PDF/HTML Page 41 of 61
single page version
જૈનધર્મના વક્તા પ્રથમ તો જૈનમાર્ગની શ્રદ્ધામાં દ્રઢ હોય. જેને જૈનમાર્ગનો નિર્ણય જ ન
પ્રયોજનવાળો જૈનધર્મ, તેના વક્ત મોક્ષમાર્ગની રુચિવંત હોય, નવતત્ત્વ વગેરે જેમ સર્વજ્ઞે કહ્યાં
છે તેમ બરાબર શ્રદ્ધાવાળા હોય; જેને સર્વજ્ઞનો નિર્ણય ન હોય, સર્વજ્ઞે કહેલાં તત્ત્વોની શ્રદ્ધા ન
હોય–તે જીવ જૈનધર્મના રહસ્યનો વક્તા હોય નહિ. વીતરાગતા સિવાય બીજું તાત્પર્ય કે બીજું
પ્રયોજન જેના અંતરમાં હોય તે વીતરાગી જૈનધર્મનો યથાર્થ ઉપદેશ આપી શકે નહિ. રાગથી
લાભ માનતો હોય–તો તે જીવ વીતરાગી જૈનધર્મનો ઉપદેશ ક્યાંથી આપી શકે?
જૈનમાર્ગની શ્રદ્ધામાં દ્રઢ હોય; વળી વિદ્યાભ્યાસ વડે જેને શાસ્ત્રના અર્થ ઉકેલવાની બુદ્ધિ પ્રગટી
હોય; વળી શાસ્ત્રમાં–નિશ્ચય–વ્યવહાર વગેરેની વ્યાખ્યા છે તેના અભિપ્રાયને સમ્યગ્જ્ઞાન વડે
જાણતો હોય; વ્યવહારકથનને જ યથાર્થ માનીને તેના આશ્રયે લાભ મનાવે–તો તે શાસ્ત્રના
નયાર્થને (નયના અભિપ્રાયને) જાણતો નથી. શાસ્ત્રમાં અમુક પ્રયોજન માટે વ્યવહારથી કહયું
હોય ત્યાં બીજું જ પ્રયોજન માની લ્યે, રાગ ઘટાડવાનો ક્યાંક ઉપદેશ હોય ત્યાં તે મંદરાગને જ
મોક્ષમાર્ગરૂપ ધર્મ માની લ્યે–તો તેમાં વિપરીતપ્રવૃત્તિનું પોષણ થઈ જાય છે. માટે સમ્યગ્જ્ઞાનવડે
સર્વ પ્રકારના વ્યવહાર, નિશ્ચય, ઉપાદાન, નિમિત્ત વગેરેને બરાબર જાણતો હોય તે જ જૈનધર્મનો
વક્તા હોઈ શકે. વળી તેને જિનઆજ્ઞાના ભંગનો ઘણો ભવ હોય. ભગવાનના માર્ગમાં જે
આશય છે તેનાથી જરાય વિરુદ્ધ–અન્યથા કે હીનાધિક ન કહેવાઈ જાય–તેનો જેને ભય હોય.
પોતાની સ્વચ્છંદ કલ્પનાથી ઉપદેશ ન આપે પણ ભગવાનના માર્ગની આજ્ઞાઅનુસાર ઉપદેશ
આપે. જિનમાર્ગની આમ્નાય વગર સ્વછંદે ગમે તેમ ઉપદેશ આપે તો આગમવિરુદ્ધ ઉપદેશ
અપાઈ જાય–તેમાં મોટો દોષ આવે. વીતરાગી તાત્પર્યનું જેમાં પોષણ હોય તેવાં જ શાસ્ત્રો
વાંચવા–સાંભળવા–લખવા–યોગ્ય છે, પણ જેમાં વીતરાગી તાત્પર્યનું પોષણ ન હોય ને વિષય–
કષાયનું પોષણ હોય –તેવાં શાસ્ત્ર હિતબુદ્ધિથી વાંચવા–સાંભળવા–લખવા યોગ્ય નથી.
હોય, –પણ જો તે ઉત્સૂત્રભાસી હોય, જિનમાર્ગથી વિપરીત માર્ગને ઉપદેશતો હોય–તો તે છોડવા
PDF/HTML Page 42 of 61
single page version
યોગ્ય જ છે, –કેમકે ઊંધી શ્રદ્ધરૂપ ઝેર સહિત છે. જેમ ઉત્કૃષ્ટ મણિ સહિત સર્પ છે તે લોકમાં વિઘ્ન
કરનાર જ છે, તેમ વિપરીત તત્ત્વની પ્રરૂપણા કરનારો વક્તા પણ અહિત કરનારો જ છે. ઊંધી શ્રદ્ધા
સહિતનું જાણપણું કે વ્યવહાર આચરણ–તે કિંચિત્ હિતકારી નથી. ઊંધા માર્ગનું પોષણ કરવા જેવું
મહાપાપ બીજું કોઈ નથી.
