PDF/HTML Page 21 of 45
single page version
કાંઈ આંધળો મારગ નથી. સાધકદશામાં રાગ હોય, –તે રાગનું વલણ કુદેવાદિ પ્રત્યે ન જાય, પણ સાચા દેવ–
ગુરુના બહુમાન તરફ વલણ જાય. સાચું સમજે તે સ્વછંદી થાય જ નહિ, સાચી સમજણનું ફળ તો વીતરાગતા
છે. વીતરાગી દેવ–ગુરુનું બહુમાન આવતાં બહારમાં જિનમંદિર કરાવવા વગેરેનો ભાવ આવે; બાકી બહારનું તો
કાળે તેવો રાગ થાય ને તે વખતે જ્ઞાન પણ તેવું જાણે, છતાં તે જ્ઞાનને કારણે કે રાગને કારણે બહારની ક્રિયા
નથી. તે વખતે ય જ્ઞાની જીવ તો પોતાના જ્ઞાનભાવનો જ કર્તા છે.
રાગ તે આસ્રવતત્ત્વ છે; ને
બહારની શરીરાદિની ક્રિયા તે અજીવતત્ત્વ છે.
તેમાં કોઈને કારણે કોઈ નથી. આમ દરેક તત્ત્વોનું ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપ ઓળખવું જોઈએ, તો જ સાચી
પોતાનો પ્રભાવ છે. પણ જીવનો પ્રભાવ અજીવ ઉપર કે અજીવનો પ્રભાવ જીવ ઉપર નથી; દરેક તત્ત્વો ભિન્ન
ભિન્ન છે, એકનો બીજામાં અભાવ છે, તેથી કોઈનો પ્રભાવ બીજા ઉપર પડતો નથી. એક ઉપર બીજાનો પ્રભાવ
કહેવો તે ફક્ત નિમિત્તનું કથન છે. (વિશેષ માટે જુઓ, આત્મધર્મ અંક ૧૩૩, પ્રવચન ચોથું, નં. ૧૦૮)
તેવા નિમિત્તમાં ઊભો હોય, છતાં ક્રમબદ્ધમાં મુનિપણું કે સમ્યગ્દર્શન આવી જાય––એમ કદી બનતું જ નથી. અરે
ભાઈ! ક્રમબદ્ધપર્યાય તો શું ચીજ છે તેની તને ખબર નથી. સમ્યગ્દર્શન અને મુનિપણાની દશા કેવી હોય તેની
પણ તને ખબર નથી. અંતરના જ્ઞાયકભાવમાં લીન થઈને મુનિદશા પ્રગટી ત્યાં નિમિત્તપણે જડ શરીરની દશા
નગ્ન જ હોય. હવે આ વાત પ્રસિદ્ધિમાં આવતાં કેટલાક સ્વછંદી લોકો ક્રમબદ્ધના શબ્દો પકડીને વાત કરતાં શીખ્યા
છે. પણ જો ક્રમબદ્ધપર્યાય યથાર્થ સમજે તો તો નિમિત્ત વગેરે ચારે પડખાંનો મેળ મળવો જોઈએ.
ઉત્તર:– જેનું જ્ઞાન પરથી ખસીને જ્ઞાયકમાં એકાગ્ર થયું છે તેને જ ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય છે, અને
૧૧૯મી ગાથામાં કહ્યું છે કે––
નિજ આત્માનો આશ્રય કરીને જ્ઞાન એકાગ્ર થયું તે નિશ્ચયધર્મધ્યાન છે, અને તે નિશ્ચયધર્મધ્યાન જ સર્વે
PDF/HTML Page 22 of 45
single page version
માને એવા જીવનું જ્ઞાન પરસન્મુખતાથી ખસીને સ્વમાં એકાગ્ર થાય જ નહિ એટલે તેને ધર્મધ્યાન હોય જ નહિ;
પરમાં એકાગ્રતા વડે તેને તો ઊંધુંં ધ્યાન હોય. જ્ઞાની તો જ્ઞાયકનો અને ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય કરીને, જ્ઞાયકમાં
જ એકાગ્રદ્રષ્ટિથી ક્રમબદ્ધજ્ઞાતાપણે જ પરિણમે છે. જ્ઞાયકમાં એકાગ્રતાનું જે ક્રમબદ્ધ પરિણમન થયું તેમાં નિશ્ચય
પ્રતિક્રમણ–પ્રત્યાખ્યાન–સામાયિક–વ્રત–તપ વગેરે બધું આવી ગયું. જ્ઞાતા તો ક્રમબદ્ધ પોતાના જ્ઞાયકભાવપણે જ
પરિણમે છે––જ્ઞાયકના અવલંબને જ પરિણમે છે, ત્યાં નિર્મળ પર્યાયો થતી જાય છે; વચ્ચે જે વ્યવહારપરિણતિ
થાય છે તેને જ્ઞાન જાણે છે પણ તેમાં એકાગ્ર થઈને વર્તતું નથી, સ્વભાવમાં એકાગ્રપણે જ વર્તે છે, ને તેમાં
જૈનશાસન આવી જાય છે.
લોકો પાસે ધન વગેરેનો ‘અ ભાવ’ છે, અને ધનવાન લોકો પાસે તેનો ‘અતિ ભાવ’ છે, તેથી જગતમાં
અથડામણ અને કલેશ થાય છે; જો અતિભાવવાળા વધારાનું ત્યાગ કરીને અભાવવાળાને આપી દ્યે તો
‘સમભાવ’ થાય ને બધાંને શાંતિ થાય, ––માટે અમે અણુવ્રતનો પ્રચાર કરીએ છીએ.” ––એ બધી અજ્ઞાનીની
સંયોગદ્રષ્ટિની વાતો છે. કલેશ કે સમભાવ શું સંયોગને લીધે થાય છે? ––એ વાત જ જૂઠી છે. જ્ઞાયક સ્વભાવે
બધા જીવો સરખા છે, તેથી જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં જ ખરો ‘સમભાવ’ છે; પરનો આત્મામાં ‘અભાવ’ છે;
અને ‘વિભાવ’ છે તે ઉપાધિ ભાવ હોવાથી ત્યાગવા યોગ્ય છે. આ સિવાય બાહ્યમાં ‘અભાવ, અતિભાવ ને
સમભાવ’ ની વાત તે સંયોગદ્રષ્ટિની વાત છે, તે કાંઈ સાચો માર્ગ નથી.
કોઈ સમકીતિજીવ ચક્રવર્તી હોય, છ ખંડનો રાજવૈભવ હોય ને રોજના કરોડો–અબજોનું ખર્ચ થતું હોય છતાં તેને
પાપ ઘણું જ અલ્પ છે; અને ખરેખર તો અખંડ ચૈતન્યવૈભવની દ્રષ્ટિમાં તેને પાપ નથી, તે જ્ઞાયકભાવપણે જ
ઊપજે છે, અલ્પ રાગાદિ છે તે તો જ્ઞેયમાં જાય છે, તેમાં એકતાપણે જ્ઞાની ઊપજતા નથી.
નથી માટે તેનો કર્તા નથી; આવું અનેકાન્તસ્વરૂપ છે. આત્મા પોતાનું કરે ને પરનું પણ કરે–એમ અજ્ઞાની માને
છે પણ એવું વસ્તુસ્વરૂપ નથી. વસ્તુનું અનેકાન્તસ્વરૂપ જ એમ પોકાર કરી રહ્યું છે કે આત્મા પોતાનું જ કરે ને
પરનું ત્રણકાળમાં ન કરે. અજ્ઞાનીઓ વિરોધનો પોકાર કરે તો કરો, –પણ તેથી કાંઈ વસ્તુસ્વરૂપ ફરી જાય તેમ
નથી. ‘આપ્તમીમાંસા’ ગા. ૧૧૦ ની ટીકામાં કહે છે કે–“
વિરોધનો પોકાર કરે તેથી કાંઈ વસ્તુસ્વરૂપ ફરી જવાનું નથી. દરેક વસ્તુ પોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવરૂપ
સ્વચતુષ્ટયપણે છે ને પરના ચતુષ્ટયપણે તે નથી, ––આવું જ તેનું અનેકાન્તસ્વરૂપ છે. પરના ચતુષ્ટયપણે
આત્મા અભાવરૂપ છે, તો પરમાં તે શું કરે? અજ્ઞાનીઓ રાડો પાડે તો પાડો, પણ વસ્તુસ્વરૂપ તો આવું જ છે.
