PDF/HTML Page 21 of 45
single page version
તે સમ્યગ્દર્શન પામ્યો; ત્યાંથી સ્વર્ગમાં જઈને પછી
અગ્નિવેગ મુનિ થયા ને કમઠ–અજગર તેને ખાઈ ગયો;
ફરી સ્વર્ગમાં જઈને પછી વજ્રનાભિ–ચક્રવર્તી થયા ને
મુનિ થઈને ધ્યાનમાં હતા ત્યાં કમઠ–શિકારી ભીલે
તેમને બાણ મારીને વીંધી નાંખ્યા; અને સમાધિમરણ
કરીને તેઓ ગ્રૈવેયકમાં અહમીન્દ્ર થયા. ત્યારપછી શું
પણ ન થઈ ત્યાં તો તે એકદમ યુવાન થઈ ગયા. દેવલોકનો આશ્ચર્યકારી વૈભવ જોતાં તે
વિચારમાં પડી ગયા ને તેમને અવધિજ્ઞાન પ્રગટ્યું; પોતાનો પૂર્વ ભવ તેમણે જાણી
લીધો, તેથી ધર્મનો ઘણો મહિમા આવ્યો કે અહો! તે મુનિદશા ધન્ય હતી! તે ચારિત્રવૃક્ષ
તો મોક્ષફળ દેનારું છે, –પણ મારી વીતરાગ–ચારિત્રદશા પૂરી ન થઈ ને થોડોક રાગ
બાકી રહી ગયો તેથી આ દેવલોકમાં અવતાર થયો છે. અહીં પણ મારે જૈનધર્મની
ઉપાસના કર્તવ્ય છે. આમ વિચારી ત્યાં દેવલોકના જિનાલયમાં બિરાજમાન શાશ્વત
રત્નમય જિનપ્રતિમાનું ખૂબ જ ભક્તિથી પૂજન કર્યું. દેવલોકમાં કલ્પવૃક્ષો પાસેથી
પૂજનની સામગ્રી લીધી. તે દેવલોકની ઋદ્ધિ અલૌકિક હતી. ત્યાં
PDF/HTML Page 22 of 45
single page version
હતા, કેટલાય જીવો બીજા જ ભવે મોક્ષ પામવાના હતા. –આવા ધર્માત્મા સાધર્મી–દેવો
સાથે આનંદપૂર્વક અસંખ્ય વર્ષ સુધી ધર્મચર્ચા કરી. તે દેવો એવા નીરાકૂળ હતા કે
પોતાનું દેવવિમાન છોડીને બીજે ક્્યાંય જતા ન હતા. પોતાના વિમાનમાં જ રહીને
તીર્થંકરો અને કેવળીભગવંતોને વંદન–નમસ્કાર કરતા હતા, મુનિવરોનાં ગુણગાન કરતા
હતા ને મુનિપણાની ભાવના ભાવતા હતા. પોતાના દેવલોકથી થોડેક જ ઊંચે
બિરાજમાન સિદ્ધભગવંતોને યાદ કરીને આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપનું ચિંતન કરતા હતા.
તેમનું શરીર સ્ફટિકમણિ જેવું તેજસ્વી અને સફેદ હતું, મળમૂત્ર કે રોગની ઉપાધિ તેમને
ન હતી; સત્તાવીશહજાર વર્ષ સુધી તેમને ભૂખ લાગતી ન હતી; સત્તાવીસહજાર વર્ષે
એકવાર ભૂખ લાગે ત્યારે મનમાં જ અમૃતને યાદ કરતાં તેમની ભૂખ મટી જતી હતી.
દેવલોકનું જે દિવ્યશરીર, અને દિવ્યસામગ્રી, તેનાથી પણ પોતાનો આત્મા જુદો છે, ને
તેમાં ક્્યાંય સુખ નથી, સુખ તે તો આત્માનો અનુભવ છે–એમ તે ધર્માત્મા જાણતા
હતા. –આવા આત્મજ્ઞાનસહિત દેવલોકના દિવ્યવૈભવ વચ્ચે તેઓ ૨૭ સાગર સુધી
રહ્યા.
મુનિરાજને બાણ મારીને મારી નાંખ્યા, ત્યાર પછી થોડા સમયમાં તે ભીલને પણ
કોઈએ મારી નાંખ્યો અને ક્રૂરભાવને લીધે રૌદ્રધ્યાનથી મરીને તે સાતમી નરકમાં
ઊપજ્યો; ઊપજતાં વેંત ઊંધે માથે ભાલા જેવી જમીન પર પડ્યો અને અત્યંત દુઃખથી
પાછો પાંચસો જોજન ઊંચે ઊછળ્યો......પાછો ભૂમિ પર પડ્યો ને ઉછળ્યો; એમ
વારંવાર થતાં લોટની જેમ તેનું શરીર વેરવિખેર થઈ ગયું ને તે ઘણું દુઃખ પામ્યો.