વક્તા લોભવશ થઈને યથાર્થતત્ત્વનો ઉપદેશ આપી શકે નહિ; માનનો અર્થી જીવ માન ખાતર સભાને
રીઝવવા માટે વીપરીતતત્ત્વનો ઉપદેશ આપી દ્યે; જેને શ્રોતા પાસેથી કાંઈ લેવાની આશા હોય–તે તો
શ્રોતાને આધીન થઈ જાય, ને પોતાનું માન–લોભ વગેરે પ્રયોજન સાધવા તત્ત્વથી વિપરીત પ્રરૂપણા
પણ કરી નાંખે. માટે વક્તા નિસ્પૃહ હોય. તેમજ તે તીવ્ર ક્રોધી કે માની ન હોય. જો ક્રોધી–માની હોય
તો તો લોકમાં જૈનધર્મની નિંદા થાય કે જુઓ, આ જૈનધર્મના ઉપદેશક! અને શ્રોતાઓ પણ એવા
ઉપદેશકથી ભયભીત રહ્યા કરે.
બની શકે તો સરળતાથી કહે કે મને એ વાતનું જ્ઞાન નથી માટે વિશેષજ્ઞાનીને પૂછીને હું જણાવીશ. પણ
પોતાનું અજાણપણું છુપાવવા ગમે તેમ જવાબ ન આપી દે. પોતાને ન આવડે તો કહે કે વિશેષજ્ઞાની
પાસેથી સમાધાન મેળવીને કહીશ; અથવા તો યોગ્ય અવસરે તમને વિશેષજ્ઞાની મળે તો તેને પૂછીને
સંદેહ દૂર કરશો ને મને પણ તે જણાવશો. અભિમાનપૂર્વક ગમે તેમ વિપરીત પ્રરૂપણા કરી નાંખે તો તો
શ્રોતાનું અહિત થાય ને વળી જૈનધર્મની પણ નિંદા થાય; સંદેહ પણ દૂર ન થાય. વક્તા ગમે તેવો
ઉપદેશ આપી દે ને શાસ્ત્રાનુસાર યોગ્ય સમાધાન ન કરે તો જૈનધર્મની પ્રભાવના પણ કેમ થાય? વળી
જૈનધર્મના ઉપદેશકમાં લોકનિંદ્ય કાર્યોની પ્રવૃત્તિ ન હોય; લોકોમાં જે કાર્યની નિંદા થાય, રાજ તરફથી
દંડ થાય–એવી પ્રવૃત્તિ કરે ને ધર્મનો ઉપદેશ આપવા બેસે–તો તો ધર્મની નિંદા જ થાય; ને તેના વચનને
માને પણ કોણ? લોકો હાસ્ય મશ્કરી કરે કે જુઓ આ જૈનધર્મના ઉપદેશક? માટે જૈનધર્મના
ઉપદેશકની પ્રવૃત્તિ પણ લોકમાં શોભે તેવી હોય, બધા પડખેથી સરખું હોય. વળી હીનકુળવાળો ન હોય,
અંગહીન ન હોય, સ્વરભંગવાળો ન હોય, મિષ્ટવચની અને પ્રભુતાયુક્ત હોય, ને લોકોમાં જે માન્ય
હોય, એવા ધર્માત્માઓ જ જૈનધર્મના વક્તા હોઈ શકે. જે બુદ્ધિમાન હોય, શાસ્ત્રનું રહસ્ય જાણતો હોય,
લોકની મર્યાદાનો જેને વિવેક હોય, આશા જેની અસ્ત થઈ ગઈ હોય, –લૌકિક પ્રયોજનની અપેક્ષાવાળો
ન હોય, પુણ્યવંત હોય, પરિણામમાં ઉપશમવંત હોય, પ્રશ્ન થતા પહેલાં જ તેના ઉત્તરને જાણતો હોય,
પ્રશ્નોની ઝડી વરસે તો પણ સહન કરીને તેનું સમાધાન કરી શકે એવો હોય, પ્રશ્ન આવે ત્યાં ગભરાઈ
જાય તો તે નિઃશંક પ્રતિપાદન કરી શકે નહિ; વળી પ્રભુતાયુક્ત હોય, તેમજ પોતાની કે પરની નિંદાથી
રહિત હોય, લોકમાં જેની નિંદા થતી હોય તેને વક્તાપણું શોભે નહિ, તેમજ વક્તા થઈને બીજાની નિંદા
કર્યા કરે તોપણ વક્તાપણું શોભે નહિ; જ્ઞાન–વૈરાગ્ય વિનય વગેરે અનેક ગુણોથી સંયુક્ત હોય, જેનાં
વચન મધુર અને સ્પષ્ટ હોય, – એવા ધર્માત્મા સભામાં ધર્મકથા એટલે કે અધ્યાત્મરસમય જૈનધર્મનો
ઉપદેશ કરે.
