

જ્ઞાનમય વીતરાગભાવ હોય છે, એ સિવાય બીજા કોઈ પરભાવનો પરિગ્રહ તેને નથી;

તેને તે જાણે છે પણ તેની પક્કડ નથી, ‘આ મારો ભાવ’ એવી બુદ્ધિ નથી, પણ તેને

પરપણે જાણે છે; હું તો જ્ઞાન છું ને આ પરભાવો મારા જ્ઞાનથી બહાર છે–એમ તે

ભિન્નતા જાણે છે. આવા ભેદજ્ઞાનના બળથી આત્માની શુદ્ધતા થાય છે ને કર્મોની

નિર્જરા થાય છે.–આનું નામ ધર્મ છે, ને આ મોક્ષમાર્ગ છે.

દિવાળીના દિવસે

દિવાળીના દિવસે બપોરના પ્રવચનમાં ગુરુદેવે કહ્યું કે ભગવાન મહાવીર આ જે

મોક્ષ પધાર્યા...તેમને જરાય અધર્મ ન રહ્યો, વિકાર જરાય ન રહ્યો, તેમને પૂર્ણ જ્ઞાન–

આનંદ અને પૂર્ણ શુદ્ધતા પ્રગટી ગયા. અજ્ઞાની એકલા વિકારમાં વર્તી રહ્યો છે, તેને

ધર્મનો અંશ પણ નથી.

હવે વચગાળાની સ્થિતિ તે સાધકદશા છે,–જેને અંશે શુદ્ધતારૂપ ધર્મ પ્રગટ્યો છે

ને અંશે અશુદ્ધતા પણ બાકી છે.–પણ તે અશુદ્ધતાને ક્ષણિક પર્યાયરૂપ જાણે છે, ને

ત્રિકાળી સ્વભાવ શુદ્ધ છે તેના અવલંબને શુદ્ધતા વધારતો જાય છે. આવી સાધકદશામાં

કેવા ધર્મો હોય, કેટલી શુદ્ધતા થઈ હોય ને કેટલી અશુદ્ધતા બાકી હોય–તે બધાનું જ્ઞાન

સાધકને વર્તે છે. તે શુદ્ધ–અશુદ્ધ બધા ભાવોને જાણવા છતાં શુદ્ધદ્રષ્ટિ વડે તે પોતાના

આત્માને શુદ્ધ ચિન્માત્ર અનુભવે છે.

ધર્મીને જે જ્ઞાનચેતનારૂપ પરિણમન થયું છે તેમાં તો હર્ષ–શોકનું વેદન નથી. પણ

હજી જેટલી કર્મચેતના કે કર્મફળચેતના છે તેટલું રાગાદિનું કર્તાપણું કે હર્ષ–શોકનું

ભોક્તાપણું છે. બંને ભાવ એકસાથે એક પર્યાયમાં વર્તે છે. પરને તો કરવાનું કે

ભોગવવાનું અશુદ્ધભાવથી પણ નથી; જે કોઈ દેહની ક્રિયા છે,–હાલવું–ચાલવું–બોલવું–

ઉઠવું–બેસવું–ખાવું–પીવું તે બધી પુદ્ગલની ક્રિયાઓ છે, જીવ તેનો કર્તા નથી. જીવ

ચેતનભાવને જ કરે છે; ચેતના જ તેની ક્રિયા છે. તેને ભૂલીને અજ્ઞાની એકલા

રાગાદિની ક્રિયા કરે છે; જડની ક્રિયાને તો તે પણ નથી કરતો. જીવની પર્યાયમાં જે શુદ્ધ–

અશુદ્ધ ભાવ હોય તેને જાણીને, ભેદજ્ઞાનના બળથી આત્માને શુદ્ધ ચૈતન્યમાત્ર

અનુભવવો–તે આત્મપ્રાપ્તિની રીત છે; તે જ સાધકદશા છે, ને તે જ સાચી દીવાળી છે.