અત્યંત ભયભીત થઈને મૂઢની જેમ ચારેકોર જોઈ રહ્યો કે અરે, આ બધું શું છે? હું
અહીં ક્્યાં આવી પડ્યો? અહીં તો ચારેકોર દુઃખનો જ દરિયો ઊછળી રહ્યો છે. અરે, હું
ક્્યાં જાઉં? શું કરું? કોનું શરણ લઉં? અરેરે? પૂર્વના મહાપાપથી હું આ નરકમાં આવી
પડ્યો! અહીંની દુર્ગંધ તો સહન થતી નથી, ને અનંતી ઠંડીમાં શરીર ઓગળી જાય છે.
આ નરકના કુવામાંથી હું ક્્યારે છુટીશ! આમ બહુ જ દુઃખથી વિલાપ કરે છે. –પણ ત્યાં
એનો વિલાપ કોણ સાંભળે? કોણ એની દયા કરે? ઊલ્ટું, બીજા નારકીઓ ઘાતકીપણે
એને મારે છે. ભૂખ્યા–તરસ્યા તે જીવને અસંખ્ય વર્ષ સુધી ખાવાનું અન્ન કે પીવાનું
પાણી મળતું નથી. દુઃખના માર્યા એને કાંઈ સૂઝતું નથી, ક્્યાંય ચેન પડતું નથી. ધર્મનું
સેવન તો કર્યું નથી, ધર્મા–
PDF/HTML Page 23 of 45
single page version
નિર્દયપણે જીવોની હિંસા કરે, માંસ ખાય, એવા પાપી જીવો નરકમાં અત્યંત ભયંકર
દુઃખો ભોગવે છે; એકક્ષણ પણ ત્યાં સુખ નથી. હિંસાદિમાં સુખ માનનારા જીવો રાઈ
જેટલા ઈંદ્રિયસુખની ખાતર અનંતા મેરુ જેટલા દુઃખને નોતરે છે. નરકમાં પડેલો તે જીવ
વિભંગજ્ઞાનથી પૂર્વનાં પાપોને યાદ કરીને પશ્ચાત્તાપ કરે છે કે અરેરે! પૂર્વે ક્રોધ કરતાં
પાછું વાળીને જોયું નહીં તેથી આ હાલ થયા. પૂર્વે સંતોનો ઉપદેશ લક્ષમાં લીધો નહીં
તેથી હું મહાન દુઃખમાં પડ્યો. ધન્ય છે તે જૈનધર્મને–કે જે આવા ભયંકર પાપોથી ને
અજ્ઞાનમાંથી જીવોને છોડાવે છે. જીવ એકલો પાપ કરે છે ને જીવ એકલો જ દુઃખ
ભોગવે છે; અત્યારે મારું કોઈ નથી. તેમ ધર્મમાં પણ જીવ એકલો જ ધર્મને સાધે છે, ને
એકલો જ અંદરનું સુખ ભોગવે છે. –આમ અનેક પ્રકારે કોઈવાર અશુભવિચારમાં ને
કોઈવાર શુભવિચારમાં કાળ ગુમાવતાં તેણે અસંખ્યાત વરસ સુધી સાતમી નરકનાં
મહાન દુઃખો ભોગવ્યાં.
ક્રૂર સિંહ થયો.
છે, તેથી તે મહાન તીર્થ છે. ઋષભદેવ વગેરે તીર્થંકર ભગવંતો અયોધ્યામાં જ જન્મ્યા
હતા. ઉત્તમ અયોધ્યાનગરી અનેક જિનાલયોથી શોભતી હતી, ને તેના ઉપર સુંદર
ધર્મધ્વજ ફરકતા હતા. ઋષભદેવ ભગવાનના ઈક્ષ્વાકુવંશમાં ઘણાં વર્ષો પછી
અયોધ્યામાં વજ્રબાહુ નામના રાજા થયા; તેમની પ્રભાવતી રાણીની કુંખે આનંદકુમારનો
અવતાર થયો. આનંદકુમાર પોતે આત્માના આનંદને જાણતો હતો; ને બીજા જીવોને
પણ આનંદ આપતો હતો. તે ગુણવાન, રૂપવાન અને બળવાન હતો, તેની બુદ્ધિ ધર્મમાં
સ્થિર હતી. તે મોટા થતાં મહા–માંડળિક રાજા થયો; આઠ હજાર રાજાઓ તેના તાબામાં
હતા. આવડો મોટો રાજા હોવા છતાં તે ધર્મને
PDF/HTML Page 24 of 45
single page version
કરતો. અયોધ્યાની પ્રજા તેના રાજમાં ઘણી સુખી હતી.