PDF/HTML Page 43 of 61
single page version
જૈનધર્મના મર્મને જાણતો નથી. જૈનધર્મનું જે આધ્યાત્મિક રહસ્ય છે તેની તેને ખબર નથી, એટલે
તે તો માત્ર પદ્ધતિદ્વારા જ વક્તા થાય છે; પણ જૈનધર્મ તો અધ્યાત્મરસમય છે તેનું રહસ્ય અનુભવ
વગર કઈ રીતે પ્રગટ કરી શકે? માટે આત્મજ્ઞાની હોય તેને જ સાચું વકતાપણું હોય છે. –આ મૂળ
વાત છે. દેશનાલબ્ધિ જ્ઞાનીના ઉપદેશથી જ થાય છે. અજ્ઞાનીના ઉપદેશથી દેશનાલબ્ધિ થતી નથી. જેને
આત્માનું ભાન નથી, મોક્ષમાર્ગની જેને ખબર નથી, મોક્ષમાર્ગ જેણે પોતે દેખ્યો નથી, તે બીજા જીવોને
મોક્ષમાર્ગ ક્યાંથી દેખાડી શકે? માટે અજ્ઞાની જીવ જૈનધર્મનો સાચો વક્તા હોઈ શકે નહિ. આત્મજ્ઞાન
સહિત જ વક્તાપણું હોય.
છે તેવું બીજે ક્યાંય નથી. અધ્યાત્મરસ એટલે કે આત્માના સ્વભાવની સન્મુખ થઈને ચૈતન્યના પરમ
શાંતરસનું વેદન થાય–તે જૈનધર્મનું રહસ્ય છે. આવા રહસ્યને આત્મજ્ઞાની જ જાણે છે, અને તે જ
જૈનધર્મના વક્તા હોઈ શકે છે. આત્મજ્ઞાન વગર ભલે ઘણા શાસ્ત્રો જાણે, વિદ્વત્તાથી બોલતા આવડે ને
કાંઈક પુણ્યવંત પણ હોય, પણ તેને સાચું વક્તાપણું હોતું નથી, તે મૂળવસ્તુ છોડીને ફોતરા ખાંડે છે.
દોહાપાહુડમાં કહ્યું છે કે:–
पय अत्थंतुठ्ठोसि परमत्थ ण जाणइ मूढोसि।।
એકલા શબ્દોના અર્થમાં જ તું સંતુષ્ટ છે પણ અંતરંગમાં પરમાર્થને નથી જાણતો, પરમ ચૈતન્ય પદાર્થને
અનુભવતો નથી, તો તું ખરેખર પંડિત નથી પણ મૂઢ છે. અધ્યાત્મવિદ્યા વિના તારી બધી વિદ્યા
થોથેથોથાં છે. ચૌદવિદ્યામાં પણ અધ્યાત્મવિદ્યાને જ પ્રધાન કહી છે. જેણે આત્મા જાણ્યો તેણે સર્વ
શાસ્ત્રોનું રહસ્ય જાણ્યું. અને ભલે ૧૧ અંગ જાણતો હોય પણ જો આત્માને ન જાણ્યો–તો તે અજ્ઞાની જ
છે. અને જેણે આત્માને જાણ્યો તેને માટે કોઈ શાસ્ત્રભણતરની ટેક નથી કે આટલા શાસ્ત્ર ભણવા જ
જોઈએ. શાસ્ત્રનાં ભણતર વગર પણ સર્વ વિદ્યામાં ઉત્કૃષ્ટ એવી અધ્યાત્મવિદ્યા તે ભણી ગયો છે.
આવા અધ્યાત્મરસના રસિક વકતા હોય તે જ જૈનધર્મના રહસ્યના વક્તા જાણવા. જુઓ, અત્યારે તો
જૈનધર્મના નામે જેને જેમ ફાવે તેમ ઉપદેશક થઈ બેઠા છે, પણ તેવા વક્તા પાસે જૈનધર્મનું સાચું
રહસ્ય હોય નહિ. પરીક્ષા કરીને વક્તાને ઓળખાણ જોઈએ. પાટ ઉપર બેસીને કે વેશ પહેરીને ગપ્પાં
મારે ને હાજીહા કર્યા કરે–તો તે શ્રોતા સત્–અસત્નો વિવેક કરી શકે નહિ. શ્રોતાએ પણ સત્–અસત્નો
વિવેક કરવો જોઈએ
PDF/HTML Page 44 of 61
single page version
ઋદ્ધિના ધારક તથા અવધિ–મનઃપર્યય જ્ઞાનના ધારક તે પણ મહા વક્તા છે. આવા વિશેષ
સમ્યગ્દર્શનાદિ ગુણોના ધારક જ્ઞાનીધર્માત્મા–શ્રાવકના મુખેથી શાસ્ત્રશ્રવણ કરવું યોગ્ય છે.