PDF/HTML Page 37 of 49
single page version

: ૩૪ : : કારતક : ૨૪૯૬

જ્ઞાનમય સુપ્રભાત

(અનુસંધાન પૃ. ૪ થી ચાલુ)

દેહથી ભિન્ન જાણનાર તત્ત્વ તે આત્મા છે; તે સદાય જ્ઞાનસ્વભાવપણે ટંકોત્કીર્ણ

ટકનાર છે. હવે ‘આ લઉં–આ ભોગવું’ એવી જે ઈચ્છાઓ તેની સાથે પણ જ્ઞાનની

એકતા નથી. તે ઈચ્છા વગરના જ્ઞાનસ્વભાવના વેદનમાં આવ્યો તે જીવ જ્ઞાની છે, તે

આનંદને અનુભવે છે. આ સિવાય બીજા કોઈ વેદનમાં આનંદ નથી. માટે જ્ઞાની તે

ઈચ્છાઓને ઈચ્છતો નથી. પોતાના જ્ઞાનને ઈચ્છાઓથી ભિન્ન અનુભવે છે. આવો

અનુભવ તે મોક્ષનો માર્ગ છે, ને ભગવાને એવા અનુભવનો ઉપદેશ કર્યો છે.

હે જીવો! તમારો આત્મા જ પોતાના જ્ઞાન–આનંદ સ્વભાવથી ભરેલો છે, તેનો

આશ્રય કરતાં, એટલે તેની સન્મુખ થઈને અનુભવ કરતાં અપૂર્વ આનંદ થાય છે. તે જ

મોક્ષનો માર્ગ છે. ઈચ્છાઓ તો ક્ષણિક છે, આકુળતાથી ભરેલી છે. તેના આશ્રયે કદી

શાંતિ થાય નહીં. આત્માના આનંદનો અનુભવ તેમાં તો ઈચ્છાનો અભાવ છે, ઈચ્છા કે

બાહ્ય વસ્તુ તેમાં નથી. બે ઈચ્છાને કદી મેળ ખાતો નથી, બે સમયની ઈચ્છા ભેગી થતી

નથી, સમયે સમયે તેનો વિનાશ થઈ જાય છે, પણ જ્ઞાન પર્યાયને અંતરમાં વાળે તો

ટંકોત્કીર્ણ જ્ઞાનસ્વભાવ સાથે એકતા કરીને આનંદનો અનુભવ થાય છે. માટે જ્ઞાની સર્વ

ઈચ્છાથી જુદો પડીને પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવને જ અનુભવે છે ને જ્ઞાનભાવરૂપે જ

પરિણમે છે. જ્ઞાનથી જુદા કોઈપણ ભાવને જ્ઞાની પોતાના સ્વભાવપણે અનુભવતા

નથી.–આવી અનુભવદશારૂપ જ્ઞાનદીવડા પ્રગટ કરવા તે અપૂર્વ દીવાળી છે...તે મહાવીર

ભગવાનનો માર્ગ છે, તે મુક્તિનો મંગલ મહોત્સવ છે.

અનાદિ મિથ્યાદ્રષ્ટિ એવા ભદ્રણાદિ રાજપુત્રો તે જ

ભવમાં ત્રસપણું પામ્યા અને જિનેન્દ્રદેવના પાદકમળની

નીકટમાં ધર્મશ્રવણ કરીને સમ્યગ્દર્શન તથા સંયમને પામ્યા;

અને ઘણા જ થોડા કાળમાં રત્નત્રયની પૂર્ણતા કરીને સિદ્ધ

થયા માટે આરાધના જ સાર છે.

આરાધના–ભગવતી ગા. ૧૭

PDF/HTML Page 38 of 49
single page version

: કારતક : ૨૪૯૬ : ૩પ :

જ્ઞાન ગોષ્ઠી

[થોડા વર્ષ પહેલાં ‘સુવર્ણ સન્દેશ’ ના જ્ઞાનગોષ્ઠી વિભાગમાં ઘણા

જિજ્ઞાસુઓ રસ લેતાં. તેને લગતું કેટલુંક લખાણ આજ અચાનક હાથમાં આવ્યું,

જિજ્ઞાસુઓને ઉપયોગી હોવાથી આભાર સાથે તે અહીં આપ્યું છે. (સં.) ]

પ્રશ્ન:– જ્ઞાનીને ઊંઘમાં પણ આત્માનું જ્ઞાન હોય?
ઉત્તર:– અહો, એની શી વાત! જ્ઞાન અને રાગના જુદા વેદનથી જે ભેદજ્ઞાન થયું

તે ઊંઘ વખતેય જ્ઞાનીને વર્તે જ છે. ઊંઘમાંય તેને રાગ સાથે એકતાબુદ્ધિનું વેદન થતું

નથી, ચૈતન્યભાવને રાગથી ભિન્નપણે જ તે વેદે છે. જુદો તે સદાય જુદો જ છે. જ્ઞાની

તો સદાય જ્ઞાનરૂપ જ છે. ઊંઘ વખતેય એનું જ્ઞાન કાંઈ ઊંઘી નથી ગયું (અજ્ઞાન નથી

થયું), જ્ઞાન તો જ્ઞાનપણે જાગતું જ છે.