આનંદ–મહારાજા રાજસભામાં બેઠા છે ને ધર્મચર્ચા વડે સૌને આનંદ કરાવે છે. એવામાં
પ્રધાને આવીને કહ્યું કે હે મહારાજ! અત્યારે નંદીશ્વર–પૂજાના દિવસો છે તેથી આઠ
દિવસ (ફાગણ સુદ આઠમથી પૂનમ) સુધી જિનમંદિરમાં ભગવાનની પૂજાનો મોટો
અષ્ટાહ્નિકા મહોત્સવ કર્યો છે; તે ઉત્સવમાં પૂજન કરવા આપ પણ પધારો.
ઉત્સવ કરો ને ભગવાનની પૂજા રચાવો, દાન આપો, ધર્મચર્ચા કરો, જિનગુણોનું ચિંતન
કરો, ને જૈનધર્મની ખૂબખૂબ પ્રભાવના કરો.
પૂજામાં ભાગ લેતા હતા; હજારો–લાખો નગરજનો પણ ઉત્સવ જોવા અને પૂજા કરવા
આવ્યા હતા; અને પ્રભુની પૂજા કરીકરીને પાપનો નાશ કરતા હતા.
વળી મુનિરાજની પધરામણી,–તેથી ચારેકોર ઘણો જ હર્ષ છવાઈ ગયો. રાજાએ અને
પ્રજાએ ઘણી ભક્તિથી મુનિરાજનાં દર્શન કર્યા, અને પછી તેમને ધર્મોપદેશ આપવા
વિનંતિ કરી.
સિવાય બીજે ક્્યાંય અમને સુખ દેખાણું નહીં. આત્માનું સુખ આત્મામાં જ છે; બહારમાં
શોધવાથી તે નહીં મળે. આત્માની ઓળખાણ વડે જ આત્માનું સુખ પમાય છે. રાગ વડે
પણ તે સુખ પમાતું નથી. જિનશાસનમાં અરિહંત ભગવાને એમ કહ્યું છે કે પૂજા–વ્રતાદિ
શુભરાગ વડે જીવને પુણ્ય બંધાય છે; અને મોહવગરનો જે વીતરાગભાવ છે તે ધર્મ છે,
તેના વડે મોક્ષ પમાય છે.
PDF/HTML Page 25 of 45
single page version
ગુરુ–શાસ્ત્ર જગતમાં પૂજ્ય છે; તેની શ્રદ્ધા અને ઓળખાણ વડે આત્મહિત પમાય છે.
પ્રતિબિંબ છે. જેમ અરીસામાં જોતાં પોતાનું મુખ દેખાય છે તેમ વીતરાગી જિનબિંબના
દર્શનવડે આત્માનું શુદ્ધસ્વરૂપ અરિહંત જેવું છે તે લક્ષમાં આવે છે; અને આત્માનું શુદ્ધ
સ્વરૂપ લક્ષમાં આવતાં મોહકર્મનો નાશ થઈ જાય છે.
છે. એક જ પ્રતિમાને દેખીને, જે પૂજા વગેરેના શુભભાવ કરે છે તેને પુણ્યફળ મળે છે,
તથા તે જ પ્રતિમાને દેખીને જે અનાદરનો અશુભ ભાવ કરે છે તેને પાપફળ મળે છે;
અને વીતરાગપ્રતિમાને દેખીને જે જીવ પોતાના શુદ્ધસ્વરૂપનું ચિંતન કરે છે તેને તેમાં તે
નિમિત્ત થાય છે. પ્રતિમામાં જેમની સ્થાપના છે તે અરિહંત પરમાત્મા શુદ્ધ
જ્ઞાનચેતનામય વીતરાગી આત્મા છે; તે આત્માને ઓળખતાં પોતાના આત્માનું
શુદ્ધસ્વરૂપ પણ ઓળખાય છે, કેમકે જેવા અરિહંત ભગવાન છે તેવો જ આ આત્મા છે.
આ રીતે અરિહંતને ઓળખતાં આત્મા ઓળખાય છે ને સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
શાશ્વત અનાદિનો છે તેમ તેના પ્રતિબિંબરૂપ વીતરાગ પ્રતિમા પણ શાશ્વત અનાદિની
છે. પાંચસો ધનુષ (એટલે એક હજાર મીટર જેટલી) મોટી તે રત્નની મૂર્તિ એવી
આશ્ચર્યકારી છે કે જાણે સાક્ષાત્ તીર્થંકર ભગવાન જ બેઠા હોય! –જાણે
PDF/HTML Page 26 of 45
single page version
પર ઝળકી રહ્યું છે. તેને જોતાં આત્માનો સર્વજ્ઞસ્વભાવ યાદ આવે છે, અહા! ચૈતન્યના
અનંતગુણો જાણે કે મૂર્ત થઈને ઝળકતા હોય એવી અદ્ભુત એ રત્નપ્રતિમાની ઝલક છે.
તે ભલે અચેતન હોય છતાં ચેતનના ગુણોનાં સ્મરણનું નિમિત્ત છે.