તેમ આ ક્રમબદ્ધપર્યાય બાબતમાં પણ અજ્ઞાનીઓ અનેક પ્રકારે વિરુદ્ધ માને છે, તે વિરુદ્ધ માને
PDF/HTML Page 23 of 45
single page version
પરિણમે––એવું જે વસ્તુસ્વરૂપ છે તે કોઈથી ફેરવી શકાય તેમ નથી. જ્ઞાની આવું વસ્તુસ્વરૂપ જાણીને,
જ્ઞાયકસન્મુખ જ્ઞાનભાવે ઊપજે છે, અજ્ઞાની વિપરીત માનીને મિથ્યાદ્રષ્ટિ થાય છે.
સ્વસન્મુખ થઈને શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–આનંદ વગેરેના નિર્મળ પરિણમનની નિયતધારાએ પરિણમે છે, તેને
ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં શુદ્ધતાનો પ્રવાહ ચાલ્યો જાય છે.
દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનોને ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય સમાઈ જાય છે. અહીં લોકાલોકને જાણવાના સામર્થ્યપણે જ્ઞાન
પરિણમે છે, ને સામે લોકાલોક જ્ઞેયપણે ક્રમબદ્ધ પરિણમે છે; આવો જ્ઞેય–જ્ઞાયકનો મેળ છે પણ કોઈને કારણે કોઈ
નથી. સૌ પોતપોતાના ક્રમબદ્ધપ્રવાહમાં સ્વયં પરિણમી રહ્યા છે.
આત્મા પોતાના જ્ઞાતાભાવ સાથે અભેદ છે, ને રાગથી જુદો છે. ––આવા આત્માની પ્રતીત તે જીવતત્ત્વની
ખરી પ્રતીત છે.
આવી ગઈ.
આસ્રવ અને બંધ
PDF/HTML Page 24 of 45
single page version
શ્રદ્ધામાં ભૂલ છે.
આમ અજ્ઞાનીને સાતે તત્ત્વોની શ્રદ્ધામાં ભૂલ છે.
બાહ્યકારણથી કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી નથી. શ્રી ષટ્ખંડાગમની ધવલા ટીકામાં વીરસેનાચાર્યદેવે આ સંબંધમાં ઘણું
અલૌકિક સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે.
ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૭૦ કોડાકોડી સાગરની અને આયુકર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ફક્ત ૩૩ સાગરની જ, –એમ કેમ? તો
ષટખંડાગમમાં આચાર્યદેવ કહે છે કે પ્રકૃત્તિ વિશેષ હોવાથી એ પ્રકારે સ્થિતિબંધ થાય છે, એટલે કે તે તે વિશેષ
પ્રકૃતિઓની તેવી જ અંતરંગ યોગ્યતા છે, ને તેની યોગ્યતારૂપ અંતરંગ કારણથી જ તેવું કાર્ય થાય છે. એમ
કહીને ત્યાં આચાર્યદેવે મહાન સિદ્ધાંત જણાવ્યો છે કે “બધે ઠેકાણે અંતરંગકારણથી જ કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે, –
–એવો નિશ્ચય કરવો.”
એક સાથે થતું હોવા છતાં, આ પ્રમાણે સ્થિતિમાં ફેર પડે છે. સ્થિતિમાં આમ ફેર કેમ પડે છે? એવો પ્રશ્ન થતાં
આચાર્યદેવ ઉત્તર આપે છે કે ‘પ્રકૃતિવિશેષ હોવાથી’ ––એટલે કે તે તે ખાસ પ્રકૃત્તિનું અંતરંગ કારણ જ તેવું છે,
અને તે અંતરંગકારણથી જ કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે.
પ્રકૃતિઓનો તેવો જ સ્વભાવ છે. પર્યાયનો સ્વભાવ કહો, યોગ્યતા કહો, કે અંતરંગકારણ કહો––તેનાથી જ
કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે. એ સિવાય બાહ્યકારણોથી કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી નથી.
PDF/HTML Page 25 of 45
single page version
કદી બનતું નથી.
બાહ્યકારણ અનુસાર કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય તો તો અજીવના નિમિત્તે જીવ પણ અજીવરૂપ થઈ જશે! –પણ એમ
કદી બનતું નથી, કેમકે બાહ્યકારણથી કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી નથી, અંતરંગકારણથી જ કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે. (–
જુઓ, ષટખંડાગમ પુ. ૬ પૃ. ૧૬૪)
થયું–એ વાત ક્યાં રહે છે? અને નિમિત્ત ન હોય તો ન થાય––એ પ્રશ્ન પણ ક્યાં રહે છે? અહીં કાર્ય થવાને,
અને સામે નિમિત્ત હોવાને કાંઈ સમયભેદ નથી. નિમિત્તનું અસ્તિત્વ કાંઈ નૈમિત્તિક–કાર્યની પરાધીનતા નથી
બતાવતું; પણ નિમિત્ત કોનું? –કે નૈમિત્તિકકાર્ય થયું તેનું;–એમ તે નૈમિત્તિકને જાહેર કરે છે. –આવી નિમિત્ત
નૈમિત્તિકની સ્વતંત્રતા પણ જે ન જાણે તેને તો સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન નથી, અને અંતરની જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ
તો તેને હોય જ નહિ. અહીં તો જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ થતાં નિમિત્ત સાથેનો સંબંધ તૂટી જાય છે–એવી સૂક્ષ્મ
રાગ ઉપર દ્રષ્ટિ નહિ હોવાથી જ્ઞાની રાગના કર્તા નથી; જ્ઞાયકદ્રષ્ટિમાં જ્ઞાયકભાવપણે પણ ઊપજે ને રાગપણે
પણ ઊપજે–એમ બનતું નથી; જ્ઞાયક તો જ્ઞાયકપણે જ ઊપજે છે ને રાગપણે ઊપજતો નથી, રાગના જ્ઞાતાપણે
ઉત્તર:– ભાઈ, જગતમાં અનંતાનંત એવા સૂક્ષ્મ પરમાણુઓ––છૂટા તેમજ સ્કંધરૂપે––છે કે જેમને
પુદ્ગલ સ્કંધોને જ છે, પણ તેનાથી અનંતગુણા પરમાણુઓ તો જીવ સાથે નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ વગર જ
પરિણમી રહ્યા છે. એક છૂટો પરમાણુ એક અંશમાંથી બે અંશ લૂખાસ કે ચીકાસરૂપે પરિણમે, ત્યાં ક્યો જીવ
નિમિત્ત છે? –તેને ફક્ત કાળદ્રવ્ય જ નિમિત્ત છે. અજ્ઞાનીને સંયોગથી જ જોવાની દ્રષ્ટિ છે એટલે વસ્તુના
સ્વાધીન પરિણમનને તે જોતો નથી. (નિમિત્ત ન હોય તો? ... શું નિમિત્ત વિના થાય છે? –ઈત્યાદિ પ્રશ્નોના
ખૂલાસા માટે પહેલી વખતના પ્રવચનોમાં નં ૧૦૦–૧૦૧, ૧૧૪ અને ૧પ૦ જુઓ)
જ્ઞાનસ્વભાવપણે ઉપજતા જીવને મિથ્યાત્વાદિ કર્મોનું નિમિત્તકર્તાપણું પણ નથી. જીવને અજીવ સાથે ઉત્પાદ્ય–
ઉત્પાદકભાવનો અભાવ છે, એટલે જીવ પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવપણે ઊપજતો થકો, નિમિત્ત થઈને જડ કર્મને પણ
ઊપજાવે–એમ કદી બનતું નથી.