PDF/HTML Page 45 of 61
single page version
અણુસંક્રમ્યું તે કેમ અન્ય પરિણમાવે દ્રવ્યને? (૧૦૩)
PDF/HTML Page 46 of 61
single page version
સાક્ષાત્ તીર્થંકર પરમાત્માનો અહીં વિરહ! વિદેહક્ષેત્રમાં સાક્ષાત્ તીર્થંકરો બિરાજે છે. તેનું ચિંતન કરીને
નમસ્કાર કર્યા... ને તેમને મહાન લબ્ધિ આકાશગામિની હતી. તેનો અહીંથી દેહસહિત ગગનવિહારીપણે
વિદેહક્ષેત્રમાં સીમંધર પરમાત્માના સમવસરણમાં પધાર્યા હતા... ત્યાં ચક્રવર્તી વગેરે તેમના નાનકડા
દેહને જોઈને આશ્ચર્ય પામ્યા... ને ભગવાનના શ્રીમુખે નીકળ્યું કે આ ભરતક્ષેત્રના ધર્મવૃદ્ધિકાર મહાન
આચાર્ય છે. ત્યાં ભગવાનની વાણી આઠ દિવસ સુધી સાંભળીને મહાન હર્ષ થયો. ને પછી અહીં
ભરતક્ષેત્રે પધારીને આસમયસારાદિ મહાન શાસ્ત્રો રચ્યાં. મદ્રાસથી ૮૦ માઈલ દૂર પોન્નૂર
(સુવર્ણહીલ) ઉપર તેઓની તપોભૂમિ છે. ત્યાં ચંપાવૃક્ષ નીચે તેમના ચરણપાદૂકા છે. એમ કહેવાય છે
કે અહીંથી (પોન્નૂરથી) તેઓ વિદેહ ગયા હતા ને અહીં તેમણે શાસ્ત્રોની રચના કરી હતી. એ સ્થાન
ઘણું શાંત સુંદર છે, ત્યાં આચાર્યદેવે જ્ઞાનધ્યાન કર્યું છે. એવા મહાસમર્થ આચાર્ય કુંદકુંદસ્વામી આ
સમયસારમાં વસ્તુસ્થિતિ પ્રસિદ્ધ કરતાં કહે છે. –
અનાદિથી પોતાના ચેતનગુણમાં ને ચેતનપર્યાયોમાં જ વર્તે છે. પોતાના ગુણ–પર્યાયને છોડીને
બહારમાં કાંઈ કરવા તે જતું નથી, ને તેના ગુણ–પાર્યયમાં કોઈ બીજો પદાર્થ વર્તતો નથી.
આત્માના ગુણ–પર્યાયોને બીજો કોઈ કરતો નથી, ને બીજા કોઈના ગુણ–પર્યાયોને આત્મા કરતો
નથી, જુઓ, આ વસ્તુસ્થિતિ!
પણ પોતાના ગુણપર્યાયમાં જ વર્તે છે, તે બીજામાં વર્તતા નથી. પોતપોતાના ગુણપર્યાયોમાં સ્વત:
પરિણમતા પદાર્થોને પરની અપેક્ષા નથી.
હું પરની અવસ્થા કરી દઉં;–પણ તે પોતાના પરિણામમાં મિથ્યાકર્તૃત્વબુદ્ધિ સિવાય પરમાં તો કાંઈ
કરી શકતો નથી. અરે, પોતાનું કાર્યક્ષેત્ર કેટલું છે? ક્યાં અધર્મ થયો છે ને ક્યાં ધર્મ થાય? તેની
ખબર નહોય, તે ક્યાં રહીને ધર્મ કરશે? ધર્મ ક્યાં થાય છે? શું બહારમાં ધર્મ થાય છે? શું
શરીરમાં પૈસામાં ધર્મ થાય છે? –ના; એ તો બધા આત્માથી બહાર અચેતન પદાર્થો છે. આત્માનો
ધર્મ આત્મામાં થાય, બહાર ન થાય. આ સર્વજ્ઞપરમાત્માની વાણીના લેખ સંતોએ લખ્યા છે તે ફરે
તેમ નથી.