છે તેમ જિનપ્રતિમારૂપ વીતરાગદર્પણમાં દેખતાં પોતાનું વીતરાગી–રૂપ યાદ આવે છે, ને
તે વીતરાગ સ્વરૂપના ચિંતન વડે સમ્યગ્દર્શનાદિ થાય છે. વીતરાગપ્રતિમાના દર્શન–
પૂજનના શુભરાગથી ઉત્તમ પુણ્ય બંધાય છે. આ રીતે વીતરાગ જિનબિંબના દર્શનને
સમ્યક્ત્વનું તેમજ પુણ્યનું કારણ કહ્યું છે; તે પ્રતિમા કાંઈ કરાવતી નથી; પુણ્ય, પાપ કે
જિનપ્રતિમા એમ ઉપદેશ આપે છે કે સંકલ્પ–વિકલ્પો છોડીને તમે તમારા સ્વરૂપમાં
ઠરો....હે ચેતન! તું જિનપ્રતિમા થા! જેવા સ્વરૂપે પ્રભુને ધ્યાવશો તેવા સ્વરૂપે તમે
થશો. જેમ ચિંતામણિના ચિંતન વડે ઈષ્ટ ફળ મળે છે, તેમ જિનપ્રતિમા સમાન શુદ્ધ
આત્માના ચિંતનવડે ઈષ્ટ ફળ મળે છે.
ઝેર ઉતારવામાં નિમિત્ત થાય છે, તેમ વીતરાગભાવરૂપ મંત્રવાળી જિનપ્રતિમા અચેતન
હોવા છતાં જીવને મિથ્યાત્વાદિનું ઝેર ઉતારવામાં નિમિત્ત થાય છે. જેમ રાજમુદ્રાને
મસ્તકે ચઢાવીએ છીએ તેમ પ્રતિમામાં જિનભગવાનની સ્થાપના થતાં તે જિનમુદ્રાને
જિનવર સમાન જ ગણીને તેનું બહુમાન કરીએ છીએ, ને જિનગુણોને યાદ કરીને તેની
ભાવના કરીએ છીએ. જે અજ્ઞાની જીવો જિનપ્રતિમાને દેખીને જિનદેવને યાદ નથી
કરતા ને ઊલ્ટા તેની નિંદા કરે છે તેને તો જિનગુણનો પ્રેમ જ નથી. પિતાનો કે પત્નીનો
ફોટો તો પ્રેમથી જુએ છે ને વીતરાગ ભગવાનની મૂર્તિ જોતાં વીતરાગ પ્રત્યે પ્રેમ કે
ભક્તિ નથી, તે તો સંસારસમુદ્રની વચ્ચે વિષય–કષાયરૂપી મગરના મુખમાં જ પડેલા છે.
હરરોજ જિનવરદેવનાં દર્શન કરીને જિનભાવના ભાવવી તે દરેક શ્રાવકનું કર્તવ્ય છે.
લાગ્યા...... (વિશેષ આવતા અંકમાં)
PDF/HTML Page 27 of 45
single page version
મુનિપદથી માંડીને સિદ્ધપદ સુધીની કેવી ભાવના તે ભાવે છે, –તે સંબંધી અનેક કાવ્યો
આવે છે.....અહીં એવું એક કાવ્ય આપ્યું છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ ‘અપૂર્વ અવસર’
(અર્થાત્ પરમપદ પ્રાપ્તિની ભાવના) –એ કાવ્યમાં પણ સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ પછી
મુનિદશાથી માંડીને, શ્રેણીની, વીતરાગતાની, કેવળજ્ઞાનની અને સિદ્ધપદની કેવી ઉત્તમ
ભાવના ભાવી છે!! એક વિશેષતા એ છે કે મુનિદશાની આવી ભાવના જે જે
વૈરાગ્યવંત સન્તોએ વ્યક્ત કરી છે તે લગભગ કાવ્ય દ્વારા જ વ્યક્ત કરી
છે.......શાંતચિત્તે એકાન્તમાં વૈરાગ્યથી જ્યારે આવા કાવ્યો રટાતા હોય ત્યારે તેમાંથી
ભાવનાઓ વડે વૈરાગ્યરસનું નિરંતર પોષણ કર્તવ્ય છે.
પર્વત ગૂફા નગર સુંદર,
PDF/HTML Page 28 of 45
single page version
છોડીને વનમાં જાઉં. એવો દિવસ હું ક્્યારે પામું! અંતરમાંથી તો રાગ–દ્વેષ–મોહ અને
બહારમાંથી વસ્ત્રાદિ–એ સમસ્ત પરિગ્રહને ત્યાગીને હું અંતરમાં તેમજ બહારમાં દિગંબર
સ્વરૂપ ધારણ કરું, ને વિભાવરૂપ સમસ્ત પરિણતિને છોડીને સ્વાભાવિકદશાને પ્રગટ કરું
–એવો ધન્ય દિવસ મને ક્્યારે આવે?