ઉત્પાદક છે, પણ માટીમાંથી ઘડારૂપ જે અવસ્થા થઈ તેનો ઉત્પાદક કુંભાર નથી, તેનો ઉત્પાદક માટી જ છે––માટી
પોતે તે અવસ્થામાં તન્મય થઈને ઘડારૂપે ઉપજી
PDF/HTML Page 26 of 45
single page version
સ્વભાવમાં તન્મય થઈને જ્ઞાનભાવે ઊપજતો જીવ પોતાના જ્ઞાનપરિણામનો ઉત્પાદક છે, પણ રાગાદિ સાથે
તન્મય થઈને તે જીવ ઊપજતો નથી તેથી તે જીવ રાગાદિનો ઉત્પાદક નથી; અને રાગાદિનો ઉત્પાદક ન હોવાથી
કર્મબંધનમાં તે નિમિત્ત પણ નથી; એ રીતે તે જીવ અકર્તા જ છે, આ આખો વિષય જ અંર્તદ્રષ્ટિનો છે. અંતરની
જ્ઞાયકની દ્રષ્ટિ વિના આવું અકર્તાપણું કે ક્રમબદ્ધપણું સમજાય તેવું નથી.
આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય ત્યાં એમ કહેવાય કે “અહો! આ ગુરુનો મારા ઉપર અનંત ઉપકાર થયો...” જો કે ગુરુ
કાંઈ શિષ્યના જ્ઞાનના ઉત્પાદક નથી, છતાં ત્યાં તો વિનય માટે નિમિત્તથી ગુરુનો ઉપકાર કહેવામાં આવે છે; પરંતુ
તેવી રીતે અહીં જ્ઞાનીને તો મિથ્યાત્વાદિ કર્મો સાથે એવો નિમિત્ત–નૈમિત્તિકભાવ પણ લાગુ પડતો નથી. જ્ઞાની
નિમિત્ત થઈને મિથ્યાત્વાદિ કર્મને ઊપજાવે એમ બનતું નથી. “અહો! ગુરુ જ મારા જ્ઞાનના ઉત્પાદક છે, ગુરુએ જ
મને જ્ઞાન આપ્યું, ગુરુએ જ આત્મા આપ્યો” ––એમ ગુરુના ઉપકારના નિમિત્તે કહેવાય–એવો વ્યવહાર તો
જ્ઞાનીને હોય, પણ નિમિત્ત થઈને મિથ્યાત્વાદિ કર્મના ઉત્પાદક થાય–એવો વ્યવહાર જ્ઞાનીને લાગુ પડતો નથી.
જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી નિશ્ચય અકર્તાપણું જાણે, ત્યારે ભૂમિકા મુજબ કેવો વ્યવહાર હોય તેની ખબર પડે.
જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ વગર એકલા વ્યવહારને જાણવા જાય–તે તો આંધળો છે, સ્વ–પરપ્રકાશકજ્ઞાન જાગ્યા વિના
વ્યવહારને જાણશે કોણ? અજ્ઞાની તો વ્યવહારને જાણતાં તેને જ આત્માનું પરમાર્થ સ્વરૂપ માની લેશે, એટલે તેને
નિશ્ચયનું કે વ્યવહારનું જ્ઞાન સાચું હોતું નથી. જ્ઞાતા જાગ્યો તે જ વ્યવહારને જેમ છે તેમ જાણે છે.
मोह महातम आतमअंग, क्यिो परसंग महातम घेरो।।
ज्ञानकला उपजी अब मोहि, कहूं गुन नाटक आगम केरो।
जासु प्रसाद सधे सिवमारग, वेगिमिटेभववास वसेरो।।
ભેદજ્ઞાનરૂપી અપૂર્વ જ્ઞાનકળા ઉપજી; જેવા સિદ્ધભગવાન જ્ઞાયકબિંબ છે, તેમ મારો સ્વભાવ પણ જ્ઞાયક જ છે, –
–એમ જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ અને અનુભવથી જ્ઞાનકળા ઉપજી. આ સિવાય બીજી રીત માને તો તે
સિદ્ધભગવાનને કે પંચપરમેષ્ઠીપદને માનતો નથી.
થવાનો પ્રશ્ન જ રહેતો નથી. અજ્ઞાનીને ઊંધી દ્રષ્ટિમાં કર્મ સાથે નિમિત્ત–નૈમિત્તિકપણાનો વ્યવહાર છે; આ
જ્ઞાયકદ્રષ્ટિમાં મિથ્યાત્વાદિ કર્મના કર્તાપણારૂપ તે વ્યવહારનો લોપ થઈ જાય છે. અજ્ઞાનીને વ્યવહારનો અભાવ
નથી કરવો, પણ હજી વ્યવહાર રાખવો છે, ––એટલે કર્મ સાથે નિમિત્તનૈમિત્તિકસંબંધનો વ્યવહાર રાખીને તેને
સંસારમાં રખડવું છે––એવો એનો અર્થ થયો. જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી કર્મ સાથેનો નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ
તોડી નાંખ્યો ત્યાં દ્રષ્ટિ અપેક્ષાએ તો સમકીતિ મુક્ત જ છે. આ પ્રમાણે દ્રષ્ટિમાં વ્યવહારનો નિષેધ કર્યા પછી
સાધકપણામાં જે જે ભૂમિકામાં જેવો જેવો વ્યવહાર હોય છે તેને તે સમ્યગ્જ્ઞાન વડે જાણે છે. અને પછી પણ,
જ્ઞાયકસ્વભાવમાં એકાગ્રતા વડે શુભરાગરૂપ–
PDF/HTML Page 27 of 45
single page version
તો જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળીને સમ્યગ્દર્શન કરવાનો પણ અવકાશ નથી. અંતરમાં જ્ઞાયકસ્વભાવના અવલંબન
વિના પોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળ પર્યાય થાય નહિ. જ્ઞાની તો પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવના
અવલંબને જ સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળ ક્રમબદ્ધપર્યાયરૂપે પરિણમે છે, એનું નામ ધર્મ અને મોક્ષનો માર્ગ છે.
પ્રશ્ન:– આ ક્રમબદ્ધપર્યાય ક્યારની ચાલે છે?
ઉત્તર:– અનાદિથી ચાલે છે. જેમ દ્રવ્ય અનાદિ છે તેમ તેની પર્યાયનો ક્રમ પણ અનાદિથી ચાલી જ રહ્યો
ઉત્તર:– બધા જીવોને અનાદિથી ક્રમબદ્ધપર્યાય થતી હોવા છતાં, જ્ઞાયક તરફના સવળા પુરુષાર્થ વગર
અજ્ઞાનીને જ્ઞાયકસ્વભાવના ભાન વગર ક્રમબદ્ધપર્યાયની સાચી પ્રતીત નથી, અને જ્ઞાયકસ્વભાવના પુરુષાર્થ
પ્રતીત છે, અને જ્ઞાયકસ્વભાવ–સન્મુખતા પુરુષાર્થ વડે તેને નિર્મળ ક્રમબદ્ધપર્યાય થાય છે. આ રીતે
જ્ઞાયકસ્વભાવસન્મુખનો પુરુષાર્થ કરવાનો આ ઉપદેશ છે––આવું સમજે તે જ ક્રમબદ્ધપર્યાય સમજ્યો છે.
––કોણ ઊપજે છે?
‘દ્રવ્ય ઊપજે છે...’
––કેવું દ્રવ્ય?
‘જ્ઞાયકસ્વભાવી દ્રવ્ય.’
જેને આવા દ્રવ્યસ્વભાવની સન્મુખતા થાય તેને જ ક્રમબદ્ધપર્યાય યથાર્થ સમજાય છે. આ રીતે
બતાવીને પરનું અકર્તાપણું સિદ્ધ કર્યું છે.