આત્માનો સમ્યક્ જ્ઞાનીને થયો છે: અમે તો ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા છીએ ને અમારા ચૈતન્યભાવમાં જ
અમે વર્તી રહયા છીએ. બહારના કામમાં અમે વર્તતા નથી.
PDF/HTML Page 47 of 61
single page version
કેવળજ્ઞાની હો–સૌ પોતપોતાના નિજભાવમાં પોતાના સ્વભાવથી અનાદિઅનંત વર્તી રહ્યા છે.
અરે જીવ! જગતથી ભિન્ન તારા સ્વભાવને એકવાર લક્ષમાં તો લે. તો તારી પરિણતિ અંતરમાં
વળતાં તને તારા પરમ અતીન્દ્રિય આનંદનું વેદન થશે. અજ્ઞાનદશા વખતે આત્મા પોતાના
વિકારી–રાગદ્વેષાદિ પરિણામમાં વર્તે છે ને તે પરિણામ જ તેનું કાર્ય છે. પણ રાગવડે આત્મા પરનું
કાર્ય કરે, કે દ્વેષવડે આત્મા પરનું કાર્ય બગાડે એમ નથી. અને જ્ઞાની જ્ઞાનભાવથી પોતાના નિર્મળ
પરિણામમાં જ વર્તે છે. નિર્મળ પરિણામમાં વર્તતો તે પરની કર્તૃત્વબુદ્ધિથી રહિત છે. જુઓ, આ
સમ્યગ્દર્શનની રીત!
ધર્મની અપૂર્વ વાત છે.
ક્રિયાઓમાંથી કર્તૃત્વબુદ્ધિ સર્વથા છૂટી ગઈ છે; અલ્પ રાગાદિ હોય તેમાંય કર્તૃત્વબુદ્ધિ નથી ને
તેના ફળને ઈચ્છતા નથી. જ્ઞાનરૂપ નિજભાવમાં જ કર્તૃત્વપણે વર્તે છે, એવા જ્ઞાનીને કર્મનો
નવો લેપ લાગતો નથી, ને ક્ષણેક્ષણે નિર્જરા વધતી જાય છે. આ રીતે જ્ઞાનીની ક્રિયા કર્મબંધરૂપ
ફળથી રહિત છે. આમ પોતાના સ્વભાવને સમજીને સ્વદ્રવ્ય ઉપર દ્રષ્ટિ કરતાં સમ્યગ્દર્શનરૂપ
અપૂર્વ ધર્મ થાય છે.
આત્મા કોઈ બીજાની પર્યાયમાં ડખલ કે મદદ કરવા જતો નથી. એ જ રીતે અજ્ઞાની પણ પોતાના
રાગાદિરૂપ સ્વપરિણામમાં વર્તે છે, તે રાગાદિભાવ બીજો કોઈ કરાવતો નથી, કે આત્મા તે રાગવડે
બીજાના કામ કરતો નથી. બધી વસ્તુઓ સ્વતંત્રપણે પોતપોતાના સ્વપરિણામમાં જ વર્તી રહી છે.
અહો, આવા સ્વતંત્ર વસ્તુસ્વભાવની ઘોષણા સર્વજ્ઞદેવે કરી છે, એ જ વાત દાંડી પીટીને સંતોએ
જાહેર કરી છે.
* અત્યારસુધી બીજાએ આ જીવનું કાંઈ સુધાર્યું કે બગાડ્યું નથી.
* અજ્ઞાનદશામાં જીવ પોતાના રાગાદિભાવને કરે છે ને પોતે સ્વતંત્રપણે પોતાનું અહિત કરે છે.
* જ્ઞાનદશામાં જીવ પોતાના જ્ઞાનભાવને જ કરે છે ને પોતે સ્વતંત્રપણે પોતાનું હિત કરે છે.
આવો સ્વતંત્ર વસ્તુસ્વભાવ સંતોએ પ્રસિદ્ધ કર્યો છે. ને સમજે તો પરની કર્તત્વબુદ્ધિ
PDF/HTML Page 48 of 61
single page version
‘અનગારધર્મામૃત’ માં મુમુક્ષુજીવોને બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવામાં વિશેષ રુચિ ઉત્પન્ન થાય તે
यत्प्रव्हीकुरुते चकास्ति च यतस्तदब्राह्मसुच्चैर्महः।
त्यक्त्वा स्त्रीविषयस्पृहादि दशधाऽब्रह्मामलं पालय
स्त्रीवैराग्यनिमित्त पंचकपरस्तदब्रह्मचर्य सदा।। ५९।।
PDF/HTML Page 49 of 61
single page version
બ્રહ્મચર્ય કેવું હોય તે પણ બતાવ્યું છે. અને પછી તેનું ઉત્કૃષ્ટ ફળ બતાવીને પ્રેરણા કરી છે કે હે ભવ્ય
तद्ब्रह्मचर्यं व्रतसार्वभौमं, ये पान्ति ते यान्ति परं प्रमोदम्।। ६०।।
ચરણ છે તે વ્રત સાર્વભૌમ, તે બ્રહ્મચર્ય આપે પ્રમોદ.