જ જેની પથારી હોય, આકાશ જેનો ચંદરવો હોય, અને હાથની ભૂજા એ જ તકીયો
હોય–આવી મુનિદશા હું ક્્યારે પામું? અને પછી નિજસ્વરૂપમાં લીન થઈને એવું ધ્યાન
લગાવું કે જંગલના હરણીયાં ને મૃગલાં આ દેહને પથર સમજીને તેની સાથે ખાજ
ખુજાવતા હોય. ક્ષુધા–તૃષા વગેરે અનેક પરીષહો શાંતભાવે સહન કરું ને
બારભાવનાઓ ભાવીને વૈરાગ્યને પુષ્ટ કરું. બાર પ્રકારના તપ તપું અને દસલક્ષણ
ધર્મોને અંતરમાં ધારણ કરું; વળી સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર અને તપ એવી ચૌવિધ
આરાધનામાં આત્માને જોડું, તે આરાધના વડે ચાર ઘાતીઆ કર્મોને નષ્ટ કરીને
કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવું અને પછી બાકીના અઘાતી કર્મોને પણ ઘાતીને હું ઉત્તમ મોક્ષપદ
પામું.....ને ફરી સંસારમાં ન આવું.
PDF/HTML Page 29 of 45
single page version
અનાથ એકાન્ત સનાથ થાશે, એના વિના કોઈ ન બાહ્ય સ્હાશે.
PDF/HTML Page 30 of 45
single page version
જ્ઞાનચેતનારૂપ શુદ્ધભાવ પ્રગટ કરવા અર્થે જ
છે. એવા શુદ્ધભાવ વગરનું પઠન–શ્રવણ જીવને
મોક્ષ માટે કાર્યકારી નથી. સમ્યક્ત્વાદિ
શુદ્ધભાવ જ મોક્ષને માટે કાર્યકારી છે; ને તે જ
વાંચન–શ્રવણનો સાર છે.
પર્યાયો જ્ઞાનની જ છે, જ્ઞાનસ્વભાવની ભાવનાથી જ તે પર્યાયો પ્રગટે છે. માટે તું
જ્ઞાનસ્વભાવની ભાવના કર. જ્ઞાનની ભાવના અર્થે જ શાસ્ત્રનું પઠન–શ્રવણ છે; ને
શાસ્ત્રો પણ એમ જ કહે છે કે તું જ્ઞાનનો અનુભવ કર.
આત્માના સ્વભાવની સન્મુખ થયા વિના એકલા બાહ્યવલણથી શ્રવણ–પઠન કરવાથી
જીવને શું લાભ છે? તેમાં તો વિકલ્પનો કલેશ છે, એમાં કાંઈ આનંદનું વેદન નથી.
જેનાથી ભાવશુદ્ધિ ન થાય, ને જેમાં આનંદનું વેદન ન થાય, એવા પઠન–શ્રવણથી
જીવને શું લાભ? શ્રાવકધર્મ કે મુનિધર્મ તેનું કારણ તો નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધભાવ
જ છે. ભાવશુદ્ધિ વગરની બધી ક્રિયાઓ તે તો માત્ર ખેદ છે.
જ્ઞાનચેતના ખીલી કહેવાય, ને તેને સમ્યક્ત્વાદિરૂપ ‘ભાવ’ પ્રગટ્યા છે. આવા ભાવ
વડે જ સિદ્ધિ પમાય છે.
PDF/HTML Page 31 of 45
single page version
પરભાવોથી ભિન્ન થઈને જ્ઞાનભાવરૂપે પરિણમવું. જેનું વાંચન–શ્રવણ કર્યું તે શાસ્ત્રમાં
તો એમ કહ્યું હતું કે ‘તું તારા જ્ઞાનસ્વરૂપનો અનુભવ કર.’–એ પ્રમાણે જે કરે તે જ
સિદ્ધિને પામે છે, તે જ સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધભાવરૂપ થાય છે, ને તેનું જ જ્ઞાન સફળ છે.
PDF/HTML Page 32 of 45
single page version
આત્માને પ્રસિદ્ધ કરીને સાચું જીવન જીવાડે છે. આ
અનેકાન્તનું સ્વરૂપ સમજાવીને આચાર્યદેવે વીતરાગી
અમૃત પીવડાવ્યા છે. દીવાળીની બોણીમાં આ
અનેકાંતનાં અમૃત પીરસાય છે.