PDF/HTML Page 28 of 45
single page version
ધર્મોને નિરપેક્ષ ન માનતાં, સામાન્યને લીધે વિશેષ માનો તો વિશેષધર્મની હાનિ થાય છે; માટે પર્યાય પણ
પોતાથી સત્ છે. ––પર્યાયધર્મ નિરપેક્ષ સિદ્ધ કરવો હોય ત્યારે એ પ્રમાણે કહેવામાં આવે છે.
(શ્લોક ૭૩:)
વ્યય નષ્ટ થતા ભાવને આશ્રિત છે, ઉત્પાદ ઊપજતા ભાવને આશ્રિત છે અને ધ્રૌવ્ય ટકતા ભાવને આશ્રિત છે.
क्रियंते न च गुर्वाधैः सेव्यमानैरनारतं।।
ततः स्वयं स दाता न परतो न कदाचन।।
ઉત્પત્તિ થાય છે; પરંતુ જીવ પોતે પરિણમનશીલ હોવાથી સમયે સમયે તેના ગુણોની પર્યાય પલટે છે, ––
મતિજ્ઞાનાદિક પર્યાયોની ઉત્પત્તિ અને વિનાશ થયા કરે છે; તેથી મતિજ્ઞાનાદિનો ઉત્પાદ કે વિનાશ પરથી પણ
નથી તેમ જ દ્રવ્ય પોતે પણ તેનું દાતા નથી. સમયે સમયે પર્યાયની યોગ્યતાથી પર્યાય થાય છે, સામાન્યદ્રવ્યને
તેનું દાતા કહેવું તે સાપેક્ષ છે; પર્યાયને નિરપેક્ષપણે જુઓ તો તે પર્યાય સ્વયં તેવી પરિણમી છે. તે સમયનો
પર્યાયધર્મ જ તેવો છે, સામાન્યદ્રવ્યને તેનું દાતા કહેવું તે સાપેક્ષ છે; પણ દ્રવ્ય–પર્યાયની નિરપેક્ષતાના કથનમાં
પોતે સ્વયંમેવ છ કારકરૂપ થતો હોવાથી ‘સ્વયંભૂ’ કહેવાય છે. દ્રવ્ય પોતે જ પોતાની અનંત શક્તિરૂપ સંપદાથી
પરિપૂર્ણ હોવાથી પોતે જ છ કારકરૂપ થઈને પોતાનું કાર્ય નીપજાવવાને સમર્થ છે; તેને બા સામગ્રી કાંઈ મદદ કરી
શકતી નથી. અહો! એકેક પર્યાયના છએ કારકો સ્વતંત્ર છે.
હીનાધિકતા કેમ છે? –એવા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં સિદ્ધાંતકાર કહે છે કે પ્રકૃતિવિશેષ હોવાથી, એટલે કે તે તે પ્રકૃતિનો
કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે, બાહ્ય કારણોથી કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી નથી.
કરીને, ‘જ્ઞાયક
PDF/HTML Page 29 of 45
single page version
તન્મય નથી, તેથી તે રાગાદિનો કર્તા નથી તેમ જ કર્મોનો નિમિત્તકર્તા પણ નથી. આ રીતે આત્મા અકર્તા છે.
તેને ખરેખર કર્તાપણું નથી. ચારિત્રની પર્યાયમાં જે રાગાદિ છે તેને તે આસ્રવ–બંધનું કારણ જાણે છે, ને સ્વભાવના
અવલંબને જે શુદ્ધતા થઈ છે તેને સંવર–નિર્જરા જાણે છે; એ રીતે આસ્રવ અને સંવરને ભિન્નભિન્ન સમજે છે.
સંવર તે આસ્રવ નથી. વળી તેના કર્તા–કર્મ વગેરે છએ કારકો સ્વતંત્ર છે. જે સંવરનું કર્તાપણું છે તે આસ્રવનું
કર્તાપણું નથી, અને જે આસ્રવનું કર્તાપણું છે તે સંવરનું કર્તાપણું નથી.
કારણે આસ્રવ, ને સંવરના કારણે સંવર, ––બંને એક સાથે છતાં બંનેનાં કારણ જુદાં. જો આસ્રવને કારણે સંવર
તેને આસ્રવ અને સંવર તત્ત્વની ખબર નથી. વ્યવહાર રત્નત્રયનો જે શુભરાગ છે તે તો આસ્રવ છે, ને નિશ્ચય
સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ જે મોક્ષમાર્ગ છે તે તો સંવર–નિર્જરા છે; આસ્રવ અને સંવર તે બંને ભિન્ન ભિન્ન
તત્ત્વો છે, બંનેના કારણ ભિન્ન છે. તેને બદલે વ્યવહારના કારણે નિશ્ચય થવાનું માન્યું તો તેણે આસ્રવથી સંવર
તેને ભૂલે છે, ––તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
ને આ જ મુક્તિનો માર્ગ છે. જ્ઞાયકસ્વભાવના જ અવલંબન સિવાય, રાગના કે વ્યવહારના અવલંબને
મોક્ષમાર્ગ માને તો તે જીવ આત્માના જ્ઞાયકસ્વભાવને, કેવળીભગવાનને કે સાતતત્ત્વોને જાણતો નથી; નિર્મળ
ક્રમબદ્ધપર્યાયની શું સ્થિતિ છે અર્થાત્ કઈ રીતે ક્રમબદ્ધપર્યાય નિર્મળ થાય છે––તેને પણ તે જાણતો નથી તેથી
ખરેખર તે ક્રમબદ્ધપર્યાયને ઓળખતો નથી. આ તો ઊંડી વાત છે, ભાઈ!
ઉત્તર:– આ પાણીમાં ઊતરે તો વિકારનો મેલ ધોવાઈ જાય; આ ઊંડા પાણીમાં ઊતર્યા વગર વસ્તુ હાથ
કરે તો કાંઈ મોતી હાથમાં ન આવી જાય. તેમ અંતરના જ્ઞાયકસ્વભાવની ને ક્રમબદ્ધપર્યાયની આ વાત અંતરમાં
ઊંડે ઊતર્યા વિના સમજાય તેવી નથી. આ તો
PDF/HTML Page 30 of 45
single page version
સ્વભાવની પ્રાપ્તિ ન થાય, ––ધર્મનો લાભ ન થાય.
અનાદિ કેવળજ્ઞાનથી સિદ્ધ થઈ ગયેલી છે. વળી કક્કો શીખવતા તેમાં એમ આવતું કે ‘કક્કો... કક્કો... કેવડીઓ;’
તેમ અહીં પણ આ કેવળજ્ઞાનનો કક્કો શીખવાય છે. આ સમજ્યા વગર ધર્મની શરૂઆત થતી નથી. ‘કક્કા’ માં
જ કેવળજ્ઞાનની વાત કરતાં ‘બ્રહ્મવિલાસ’ માં કહ્યું છે કે––
करीके ध्यान निरंजन गहिये, ‘केवलपद’ इह विधिसों लहिये।।
નિર્ણય આવી જાય છે; આથી વિપરીત માને તો તે વસ્તુસ્વરૂપને જાણતો નથી.
વળી કોઈ એમ કહે કે––“કેવળીભગવાનને માટે બધું ક્રમબદ્ધ છે કેમકે તેમને તો ત્રણ કાળનું પૂરું જ્ઞાન છે,
માન્યતા કેવળી કરતાં વિપરીત થઈ. કાંઈ કેવળીને માટે જુદું વસ્તુસ્વરૂપ ને છદ્મસ્થને માટે બીજું, ––એમ નથી.
કાર્ય નથી પણ તે વખતે એવી જ દશા હોય છે. મુનિદશાનું સ્વરૂપ આથી વિપરીત માને તો તેને નિશ્ચય–
વ્યવહારની કાંઈ ખબર નથી, તેમ જ ક્રમબદ્ધપર્યાયના નિયમની કે દેવગુરુના સ્વરૂપની પણ ખબર નથી.