પ્રશ્ન:– જીવે શું નક્કી કર્યા વગર અનાદિથી ચાલી આવતી પરદ્રવ્યના કર્તાપણાની

બુદ્ધિ ટળે નહિ?

ઉત્તર:– સ્વ–પરનું તેમ જ સ્વભાવ અને વિભાવનું ભેદજ્ઞાન કરીએ તો જ પરમાં

કર્તાપણાની બુદ્ધિરૂપ અજ્ઞાન ટળે. એના વગર તે ટળે નહિ. એ જ વાત શ્રીમદ્

રાજચંદ્રજીએ નીચેના શબ્દોમાં સમજાવી છે–

*ચેતન જો નિજભાવમાં કર્તા આપ સ્વભાવ,

વર્તે નહિ નિજભાવમાં કર્તા કર્મપ્રભાવ.

*છૂટે દેહાધ્યાસ તો નહિ કર્તા તું કર્મ,

નહિ ભોક્તા તું તેહનો, એ જ ધર્મનો મર્મ.

*કર્તા ભોક્તા કર્મનો વિભાવ વર્તે જ્યાંય,

વૃત્તિ વહી નિજભાવમાં થયો અકર્તા ત્યાંય.

પ્રશ્ન:– ક્રમબદ્ધ પર્યાયનો નિર્ણય એટલે શું?
ઉત્તર:– દરેક દ્રવ્ય ત્રણેકાળ પોતાની ક્રમનિયમિત પર્યાયમાં પરિણમે છે, એટલે

આત્મા પરની પર્યાયોનો અકર્તા છે, ને પોતાના જ્ઞાનમય પરિણામે પરિણમતો થકો

જ્ઞાન–

PDF/HTML Page 39 of 49
single page version

: ૩૬ : : કારતક : ૨૪૯૬

ભાવોનો જ કર્તા છે. આ રીતે સ્વસન્મુખ થઈને જ્ઞાનસ્વભાવનો અને પરના

અકર્તાપણાનો નિર્ણય તે ક્રમબદ્ધપર્યાયનો ખરો નિર્ણય છે. જ્યાં જ્ઞાનસ્વભાવની

સન્મુખતા ન હોય, કે અકર્તાપણાનો નિર્ણય ન હોય ત્યાં ક્રમબદ્ધપર્યાયનો સાચો નિર્ણય

હોતો નથી. જીવદ્રવ્ય પોતાની જીવપર્યાયોમાં તન્મયરૂપે પરિણમે છે, ને અજીવ દ્રવ્ય

પોતાની અજીવ પર્યાયોમાં તન્મયરૂપે પરિણમે છે–એમ બન્નેની ભિન્નતાનું ભેદજ્ઞાન

કરીને, તેમના વચ્ચે કર્તાકર્મપણાનો ભ્રમ છૂટી જાય, તેને જ ક્રમબદ્ધપર્યાય સમજાય છે.

પ્રશ્ન:– ધર્મદ્રવ્ય પોતે ગતિ ન કરે છતાં બીજાને ગતિ કરવામાં નિમિત્ત થાય?
ઉત્તર:– હા; જેમ પુસ્તક પોતે જ્ઞાન નથી કરતું છતાં તે જ્ઞાન કરનારને જ્ઞાનનું

નિમિત્ત તો થાય છે. તેમ ધર્માસ્તિકાય પોતે ગતિ નથી કરતું છતાં ગતિ કરનારને

ગતિમાં તે નિમિત્ત તો થાય છે.

પ્રશ્ન:– મોક્ષ ક્યારે થાય?
ઉત્તર:– સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની સંપૂર્ણ આરાધના કરે ત્યારે.
પ્રશ્ન:– ‘આતમદેવ’ ને કોની સાથે સરખાવવામાં આવ્યો છે?
ઉત્તર:– દર્પણની સાથે–

જાણેબધુંય વિશ્વ ઝળકે બધુંય જ્યાં,
દર્પણ સમાન દેવ કેવો હશે? (જૈનબાળપોથી)

(શાસ્ત્રોમાં આ ઉપરાંત બીજા પણ સોનું, સૂર્ય વગેરે અનેક પદાર્થની ઉપમા

આપીને આત્માનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે.)