અન્યભાવોનો આત્મામાંથી નિષેધ થાય છે, પણ જ્ઞાન સાથેના બીજા ધર્મોનો કાંઈ
નિષેધ થતો નથી. જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મામાં તત્પણું –અતત્પણું, એકપણું–અનેકપણું,
સત્પણું–અસત્પણું અને નિત્યપણું–અનિત્યપણું વગેરે અનેક ધર્મો છે, એટલે તેને
અનેકાંતપણું છે. અનેકાન્તના ઉપદેશ વડે સર્વજ્ઞભગવાને જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માને પ્રસિદ્ધ
કર્યો છે. અનેકાન્ત કઈ રીતે આત્માને પ્રસિદ્ધ કરે છે તે વાત અહીં ૧૪ બોલ વડે
આચાર્યદેવ સમજાવે છે:–
PDF/HTML Page 33 of 45
single page version
(૧૩) જ્ઞાનમાત્ર ભાવને જ્ઞાનસામાન્યરૂપે નિત્યપણું છે; (૧૪)
એમ સ્વસન્મુખ થઈને અનુભવ કરતાં, ‘જ્ઞાનથી વિરુદ્ધ અન્યવસ્તુ હું નથી’ એમ પરની
નાસ્તિ પણ તેમાં આવી જ જાય છે એટલે જ્ઞાનને અનેકાન્તપણું સ્વયમેવ પોતાના
સ્વભાવથી પ્રકાશે છે. આવો અનેકાન્ત છે તે આત્માને જીવાડનાર છે.
જ્ઞાન જ્ઞાનરૂપે પરિણમે છે, ને વિપરીતભાવરૂપે પરિણમતું નથી; આ રીતે જ્ઞાનજીવનપણે
આત્મા જીવતો રહે છે. અજ્ઞાનદશામાં જીવ પરરૂપે પોતાને માનતો ત્યારે મિથ્યાભાવને
લીધે તેને ભાવમરણ થતું હતું, જ્ઞાનનું જ્ઞાનજીવન (જ્ઞાનપરિણમન) રહેતું ન હતું;
અનેકાન્ત તે જીવન છે, અનેકાન્ત તે અમૃત છે; અનેકાન્ત તે જૈનશાસનનો સાર છે,
તેના વડે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માનો અનુભવ થાય છે. આવા અનેકાન્તના ૧૪ બોલના
વિસ્તાર વડે આચાર્યદેવ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને પ્રસિદ્ધ કરે છે; એટલે અનેકાન્તના આ
૧૪ બોલ વડે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માનો નિર્ણય કરતાં તેનો અનુભવ થાય છે. આત્માનો
અનુભવ થાય એનું નામ જ આત્માની પ્રસિદ્ધિ છે. આત્માની આવી પ્રસિદ્ધિ માટે અહીં
અનેકાન્તના ૧૪ બોલનો વિસ્તાર કરે છે.
PDF/HTML Page 34 of 45
single page version
છે; આમ તત્પણું ને અતત્પણું એવા બંને ધર્મોરૂપ અનેકાન્તપણું જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મામાં
સ્વયમેવ પ્રકાશી રહ્યું છે. ભાઈ! તારો આત્મા આવા સ્વરૂપે છે, તેનો નિર્ણય તો કર.
સંબંધ છે. ત્યાં પોતાના જ્ઞાનરસમાં તન્મયપણું ભૂલીને અજ્ઞાની પોતાના જ્ઞાનતત્ત્વને
પરજ્ઞેયરૂપે માની લ્યે છે, જ્ઞાનને પરની સાથે તન્મયપણું માને છે એટલે જ્ઞાનતત્ત્વનો તે
નાશ કરે છે, અર્થાત્ જ્ઞેયોથી ભિન્ન પોતાના જ્ઞાનને તે ભૂલી જાય છે. પણ સર્વજ્ઞદેવે
કહેલું અનેકાન્તમય વસ્તુસ્વરૂપ તેને એમ પ્રસિદ્ધ કરે છે કે હે જીવ! તું તો જ્ઞાન છો,
તારું તત્પણું તો નિજ સ્વરૂપમાં છે; તારું તો જ્ઞાનરૂપ પરિણમન છે, કાંઈ જ્ઞેયોમાં તું
ચાલ્યો ગયો નથી. માટે તારા જ્ઞાનમાં જ તારું તન્મયપણું જાણ! ને જ્ઞેયોથી ભિન્ન એવા
જ્ઞાનને જ સ્વપણે અનુભવમાં લે. આમ સ્વરૂપથી તત્પણું બતાવીને અનેકાંત તે જીવનો
ઉદ્ધાર કરે છે, તેનું અજ્ઞાન મટાડીને તેને જ્ઞાની કરે છે.
મને જ્ઞાન થાય છે–એમ તે જ્ઞાનથી ભિન્ન એવા પરજ્ઞેયોને પણ પોતાપણે માનીને,
પોતાના સ્વાધીન અસ્તિત્વનો નાશ કરે છે, જ્ઞાનનું પરજ્ઞેયોથી અતત્પણું છે–એટલે
ભિન્નપણું છે તેને તે જાણતો નથી. ત્યારે અનેકાન્ત તેને પરથી અતત્પણું બતાવીને
ભિન્નજ્ઞાનને પ્રસિદ્ધ કરે છે કે હે ભાઈ! તું તો વિશ્વથી ભિન્ન જ્ઞાન છો. જાણનારો તું
છો, પણ જે પરજ્ઞેયો જણાય છે તે તું નથી; જ્ઞાન અને જ્ઞેયોની અત્યંત ભિન્નતા છે.