એ પ્રમાણે સદોષ આહારનો ત્યાગ વગેરેમાં પણ સમજી લેવું. તે તે દશામાં એવો જ સહજ નિમિત્ત–નૈમિત્તિક મેળ
હોય છે, તેનો મેળ તૂટતો નથી; તેમ જ જીવ જ્ઞાયક મટીને અજીવનો કર્તા પણ થતો નથી. જ્ઞાયકસ્વભાવનો
નિર્ણય કરે તો અજીવના કર્તાપણાની બધી ભ્રમણા છૂટી જાય, ને મિથ્યાત્વાદિ કર્મોનું નિમિત્તકર્તાપણું પણ ન રહે.
તે ભૂમિકાનું સ્વરૂપ છે. છતાં પરની ક્રિયાનો ઉત્પાદક આત્મા
PDF/HTML Page 31 of 45
single page version
અને કેવા નિમિત્તો છૂટી જાય તેની તેને ખબર નથી. ––એવા સ્વછંદી જીવને ક્રમબદ્ધપર્યાયની પ્રતીત કે
નિર્દોષ આહાર જ હોય છે, માટે નિર્દોષ આહારનું નિમિત્ત મેળવું તો મારી મુનિદશા ટકી રહેશે’ –એમ કોઈ માને
તેને નિમિત્તાધીન દ્રષ્ટિ છે, સ્વભાવમાં એકાગ્રતાથી મુનિદશા ટકે છે તેને બદલે સંયોગના આધારે મુનિદશા માને
છે તેની દ્રષ્ટિ જ વિપરીત છે. નિમિત્તને મેળવવું નથી પડતું, પણ સહજપણે એ જ પ્રકારનું નિમિત્ત હોય છે,
નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ સહેજે બની જાય છે.. “આપણને જેવું કાર્ય કરવાની ઈચ્છા થાય તેવાં નિમિત્તો
મેળવવા” ––એમ માને તો તેને જ્ઞાનસ્વભાવની કે ક્રમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધા ક્યાં રહી? ––એને તો હજી ઈચ્છાનું
અને નિમિત્તનું કર્તાપણું પડ્યું છે. અરે ભાઈ! નિમિત્તોને મેળવવા કે દૂર કરવા તે ક્યાં તારા હાથની વાત છે?
પોતામાં જ્ઞાયક સ્વભાવની દ્રષ્ટિ રહેતી નથી એટલે મિથ્યાદ્રષ્ટિપણું થઈ જાય છે. હજી તો જ્ઞાયક પરનો જાણનાર
પણ વ્યવહારથી છે, નિશ્ચયથી (–તન્મયપણે) પોતે જ્ઞાયકનો જાણનાર છે. જ્ઞાયક સન્મુખ એકાગ્રતામાં પરજ્ઞેયનું
પણ જ્ઞાન થઈ જાય છે, પરંતુ પરનો ઉત્પાદક નથી. આ રીતે જ્ઞાયક આત્મા અકર્તા છે. સર્વજ્ઞ ભગવાન સ્વ–
પરના ‘જ્ઞાયક’ છે, જ્ઞેયોને જેમ છે તેમ પ્રસિદ્ધ કરે છે તેથી ‘જ્ઞાપક’ પણ છે, ને પોતાના ‘કારક’ પણ છે; પરંતુ
પરના કારક નથી. પરના જ્ઞાયક તો છે પણ કારક નથી. એ પ્રમાણે બધાય આત્માનો આવો જ્ઞાયકસ્વભાવ છે ને
પરનું અકર્તાપણું છે. એ વાત અહીં સમજાવી છે.
જઈને આ રીતે રજા માગવી, તેમને આ રીતે સમજાવવા–એનું વર્ણન પ્રવચનસાર વગેરેમાં ખૂબ કર્યું છે; અને
હે આ શરીરની જનેતા! મારો અનાદિનો જનક એવો જે મારો આત્મા, તેની પાસે જવાની મને આજ્ઞા આપો! –
ભગવતી દીક્ષાની મને રજા આપો.” ––છતાં અંતરમાં તે વખતે જ્ઞાન છે કે આ વચનનો કર્તા હું નથી, મારા
કારણથી આ વચનનું પરિણમન થતું નથી.
ભગવતી મુનિદીક્ષા આપો! ” ––ત્યારે શ્રી ગુરુ પણ તેને ‘આ તને શુદ્ધાત્મતત્ત્વની ઉપલબ્ધિરૂપ સિદ્ધિ’ ––એમ
કહીને દીક્ષા આપે. આ પ્રમાણે ચરણાનુયોગની વિધિ છે; છતાં ત્યાં દીક્ષા દેનાર અને લેનાર બંને જાણે છે કે અમે
નથી, અમે તો અમારા જ્ઞાયકભાવના જ ઉત્પાદક છીએ, જ્ઞાયકભાવમાં જ અમારું તન્મયપણું છે. ––આવા યથાર્થ
ભાન વગર કદી મુનિદશા હોતી નથી.
PDF/HTML Page 32 of 45
single page version
નથી, ને અંદર જરાક શોકના જે પરિણામ થયા તેના પણ ખરેખર તે ઉત્પાદક નથી, તે વખતેય તે પોતાના
જ્ઞાયકભાવપણે જ ઊપજતા થકા જ્ઞાતા જ છે, ––હર્ષ–શોકના કર્તા–ભોક્તા નથી. અંર્તદ્રષ્ટિની આ અપૂર્વ વાત
છે. આ દ્રષ્ટિ પ્રગટ કર્યા વિના કોઈને કદી ધર્મનો અંશ પણ થતો નથી.
(૨) અવ્યક્તરાગ, તે અસદ્ભુત અનુપચરિત વ્યવહારનયનો વિષય,
(૩) જ્ઞાન પરને જાણે છે, ત્યાં ‘પરનું જ્ઞાન અથવા તો રાગનું જ્ઞાન’ કહેવું તે સદ્ભુત ઉપચરિત
(“નયના આ ચારે પ્રકારોનું સ્વરૂપ, તથા જ્ઞાયકના આશ્રયે––નિશ્ચયના આશ્રયે––તેમનો નિષેધ” ––એ
જો કે દ્રષ્ટિ તો જ્ઞાયકસ્વભાવ ઉપર જ પડી છે, પણ ‘પર્યાયમાં વ્યવહાર છે જ નહિ–રાગ છે જ નહિ’ એમ નથી
માનતા, તેમ જ તે વ્યવહારને પરમાર્થમાં પણ ખતવતા નથી, –એટલે કે તે વ્યવહારના અવલંબનથી લાભ
માનતા નથી, તેને જ્ઞાનના જ્ઞેયપણે જેમ છે તેમ જાણે છે. અહીં જ્ઞાયકસન્મુખ જ્ઞાનના ક્રમમાં રહીને રાગના
ક્રમને પણ જેમ છે તેમ જાણે જ છે, પરંતુ જ્ઞાયકની અધિકતામાં તે રાગનો પણ અકર્તા જ છે; આવા
જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ તે ધર્મનો મૂળ પાયો છે.
પ્રત્યક્ષ જોયા છે અને તે પ્રમાણે જ પરિણમન થાય છે.