जीवे ब्रह्मणि या चर्या ब्रह्मचर्य तदीर्यते।।
PDF/HTML Page 50 of 61
single page version
પોતાના ચૈતન્યસ્વરૂપની અરુચિ અને પર સંયોગરૂપ વિષયોની રુચિ તે જ મૈથુન છે. એ મૈથુનના
કારણે જ પ્રગટ થયેલા સર્વ પ્રકારના દુઃખોનો મારે અનુભવ કરવો પડ્યો! તે માટે તેને ધિક્કાર છે!’ –
આ પ્રમાણે મૈથુનસંજ્ઞા અને તેનાથી થનારા દુઃખ–અનુભવ પ્રત્યે જે જીવ અતિશય વિરક્તબુદ્ધિ
રાખનાર છે તે જ તેના ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
અભિલાષા તે આત્માના સુખરસનો નાશ કરવા માટે અગ્નિ સમાન છે, –વિષયોમાં રમણ કરવાની
ભાવના જાગૃત થતાં જ આત્મઅનુભવનું સુખ ચાલ્યું જાય છે; અહો, ધિક્કાર છે કે આજ સુધી હું સ્ત્રી
આદિ વિષયોમાં રમણ કરવાની અભિલાષારૂપ ભાવનાને જ આધીન રહીને સંસારમાં રખઽયો.
આત્મસ્વભાવની ભાવના ભૂલીને અને વિષયોની ભાવનાને વશીભૂત થઈને, એવું ક્યું દુઃખ છે કે જે હું
ન પામ્યો હોઉં! વિષયોની ભાવનાના કારણે જ મેં નરક–નિગોદ સુધીનાં દુઃખો ભોગવ્યાં છે. માટે હવે
તો હું, સ્વાભાવિક જ્ઞાનાનંદરૂપ પોતાના સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષદ્વારા અનુભવાતા મારા ચૈતન્યસ્વરૂપની
ભાવનામાં જ નિમગ્ન થાઉં છું, –કે જે ચૈતન્યસ્વરૂપ, મૈથુનસંજ્ઞાના સંસ્કારોને પ્રગટ થતાં વેંત જ નાશ
કરી નાંખે છે.
ગણતરી કરવા બેસે છે ત્યારે તેમાં સૌથી પહેલાં સ્ત્રીની ગણતરી કરે છે! તે મૂઢ પુરુષ પોતાનો આત્મા
જ સુખભંડાર છે તેને તો ગણતો નથી ને પરમાં સુખ માટે વ્યર્થ ફાંફા મારે છે. અનેખરેખર જે
(વિષયવાસના) પોતાને અહિતકાર છે તેને પણ તે હિતકાર અને સુખનું સાધન સમજીને ફરી ફરી
તેમાં રાગ કરે છે.
કરતાં ગ્રંથકાર લખે છે કે–
લાગે છે;
PDF/HTML Page 51 of 61
single page version
રમણ કરવા લાગે છે અને છેવટે તેમાં લીન થઈને–એકતાન થઈ જાય છે તેમ વિષયાંધ કામીપુરુષ
વિષયોમાં લીન થઈ જાય છે.
પોતાને સુખી માને છે.
માનનાર કામાંધ જીવ વિષયોમાંજ લીનતા કરીને દુઃખ ભોગવતો થકો અનંતાનંત સંસારમાં રખડે છે.
આનંદનો અનુભવ કરીને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે.
અબ્રહ્મચર્ય છે.)
પ્રયોજન સિદ્ધ થાય છે.
તિરસ્કાર કરી દીધો, અને વિજય મેળવી લીધો.
PDF/HTML Page 52 of 61
single page version
मुंचते तरुण लोकसंगतिं ब्रह्मचर्यममलं स रक्षति।।
चिंतानुरूपगुणसंपदुरुप्रभावो वृद्धो भवत्यपिलितोपि जगद्धिनीत्या।। ९९।।
PDF/HTML Page 53 of 61
single page version
નથી પામતા, છતાં પણ જે મનુષ્ય તે યૌવન વનમાં વિકાર કરતો થકો પણ, જેનું મહત્વ પ્રગટ છે એવા
વિરલા જ હોય છે.