પરિણમતા નથી. તારા જ્ઞાનપરિણમનને છોડીને, જેમાં તારા જ્ઞાનનું અતત્પણું છે એવા
અજ્ઞાનતત્ત્વને તું પોતાના આત્મારૂપે માને છે, પણ તેમાં તો તારો નાશ થાય છે. માટે તું
તારા જ્ઞાનને વિશ્વથી ભિન્ન દેખ, ને પોતાના જ્ઞાનમાં જ તું તન્મય રહે. આ રીતે
અનેકાન્ત જ આત્માને જ્ઞાનમાત્રભાવપણે જીવંત રાખે છે.
PDF/HTML Page 35 of 45
single page version
થવાનું માને છે તે સ્વ–પરની ભેળસેળ કરીને શુદ્ધજ્ઞાન સાથે દગો કરે છે, જ્ઞાન
પરિણમનનો નાશ કરીને અજ્ઞાનરૂપ પરિણમે છે. પણ અનેકાન્ત તેને વિશ્વથી ભિન્નતા
બતાવીને પોતાના જ્ઞાનમાં જ એકાગ્રતા કરાવે છે. –એ રીતે તેને જીવાડે છે, જ્ઞાનરૂપ
પરિણમાવે છે.
જતું નથી; અનેક જ્ઞેયોને જાણવારૂપે જ્ઞાન પરિણમે છે તોપણ દ્રવ્યપણે જ્ઞાન એક છે.
અનેક જ્ઞેયોને જાણવારૂપ જ્ઞાન પરિણમે એટલે જ્ઞાનપર્યાયમાં પણ એવા અનેક પ્રકાર
પડે, છતાં અખંડ એક જ્ઞાનમય દ્રવ્યના અવલંબને જ તે પર્યાયો થાય છે, એટલે દ્રવ્યથી
જ્ઞાનભાવનું એકપણું છે. દ્રવ્યથી એકપણું રાખીને અનેકવિધ પર્યાયરૂપે જ્ઞાન પરિણમે
છે.
કાઢી નાંખવા માંગે છે ને એકરૂપ જ જ્ઞાનને ઈચ્છે છે–એ તેનો ભ્રમ છે; તે પોતાની
પર્યાયને કાઢી નાંખવા ઈચ્છે છે. તેને અનેકાન્ત સાચું સ્વરૂપ સમજાવે છે કે ભાઈ!
પર્યાય અપેક્ષાએ તારા જ્ઞાનને અનેકપણું છે; જ્ઞાનમાં અનેક જ્ઞેયોનાં આકારો જણાય છે
તે તો જ્ઞાનની સ્વચ્છતાનું સામર્થ્ય છે. જ્ઞાનમાં અનેકાકારો જણાય તેથી કાંઈ તે
જ્ઞાનાકારોમાં રાગ–દ્વેષ આવી જતા નથી. જગતના અનંતજ્ઞેયો જ્ઞાનમાં એક સાથે
જણાય એ તો તારી જ્ઞાનપર્યાયનું સામર્થ્ય છે. અનેક જ્ઞેયપદાર્થો જ્ઞાનમાં જણાય છતાં
જ્ઞાન તે પરજ્ઞેયોથી જુદું છે. જ્ઞાનની પર્યાયમાં અનેકતા જ્ઞાનના પોતાના સામર્થ્યથી છે.
સામર્થ્ય છે. આ રીતે જ્ઞાનમાં એકપણું ને અનેકપણું બંને એક સાથે પ્રકાશતો થકો
અનેકાન્ત સાચું સ્વરૂપ બતાવે છે, એટલે સમ્યગ્જ્ઞાનથી આત્માને જીવાડે છે.
PDF/HTML Page 36 of 45
single page version
નથી.
દિવાળીની બોણીમાં આ અનેકાન્તનાં અમૃત પીરસાય છે.
PDF/HTML Page 37 of 45
single page version
તેને પરદ્રવ્યથી અસત્પણું બતાવીને એમ સમજાવે છે કે હે ભાઈ! પર જ્ઞેયોમાંથી તારું
અનેકાન્તને તે અજ્ઞાની ઓળખતો નથી. જો અનેકાન્તસ્વરૂપને સમજે એટલે કે જ્ઞાનનું
લીધે કે વિકલ્પોને લીધે) તારા જ્ઞાનનું સત્પણું નથી. તારું જ્ઞાન બીજો કોઈ આપે નહિ
જીવાડે છે. (–વિશેષ આવતા અંકે)
રાઘવગઢ, સાગર ધરણગાંવ, બડનગર, બીના–બજરિયા વગેરે સ્થળે પણ સોનગઢના
જૈન–પાઠશાળા પણ ચાલુ થયેલ છે. –ધન્યવાદ!
PDF/HTML Page 38 of 45
single page version
બોધિને માટે અત્યંત ઉલ્લાસપૂર્વક આ
જિનધર્મનું સેવન કર. આત્માની
ઓળખાણ વડે સમ્યગ્દર્શનાદિ પ્રગટ
કરીને તું અરિહંતભગવાનના પરિવારમાં
આવી જા!