વાતનો વિરોધ કરવા માંગે છે. –પણ ખરેખર તો તે કેવળજ્ઞાનની અને શાસ્ત્રના કથનની મશ્કરી કરે છે,
શાસ્ત્રની ઓથ લઈને પોતાનો સ્વછંદ પોષવા માંગે છે. અરે ભાઈ! કેવળીને સ્વ–પરપ્રકાશક પૂરું જ્ઞાનસામર્થ્ય
ખીલી ગયું છે, તે જ્ઞાન કાંઈ અભૂતાર્થ નથી. શું જ્ઞાનનું પરપ્રકાશક સામર્થ્ય છે તે કંઈ અભૂતાર્થ છે? –નહિ. જેમ
સમયસારની સાતમી ગાથામાં દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રના ગુણભેદને પણ અભૂતાર્થ કહ્યો, ––તો શું આત્મામાં તે
ગુણો છે જ નહિ? –છે તો ખરા. તેમ કેવળીભગવાન પરને જાણે–તેને વ્યવહાર કહ્યો, તો શું પરનું જાણપણું
નથી? પરને પણ જાણે તો છે જ. કેવળી પરને જાણતા જ નથી–એમ નથી. કેવળીને પરનો આશ્રય નથી–પરમાં
તન્મય થઈને નથી જાણતા–પરની સન્મુખ થઈને નથી જાણતા–
PDF/HTML Page 33 of 45
single page version
નિશ્ચયથી પોતાનું સ્વરૂપ છે. ભગવાનના કેવળજ્ઞાનમાં ત્રણ કાળના પદાર્થોની નોંધ છે. પં. રાજમલ્લજી
સમયસાર કલશની ટીકામાં કહે છે કે: સંસારી જીવોમાં એક ભવ્યરાશિ છે ને એક અભવ્યરાશિ છે; તેમાં
અભવ્યરાશિ જીવ તો ત્રણ કાળમાં મોક્ષ પામતા નથી, ભવ્ય જીવોમાંથી કેટલાક જીવો મોક્ષ જવાને યોગ્ય છે;
કેવળજ્ઞાનમાં છે. ––
થયો તેને અલ્પકાળમાં મોક્ષ થવાનો છે એમ કેવળજ્ઞાનની નોંધમાં આવી ગયું છે. જેના જ્ઞાનમાં સર્વજ્ઞ ભગવાન
બેઠા તેની મુક્તિ ભગવાનના જ્ઞાનમાં લખાઈ ગઈ.
ઉત્તર:– પરને જાણતાં કેવળીને કાંઈ પર તરફ ઉપયોગ નથી મૂકવો પડતો; પણ પોતાનું જ્ઞાનસામર્થ્ય જે
તે કાંઈ વિકલ્પ નથી. (જ્ઞાનને સવિકલ્પ કહેવાય છે તેમાં જુદી અપેક્ષા છે. અહીં રાગરૂપ વિકલ્પની વાત છે.)
જણાય છે.
વિકલ્પથી જાણે નહિ,
પરસન્મુખ થઈને જાણે નહિ,
છતાં જાણ્યા વિનાનું કાંઈ પણ રહે નહિ.
––આવું કેવળજ્ઞાન છે!
ઉત્તર:– હા; કેવળજ્ઞાન એક સમયની વર્તમાન પર્યાયમાં ત્રણેકાળનું બધું જાણી લે છે.
પ્રશ્ન:– તો શું ભવિષ્યમાં જે પર્યાય થવાની છે તેને વર્તમાનમાં પ્રગટ રૂપ જાણે?
ઉત્તર:– ભવિષ્યની પર્યાયને ભવિષ્યરૂપે જાણે, પણ કાંઈ તે પર્યાય વર્તમાનમાં પ્રગટ વર્તે છે––એમ ન જાણે.
આ સમયે આવી પર્યાય થશે. પણ જ્ઞાન કાંઈ એમ ન જાણે કે આ જીવને અત્યારે કેવળજ્ઞાન પર્યાય વ્યક્ત વર્તે
છે! તેમ જ ભવિષ્યની તે પર્યાય થાય ત્યારે જ્ઞાન તેને જાણશે––એમ પણ નથી. ભવિષ્યની પર્યાયને ભવિષ્યની
પર્યાય તરીકે વર્તમાનમાં જ જ્ઞાન જાણે છે. જેમ ભૂતકાળની પર્યાય અત્યારે વર્તતી ન હોવા છતાં વર્તમાન જ્ઞાન
તેને જાણે છે, તેમ ભવિષ્યની પર્યાય અત્યારે વર્તતી ન હોવા છતાં જ્ઞાન તેને પ્રત્યક્ષ જાણે છે.
છદ્મસ્થને તો ફેરફાર પણ થાય, –એ પ્રમાણે કોઈ કહે, તો તે બરાબર છે?
PDF/HTML Page 34 of 45
single page version
અક્રમબદ્ધ એટલે છદ્મસ્થ તેમાં આડુંઅવળું પણ કરી દ્યે––એમ માનનારને ક્રમબદ્ધપર્યાયના સ્વરૂપની ખબર નથી.
કેવળી ભગવાન ભલે પૂરું પ્રત્યક્ષ જાણે ને છદ્મસ્થ પૂરું પ્રત્યક્ષ ન જાણે, તો પણ વસ્તુસ્વરૂપનો (ક્રમબદ્ધપર્યાય
વગેરેનો) નિર્ણય તો બંનેને સરખો જ છે. કેવળીભગવાન બધા દ્રવ્યોની ક્રમબદ્ધપર્યાય થવાનું જાણે, અને
ક્રમબદ્ધઅવસ્થા છે’ ––એવો નિર્ણય કરીને જ્ઞાયકસ્વભાવસન્મુખ પરિણમતાં જ્ઞાનીને તો જ્ઞાતાભાવનું જ
પરિણમન ખીલતાં ખીલતાં અનુક્રમે કેવળજ્ઞાન થઈ જાય છે. પણ જેને હજી તો નિર્ણયમાં જ ભૂલ છે તેને
જ્ઞાતાપણાનું પરિણમન થતું નથી પણ વિકારનું જ કર્તાપણું રહે છે.
પદાર્થમાં પરિણમન તો એક પછી એક અવસ્થાનું થાય છે. કેવળીએ જાણ્યું માટે પદાર્થને તેવું પરિણમવું પડે છે––
એમ નથી, અથવા પદાર્થ તેમ પરિણમે છે માટે કેવળી તેવું જાણે છે––એમ પણ નથી. અને આમ હોવા છતાં
કેવળજ્ઞાન અને જ્ઞેયની સંધિ તૂટતી પણ નથી; કેવળજ્ઞાને જાણ્યું તેનાથી બીજી રીતે વસ્તુ પરિણમે, અથવા તો
વસ્તુ પરિણમે તેનાથી બીજી રીતે કેવળજ્ઞાન જાણે––એમ કદી બનતું નથી.
ઉત્તર:– અરે ભાઈ! હજી તને સર્વજ્ઞનો તો નિર્ણય નથી, તો સર્વજ્ઞના નિર્ણય વગર, ‘સર્વજ્ઞના આગમ
ભાસે તેમ નથી. આગમ કહે છે કે આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ છે ને તેમાં સર્વજ્ઞતાનું સામર્થ્ય છે. જો આવા
જ્ઞાનસ્વભાવને અને સર્વજ્ઞતાને ન જાણે તો તેણે આગમને જાણ્યા જ નથી. અને જો આવા જ્ઞાન સ્વભાવને માને
તો ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય તેમાં આવી જ જાય છે.
એકના નિર્ણયમાં બીજા બેનો નિર્ણય પણ આવી જાય છે અને જો કેવળજ્ઞાનને કે ક્રમબદ્ધપર્યાયને ન માને તો તે
ખરેખર આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવને જ નથી માનતો. આ તો જૈનધર્મની મૂળ વાત છે. સર્વજ્ઞતા તો જૈનધર્મની
મૂળ વસ્તુ છે, તેના નિર્ણય વિના ધર્મની શરૂઆત થાય એમ કદી બનતું નથી. સ્વસન્મુખ થઈને ‘હું જ્ઞાન છું’
કરવાની બુદ્ધિ ન રહી, ––આનું નામ ધર્મ છે.
PDF/HTML Page 35 of 45
single page version
ક્રમબદ્ધપર્યાયની પ્રતીતનું જે કાર્ય છે તે કાર્ય તેને થઈ જ રહ્યું છે. તેનું જ્ઞાન જ્ઞાતાભાવે જ પરિણમે છે. પરનો
કર્તા કે રાગનો કર્તા–એવી બુદ્ધિ તેને નથી, જ્ઞાતાબુદ્ધિ જ છે, ને તેમાં ક્રમબદ્ધપર્યાયની પ્રતીત સમાઈ જાય છે.