ખરેખર યુવાન ન સમજતાં વૃદ્ધ જ સમજવા જોઈએ. એવા વિરલ પુરુષો ધન્ય છે.
ભાવનાઓનું પાલન કરવું જોઈએ–એમ ઉપદેશે છે.
બિલકુલ લક્ષ ન આપતો હો–૧,
ન કરતો હો–૪,
यौवनद्रहे पतिताः तरन्ति ये चैव लीलवा।।२–११७।।
PDF/HTML Page 54 of 61
single page version
કે જે જીવ યૌવનઅવસ્થારૂપી બહુ ભારે તળાવમાં પડ્યા હોવા છતાં વિષયરસમાં ડુબતા નથી પણ
શુદ્ધાત્મભાવનાના બળથી લીલામાત્રમાં તેને તરી જાય છે.
તળાવને જે તરી જાય છે તે જ સત્પુરુષ છે, તે જ ધન્ય છે અને તેણે જ સાચું જીવન જીવી જાણ્યું છે.
स्नेहासक्त सकलं जगत् दुःखं सहमानं पश्य।।२–११५।।
વિષયોનો પ્રેમ તે જ દુઃખનું મૂળ છે.
स्नेहानुविद्धहृदयं दुःखमेव पदे पदे।।
તેને પગલે પગલે દુઃખ છે.
अलिकुलानि गन्धेन मत्स्याः रसे किं अनुरागं कुर्वन्ति।।२–११२।।
શુદ્ધાત્માની ભાવના છોડીને પંચેન્દ્રિય વિષયોમાં પ્રીતિ કેમ કરશે? નહિ જ કરે.
PDF/HTML Page 55 of 61
single page version
સંસારી જીવો પાંચ ઈન્દ્રિયના વિષયોમાં અનુરાગી થઈને ભવ–ભવમાં નાશ પામે છે. –આવું જાણનારા
વિવેકી જીવો વિષયો પ્રત્યે કેમ અનુરાગ કરે? કદી ન કરે. આત્માને ભૂલીને જે જીવ પાંચ ઈન્દ્રિયના
વિષયોમાં મોહિત છે તે અજ્ઞાની જીવ પોતાના ચિદાનંદસ્વભાવી પરમાત્મતત્ત્વને નહિ સેવતો થકો,
નહિ જાણતો થકો અને નહિ ભાવતો થકો, વિષયોની રુચિથી મિથ્યામાર્ગને વાંછતો થકો નરકાદિ
ગતિમાં પડે છે ને ત્યાં ઘાણીમાં પીલાવું, કરવતથી કપાવું, શસ્ત્રથી છેદાવું ઈત્યાદિ હજારો પ્રકારના
દુઃખોને શરીર ઉપરની પ્રીતિને લીધે ભોગવે છે. અને જે જીવ શુદ્ધઆત્મતત્ત્વની ભાવનામાં લીન છે
અને વિષયો પ્રત્યેના સ્નેહનો ત્યાગી છે તે જીવ અલ્પકાળમાં સંસારને તરી જાય છે.
યોદ્ધાએ દ્રઢતાથી બાણને ખૂંચવી દીધું છે એવા અત્યંત પરાક્રમી કામદેવરૂપી સુભટને પણ, સર્વ પ્રકારના
શસ્ત્રોથી રહિત તથા જેનો આત્મા ક્રોધાદિ કષાયોના નાશથી શાંત થઈ ગયો છે એવા સંતોએ
લીલામાત્રમાં નષ્ટ કરી દીધો છે; એવા કામવિજયી સંતોને નમસ્કાર હો.
છે અનેએવા બ્રહ્મચર્યપૂર્વક બહારમાં જે વૃદ્ધ વગેરે સ્ત્રીઓ છે તેને માતા–બહેન કે પુત્રી સમાન
નિર્વિકાર દ્રષ્ટિથી દેખે છે, –આમ થાય છે ત્યારે તે યતિ બ્રહ્મચારી છે. (અહીં અંતરંગ અને બહિરંગ
બંને પ્રકારના બ્રહ્મચર્યનો સમાવેશ કરી દીધો છે. પોતાના જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મામાં એકાગ્રતા તે તો
અંતરંગ બ્રહ્મચર્ય છે, તે વીતરાગભાવરૂપ છે, અને જ્યારે વીતરાગતામાં સ્થિર ન રહેવાય ને બહાર
લક્ષ જાય ત્યારે સ્ત્રીઓ પ્રત્યે માતા–બહેન કે પુત્રીનો વિકલ્પ આવે પણ બીજો કોઈ અશુભ વિકલ્પ ન
આવે, તે બહિરંગ બ્રહ્મચર્ય એટલે કે વ્યવહાર બ્રહ્મચર્ય છે, તેમાં શુભરાગ છે.)