પ્રશ્ન:– ચાર અક્ષરનું નામ છે, યાત્રાનું એ ધામ છે. એના પહેલા અને બીજા

અક્ષરમાં એક મજાનું ફૂલ રહેલું છે, તથા ત્રીજા અને ચોથા અક્ષરમાં ખાવાની વસ્તુ

રહેલી છે...તો એનું નામ કયું? એમ એક ભાઈ પૂછાવે છે.

ઉત્તર:– તમારી મેળે શોધી લેજો...ને ન આવડે તો વાસુપૂજ્ય ભગવાનનું જીવન

યાદ કરજો–એટલે આવડી જશે.

પ્રશ્ન:– સમ્યગ્દર્શનનો મારગ શું?
ઉત્તર:– આત્માની સાચી નિષ્ઠાપૂર્વક જ્ઞાનીઓનો સત્સમાગમ તે સમ્યક્ત્વનો

મારગ છે.

PDF/HTML Page 40 of 49
single page version

: કારતક : ૨૪૯૬ : ૩૭ :

તત્ત્વોના શ્રદ્ધાનને સમ્યક્ત્વ કહ્યું છે પરંતુ તે તત્ત્વશ્રદ્ધાન પણ જ્ઞાનીના સત્સમાગમે જ
પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી જ સમ્યક્ત્વનો મારગ બતાવતાં શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી કહે છે કે–

સ્વચ્છંદ મત આગ્રહ તજી, વર્તે સદ્ગુરુલક્ષ,
સમકિત તેને ભાખિયું, કારણ ગણી પ્રત્યક્ષ.

પ્રશ્ન:– બે નયોમાં કયા નયથી કેવી રીતે મોક્ષ પામી શકાય?

ઉત્તર:– વ્યવહારનય એ રીત જાણ નિષિદ્ધ નિશ્ચયનય થકી,

નિશ્ચયનયાશ્રિત મુનિવરો પ્રાપ્તિ કરે નિર્વાણની. (૨૭૨)

સમયસારની આ ગાથામાં તમારા પ્રશ્નનો સરસ ઉત્તર છે. તેનો અર્થ જાણવા

તથા વિસ્તારથી સમજવા માટે આ ગાથા ઉપરના પૂ. ગુરુદેવનાં પ્રવચનો વાંચજો...તે
બહુ સરસ છે, અને વળી પૂ. બેનશ્રી–બેનના સુહસ્તે લખાયેલા છે, (સમયસાર–પ્રવચન
પાંચમું પુસ્તક) આચાર્યદેવ કહે છે કે નિશ્ચયનય શુદ્ધ આત્માના સ્વદ્રવ્ય–આશ્રિત છે.
તેથી તેનો આશ્રય કરનારા જીવો જરૂર મુક્તિ પામે છે. અને વ્યવહારનય
પરદ્રવ્યઆશ્રિત છે, તેથી તેનો આશ્રય કરનારા કદી મોક્ષ પામતા નથી.

પ્રશ્ન:– આહારક શરીર એટલે શું? તે કોને હોય?
ઉત્તર:– છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવર્તી કોઈ મુનિને આહારક શરીર હોય છે. (બધાને હોતું

નથી.) જેમને આહારકલબ્ધિ પ્રગટી હોય એવા મુનિને ક્્યારેક સૂક્ષ્મ તત્ત્વ સંબંધી શંકા
થાય અથવા તીર્થંકરના પંચકલ્યાણક વગેરેના દર્શનની કે અઢીદ્વીપમાં તીર્થયાત્રાની
ભાવના થાય–તો તેવા પ્રસંગે તેમના મસ્તકમાંથી એક હાથનું સુંદર પૂતળું નીકળે છે તેને
આહારકશરીર કહે છે; તેના દ્વારા તે મુનિરાજ તીર્થંકરાદિના દર્શન, યાત્રા, તથા શંકાનું
સમાધાન કરી લે છે; અંતર્મુહૂર્તમાં તે પૂતળું પાછું સમાઈ જાય છે. (કોઈકવાર
આહારક્્યોગમાં સાધુનો સ્વર્ગવાસ થઈ જાય છે.) આ શરીરના નિમિત્તે મુનિ પોતાની
શંકાને (आहरति) દૂર કરે છે, અને સૂક્ષ્મઅર્થને (आहारति) ગ્રહણ કરે છે તેથી તેને

‘આહારક’ કહે છે.

પ્રશ્ન:– સાચા જ્ઞાનનો માર્ગ ક્યો?
ઉત્તર:– જ્ઞાનીની ઉપાસનાપૂર્વક ભેદજ્ઞાનનો અભ્યાસ...

< Previous Page Next Page >