જ્ઞાનપર્યાયને અંતરમાં વાળીને ‘હું જ્ઞાયક ભાવરૂપ જીવતત્ત્વ છું’ એવી પ્રતીત થઈ છે ત્યાં ક્રમબદ્ધપર્યાયનું
જ્ઞાતાપણું જ છે.
તેને એવો વિકલ્પ કે સંદેહ નથી ઊઠતો કે “અત્યારે આવી પર્યાય કેમ? ને કેવળજ્ઞાન પર્યાય કેમ નહીં? ” એવો
જ તે પર્યાયનો ક્રમ છે એમ જાણે છે. કેવળજ્ઞાન નથી તેથી કાંઈ સમ્યગ્દર્શનમાં તેને શંકા નથી પડતી. એ જ
પ્રમાણે તે પર્યાયમાં રાગ છે તેને પણ જાણે છે. પણ તે રાગને જાણતાં તે તિર્યંચસમકીતિ તેને સ્વભાવપણે નથી
વેદતા, રાગથી ભિન્ન જ્ઞાયકસ્વભાવપણે જ પોતાને અનુભવે છે. રાગ છે તેટલું તેનું વેદન છે, પણ જ્ઞાયકદ્રષ્ટિમાં
મિથ્યાબુદ્ધિ થતી નથી, એ જ ક્રમબદ્ધપર્યાયની પ્રતીતનું ફળ છે.
જ્ઞાયકને બંધન થાય જ નહિ.
જ્ઞાયકસ્વભાવનો મહિમા ભૂલીને જે પરનો કર્તા થાય છે તેને અજ્ઞાનનો મહિમા પ્રગટ થયો છે અને તેથી જ તેને
બંધન થાય છે.
પ્રગટ છે એટલે કે તે મોટો અજ્ઞાની છે. જ્ઞાયકસ્વભાવની કે ક્રમબદ્ધપર્યાયની તેને ખબર નથી. જ્ઞાનીએ તો
જ્ઞાનસ્વભાવ ઉપર દ્રષ્ટિ રાખીને ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય કર્યો છે, એટલે તેની દ્રષ્ટિનું પરિણમન તો સ્વભાવ
તરફ વળી ગયું છે, કર્મને નિમિત્ત થવા ઉપર તેની દ્રષ્ટિ નથી. મિથ્યાત્વાદિ કર્મ તેને બંધાતું જ નથી.
PDF/HTML Page 36 of 45
single page version
ગહનતા છે. ક્રમબદ્ધના નિર્ણયનું ફળ તો સ્વ તરફ વળવાનું આવે છે, સ્વભાવ તરફ વળીને જ્ઞાયક થયો તેને
મિથ્યાત્વ હોતું નથી ને મિથ્યાત્વકર્મનું નિમિત્તકર્તાપણું પણ તેને રહેતું નથી; અજીવમાં દર્શનમોહ થવાનો ક્રમ તેને
માટે હોતો જ નથી. આ રીતે કર્મ સાથેનો નિમિત્તનૈમિત્તિકસંબંધ પણ તેને છૂટી ગયો છે.
તેનો કર્તા છે. ––આ રીતે નિશ્ચયથી અકર્તા ને વ્યવહારથી કર્તા–એમ હોય તો? ”
જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરીને પોતે જ્ઞાયકભાવે (–સમ્યગ્દર્શન આદિ રૂપે) પરિણમ્યો, ત્યાં નક્કી થઈ ગયું કે મારી
પર્યાયમાં મિથ્યાત્વ થવાની લાયકાત નથી, અને મારા નિમિત્તે પુદ્ગલમાં મિથ્યાત્વકર્મ થાય–એમ પણ બને જ
નહિ–એવો પણ નિર્ણય થઈ ગયો. અહો! અંતરમાં જ્ઞાયકસ્વભાવનો નિર્ણય કરીને ક્રમબદ્ધપર્યાયનો જ્ઞાતા થયો,
અંતરમાં વળીને જ્ઞાયક થયો... અકર્તા થયો, તે હવે બંધનનો કર્તા થાય એ કેમ બને? ? ન જ બને. જ્ઞાયકભાવ
બંધનનો કર્તા થાય જ નહિ. તે તો નિજ–રસથી––જ્ઞાયકભાવથી શુદ્ધપણે જ પરિણમે છે, ––બંધનના અકર્તાપણે
જ પરિણમે છે. આ રીતે જ્ઞાયકને બંધન થતું જ નથી. આવું અબંધપણું તે ક્રમબદ્ધપર્યાયના નિર્ણયનું ફળ છે.
અબંધપણું કહો કે મોક્ષમાર્ગ કહો, કે ધર્મ કહો, તેની આ રીત છે.
તને ક્રમબદ્ધપર્યાયની ખબર પડશે. જ્ઞાતાના ક્રમમાં રાગ આવતો જ નથી, રાગ જ્ઞેયપણે ભલે હો. ખરેખર તો
રાગને જ્ઞેય કરવાની પણ મુખ્યતા નથી, અંતરમાં જ્ઞાયકસ્વભાવને જ જ્ઞેય કરીને તેમાં અભેદ થાય–તેની જ
મુખ્યતા છે. જ્ઞાયકસ્વભાવને જ્ઞેય બનાવ્યા વગર, રાગનું યથાર્થ જ્ઞાન થાય નહિ.
સ્વછંદપણે વર્તે તેને તો, ન રહ્યો પાપનો ભય, કે ન રહ્યો સત્યના શ્રવણનો પણ પ્રેમ; એટલે સત્યના શ્રવણની
પણ તેને તો લાયકાત ન રહી. જ્યાં સત્યના શ્રવણની પણ લાયકાત ન હોય ત્યાં જ્ઞાનના પરિણમનની તો
લાયકાત ક્યાંથી હોય? જે સ્વછંદ છોડાવીને મોક્ષમાર્ગમાં લઈ જનારી વાત છે તેની જ ઓથે જે ધીઠાઈથી
સ્વછંદને પોષે છે તેને આત્માની દરકાર નથી, ભવભ્રમણનો ભય નથી.
ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાત કરે છે, તે યથાર્થ નથી. ભાઈ રે! તું તારા જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફનો પુરુષાર્થ કરીશ ત્યારે જ
તારી નિર્મળ પર્યાય થશે. ક્રમબદ્ધપર્યાયની સમજણનું ફળ તો જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળવું તે છે. જ્ઞાયકસ્વભાવ
તરફ વળ્યો છે તેને તો સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળ પર્યાયનો ક્રમ થઈ જ ગયો છે અને જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ જેનું વલણ
નથી તે ખરેખર ક્રમબદ્ધપર્યાયને જાણતો જ નથી. અંતરમાં વળીને જ્ઞાયકસ્વભાવ ઉપર જોર દેતાં, ભગવાને
ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં જે નિર્મળ પર્યાય થવાની જોઈ છે તે જ પર્યાય આવીને ઊભી રહે છે. કોઈપણ જીવને
જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફના પુરુષાર્થ વગર નિર્મળ પર્યાય થાય–એમ તો ભગવાને જોયું નથી.
PDF/HTML Page 37 of 45
single page version
જ્ઞાયકસ્વભાવના નિર્ણયનો પ્રયત્ન કર્યા વગર ક્રમબદ્ધપર્યાયને તું કઈ રીતે સમજ્યો? સ્વસન્મુખ થઈને
જ્ઞાયકસ્વભાવનો નિર્ણય કરે તેને જ ક્રમબદ્ધપર્યાય સમજાય છે, અને તેની પર્યાયમાં નિર્મળતાનો ક્રમ શરૂ થઈ
જાય છે. આ રીતે, સ્વસન્મુખ પુરુષાર્થ અને ક્રમબદ્ધપર્યાયના નિર્ણયની સંધિ છે.
ઉત્તર:– હા; જેણે સ્વસન્મુખ થઈને પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવનો નિર્ણય કર્યો છે તેને પોતાની નિર્મળ
મિથ્યાત્વાદિ મલિન ભાવોનું કર્તાપણું છે.