PDF/HTML Page 39 of 45
single page version
સ્વભાવથી ભરેલો પરિપૂર્ણ છો; કોઈ રાગને લીધે કે કોઈ સંયોગને લીધે તારી
મહાનતા નથી. પોતાના સ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લેતાં સ્વસન્મુખ વીર્યભાવ ઉલ્લસીને
પરમ આનંદનો અનુભવ થાય છે. પરથી ભિન્ન આત્માને જૈનશાસન ઓળખાવે છે.
આવા આત્માને ઓળખતાં પરદ્રવ્યનો અહંકાર છૂટી જાય છે, ને મોહરહિત એવા
સમ્યક્ત્વાદિ નિર્મળભાવરૂપ અપૂર્વ બોધિ પ્રગટે છે.
ત્રણભુવનમાં સાર છે, તે આનંદનું દેનાર છે. આવા ઉત્તમ ધર્મમાં હે જીવ! તું
પ્રવેશી જા. લૌકિક પંચાયત વગેરેના હોદામાં પોતાની ગણતરી કરાવવા જીવ
કેવો રસ લ્યે છે? પણ એ પદવીમાં તો કાંઈ નથી, ભાઈ! આ વીતરાગ
ભગવાનના માર્ગમાં તારી ગણતરી થાય એવો પ્રયત્ન કર. આત્માને
ઓળખીને સમ્યગ્દર્શનાદિ પ્રગટ કર–જેથી અરિહંત ભગવાનના પરિવારમાં
તારી ગણતરી થાય, મોક્ષના માર્ગમાં તારો પ્રવેશ થાય. ભગવાનના માર્ગમાં
ભળ્યો–તેનાથી અધિક બીજું શું?
સ્વરૂપની સાવધાની કરાવીને પરનું મમત્વ તે છોડાવે છે. રાગની લગની છોડાવીને
ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માની લગની તે લગાડે છે, ને બોધિલાભ કરાવે છે.
ભાવશુદ્ધિ વગરના જીવને તીર્થંકરપણું વગેરે કદી હોતું નથી. અજ્ઞાનીનો શુભરાગ
તે કાંઈ ભાવશુદ્ધિ નથી; જ્ઞાનીને પણ જે શુભરાગ છે તે કાંઈ ધર્મ નથી, પણ તે
વખતે જે સમ્યક્ત્વાદિભાવ છે તે મોહવગરનો ભાવ જ ધર્મ છે, તે જ મોક્ષનો
ઉપાય છે.
PDF/HTML Page 40 of 45
single page version
વીતરાગભાવરૂપ ધર્મને તમે સેવો. આત્માના ધર્મનું આવું સ્વરૂપ જૈનધર્મ જ બતાવે છે;
તેની પ્રાપ્તિ બહુ દુર્લભ છે. મહાભાગ્યે આવો જૈનધર્મ પ્રાપ્ત થયો છે તો હવે આત્માની
સમ્યક્ સ્વભાવનો અનુભવ કરીને મોહનો નાશ કર્યો ને સમ્યક્ત્વાદિ વીતરાગીભાવ
પ્રગટ કર્યો. તે જીવ સર્વજ્ઞપરમાત્માના પરિવારમાં આવ્યો. હે જીવ! તું પણ આત્માને
ઓળખીને પરમાત્માના પરિવારમાં આવી જા.
જિનશાસ્ત્રોની અવનવી વાતો, તીર્થંકરાદિ મહાપુરુષોનાં
જીવનના ઉત્તમ પ્રસંગો, આત્માને જ્ઞાન અને વૈરાગ્યની પ્રેરણા
આપે તેવી ચર્ચાઓ, જૈનસમાજના મહત્ત્વના સમાચારો,
અનેક પ્રકારે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનો મહિમા તથા પ્રચાર,
તીર્થયાત્રા વગેરે પ્રસંગો, અનેક મુમુક્ષુઓના વિચારો, અને
હજારો બાળકોને ધર્મમાં ઉત્સાહ પ્રેરનારો બાલવિભાગ,
જિજ્ઞાસુઓની અનેક શંકાનું સમાધાન, –એ બધુંય આપ
એકસાથે મેળવવા ચાહો છો? ...હા! ... તો આપે ‘આત્મધર્મ’
‘આત્મધર્મ’ નું લવાજમ ચાર રૂપિયા આપે ભરી દીધું?
...... તો ધન્યવાદ! અને હજી ન ભર્યું હોય તો પહેલું કામ એ
કરો......જેથી આત્મધર્મ આપને નિયમિત મળે: આત્મધર્મનું
વર્ષ કારતકમાસથી શરૂ થાય છે. દરમહિનાની પહેલી તારીખે
અંક રવાના થાય છે. લવાજમ મોકલવાનું સરનામું :