નિર્મળ જ્ઞાનભાવનો જ કર્તા છે.
ઉત્તર:– ભાઈ, ઝીણું તો ખરું;––પણ સમજાય તેવું ઝીણું છે કે ન સમજાય તેવું? આત્માનો સ્વભાવ જ
આત્માની ખરે... ખરી. જિજ્ઞાસા હોય તો આ સમજાયા વગર રહે નહિ. વસ્તુસ્વરૂપમાં જેમ બની રહ્યું છે તે જ
સમજવાનું આ કહેવાય છે; માટે ઝીણું લાગે તો પણ ‘સમજાય તેવું છે, અને આ સમજવામાં જ મારું હિત છે’ ––
એમ વિશ્વાસ અને ઉલ્લાસ લાવીને અંતરમાં પ્રયાસ કરવો જોઈએ. આ સમજ્યા વગર જ્ઞાન કદી સાચું થાય
નહિ, ને સાચા જ્ઞાન વગર શાંતિ થાય નહિ. ‘ઝીણું છે માટે મને નહિ સમજાય’ –એમ ન લેવું; પણ ઝીણું છે માટે
તે સમજવા મારે અપૂર્વ પ્રયત્ન કરવો–એમ બહુમાન લાવીને સમજવા માંગે તો આ અવશ્ય સમજાય તેવું છે.
પકડીને અંતર્મુખ થા... વર્તમાનમાં જે જ્ઞાન જાણવાનું કાર્ય કરી રહ્યું છે તે જ્ઞાન કોનું છે? તે જ્ઞાનના દોરે–દોરે
અંતરમાં જઈને અવ્યક્ત ચિદાનંદ સ્વભાવને પકડી લે... અંદરના ચૈતન્ય દરવાજાને ખોલ. આ ચૈતન્યસ્વભાવમાં
ઊતરતાં બધું સમજાઈ જાય છે, ને મૂંઝવણ મટી જાય છે.
ઉત્તર:– ભાઈ, આ સમજણ તો તારા અનાદિના ભવભ્રમણનો થાક ઉતારી નાંખે તેવી છે.
નથી, તેમાં તો પરમ અનાકુળતા છે ને તે જ સાચો વિસામો છે. અજ્ઞાની જીવ જ્ઞાયકપણાને ભૂલીને “પરમાં આ
કરું... આ કરું” એવી મિથ્યામાન્યતાથી આકુળ–વ્યાકુળ દુઃખી થઈ રહ્યો છે ને ભવભ્રમણમાં ભટકી રહ્યો છે; જો
આ જ્ઞાયકસ્વભાવની ને ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાત સમજે તો અનંતી આકુળતા મટી જાય અંર્તસ્વભાવમાં જ્ઞાન–
આનંદના અનુભવરૂપ સાચો વિસામો મળે.
કામ કરે છે, એટલે
PDF/HTML Page 38 of 45
single page version
–વિચારદશાએ કેવળજ્ઞાન થયું છે,
–ઈચ્છાદશાએ કેવળજ્ઞાન થયું છે;
–મુખ્યનયના હેતુથી કેવળજ્ઞાન વર્તે છે,
–તે કેવળજ્ઞાન સર્વ અવ્યાબાધ સુખનું પ્રગટ કરનાર, જેના યોગે સહજમાત્રમાં જીવ પામવા યોગ્ય થયો
• સૌથી પહેલાંં એમ કહ્યું કે “જો કદી પ્રગટપણે વર્તમાનમાં કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થઈ નથી” ––એ
ભવિષ્યમાં અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞન પ્રગટ થવાનું છે.
સન્મુખ થઈને નિઃશંક જાણ્યું છે. કોણે જાણ્યું? ––કે વર્તમાનપર્યાયે તે જાણ્યું. સર્વજ્ઞતાનું સામર્થ્ય મારામાં છે એમ
પહેલાંં નહોતું જાણ્યું, ને હવે સ્વસન્મુખ થઈને એટલે પર્યાયમાં નિર્મળતાનો ક્રમ શરૂ થઈ ગયો.
જાય છે. અજ્ઞાનીની વાણી તેમાં નિમિત્ત ન હોય, સમકીતિથી માંડીને કેવળીભગવાન સુધીના બધાયની વાણી
ઘણું આવે ને સમકીતિની વાણીમાં થોડું આવે, પણ બંનેનો અભિપ્રાય તો એક જ છે.
ઉપાદાન–નિમિત્ત બંનેની વાત આવી ગઈ છે.
(નિમિત્તના કે વ્યવહારના) અવલંબને કેવળજ્ઞાન નહિ થાય, –આમ જ્ઞાની બતાવે છે, એનાથી વિરુદ્ધ જે કહેતા
કેવળજ્ઞાન પ્રગટ ન હોવા છતાં તેની શ્રદ્ધા તો પ્રગટી છે, એટલે શ્રદ્ધાપણે કેવળજ્ઞાન થયું છે. જુઓ,
છે કે કેવળજ્ઞાનનો નિર્ણય થઈ ગયો છે, શ્રદ્ધામાં કેવળજ્ઞાન થઈ ગયું છે. જેમાંથી કેવળજ્ઞાન પ્રગટવાનું છે એવો
અખંડ જ્ઞાયકસ્વભાવ જ્યાં પ્રતીતમાં આવી ગયો ત્યાં શ્રદ્ધાપણે કેવળજ્ઞાન થયું છે.
“––વિચારદશાએ કેવળજ્ઞાન થયું છે,” “ઈચ્છાદશાએ કેવળજ્ઞાન થયું છે...”
વિચારદશાએ કેવળજ્ઞાન થયું છે એટલે કેવળજ્ઞાન કેવું હોય તે જ્ઞાનમાં આવી ગયું છે–સર્વજ્ઞતાનો નિર્ણય
PDF/HTML Page 39 of 45
single page version
નિશ્ચયનય એટલે મુખ્યનય; અધ્યાત્મમાં મુખ્યનય તો નિશ્ચયનય જ છે. તે નિશ્ચયનયથી વર્તમાનમાં જ
કેવળીભગવાન જ્ઞાયકપણાનું જ કામ કરે છે તેમ મારો સ્વભાવ પણ જ્ઞાયક છે, મારું જ્ઞાન પણ જ્ઞાયકસન્મુખ
રહીને જ્ઞાતાપણાનું જ કામ કરે છે–આમ સમકીતિને પ્રતીત થઈ છે, –આ રીતે શ્રદ્ધાપણે કેવળજ્ઞાન થયું છે.
તે જેના યોગે સહજ માત્રમાં જીવ પામવા યોગ્ય થયો તે સત્પુરુષના ઉપકારને સર્વોત્કૃષ્ટ ભક્તિએ નમસ્કાર હો...
નમસ્કાર હો...!
‘કેવળજ્ઞાનનો કક્કો’ છે, તેનું ફળ કેવળજ્ઞાન છે. આનો નિર્ણય કરે તેને ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાન
પ્રગટ્યું, તેને હવે વિશેષ ભવ હોય નહિ. જ્ઞાયકસ્વભાવે સન્મુખ થઈને આ નિર્ણય કરતાં અપૂર્વ સમ્યગ્દર્શન
પ્રગટે છે, ને પછી નિર્મળ–નિર્મળ ક્રમબદ્ધપર્યાયો થતાં અનુક્રમે ચારિત્રદશા અને કેવળજ્ઞાન થાય છે.
PDF/HTML Page 40 of 45
single page version
મહત્ત્વનાં તેર પ્રવચનો છે, તે પ્રવચનોનાં
લખાણમાં પૂ. ગુરુદેવનો આશય બરાબર જળવાઈ
રહે તે માટે મને પૂ. બેનશ્રીબેનજી તરફથી જે
ખાસ સહાય મળી છે તેનો ઉલ્લેખપૂર્વક અહીં
ભક્તિપૂર્વક તેઓશ્રીનો ઉપકાર માનું છું.