બળવાન એવો સિંહ સદા હાથી વગેરેના માંસને ખાતો હોવા છતાં તે વર્ષમાં એક વાર રતિ ભોગવે છે
અને કબુતર સદા પત્થરના ટૂકડા–દાણા ચરે છે તોપણ તે સદા રતિ કરે છે. માટે આહારના આધારે
બ્રહ્મચર્ય પળતું નથી, પણ સાધુઓને એકમાત્ર મનનો દ્રઢ સંયમ જ તેના બ્રહ્મચર્યની રક્ષા કરે છે.
PDF/HTML Page 56 of 61
single page version
થાય છે–એમ અહીં બતાવ્યું છે. અને જેને એવો સંયમ હોય છે તેમને આહારાદિની ગૃદ્ધિ તો કદી હોતી
PDF/HTML Page 57 of 61
single page version
નથી ને દેહમાં એકત્વબુદ્ધિ છે તેને પ્રતિકૂળતા આવતાં ક્રોધ થયા વિના રહેશે નહિ, એટલે તેને ક્ષમા
હોય નહિ.
પડે તોપણ તેમને ક્રોધ થતો નથી, વીતરાગભાવ ટકી રહે છે, તેનું નામ ઉત્તમક્ષમાધર્મ છે. “બારસ્ય
અનુપ્રેક્ષા” માં ઉત્તમક્ષમાધર્મનું વર્ણન કરતાં કહે છે કે–
ત્યાં ધર્માત્મા મુનિ ગમે તેવા બાહ્ય કારણો એટલે પ્રતિકૂળ સંયોગો ઊભા થાય તોપણ ક્રોધ થવા દેતા
નથી, તેમને ઉત્તમક્ષમાધર્મ થાય છે. આવા ધર્મોની આરાધનાના દિવસો (દસલક્ષણીયપર્વ) આજે શરૂ
થાય છે ને ભાદરવા સુદ ૧૪ને દિવસે પૂરા થશે. આ જ સનાતન જૈનમાર્ગમાં પર્યુષણ છે. ધર્મની
આરાધના તો ગમે તે દિવસે થઈ શકે છે. પણ આ દસ દિવસો ખાસ પર્વના છે. –આવા ધર્મની
આરાધના કરવા માટે પહેલાં તો અનંતશક્તિસંપન્ન ચૈતન્યતત્ત્વ શું છે તે ઓળખવું જોઈએ.
એટલે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ–ધર્માત્મા, તેને બ્રહ્માનંદસ્વરૂપ આત્માનું ભાન થયું છે અને તેની સન્મુખ પરિણતિની
લીનતા થઈ છે ત્યાં સ્ત્રી વગેરેને જોતાં તેને દુર્ભાવોની ઉત્પત્તિ થતી નથી, –આવી નિર્મળપરિણિતિનું
નામ બ્રહ્મચર્યધર્મ છે. જે પવિત્ર આત્મા એટલે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ આત્મા, ચૈતન્યના અતીન્દ્રિય આનંદના સ્વાદ
પાસે જેણે જગતના વિષયોને તૂચ્છ જાણ્યા છે એવો ધર્માત્મા, સ્ત્રી વગેરેના અંગો જોતાં પણ વિકૃતિ
પામતો નથી તેને દુર્દ્વર એવો બ્રહ્મચર્યધર્મ હોય છે. જેને ચૈતન્યનું ભાન ન હોય ને પરવિષયોમાં સુખ
માનતો હોય તે કદાચ શુભરાગવડે બ્રહ્મચર્ય પાળતો હોય–તોપણ તેના બ્રહ્મચર્યને ધર્મ કહેતા નથી. તેની
તો દ્રષ્ટિ જ મેલી છે, તે રાગથી ધર્મ માને છે તેથી તેનામાં પવિત્રતા નથી. અને જે આત્માને પવિત્રતા
નથી તેને બ્રહ્મચર્યાદિ કોઈ ધર્મ હોતો નથી. તેથી અહીં ‘પવિત્રઆત્મા’ એમ કહ્યું છે. જેનામાં પવિત્રતા
છે, જેના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન ચોકખા થયા છે એવા ધર્માત્માને જ બ્રહ્મચર્યાદિ વીતરાગીધર્મોની આરાધના હોય
છે. સમ્યગ્દર્શન વગર આરાધના કોની કરશે? –જેની આરાધના કરવી છે તેને પ્રથમ શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં લ્યે,
પછી તેમાં સ્થિરતા કરીને તેની આરાધના કરે. આવી આરાધનામાં જ ઉત્તમ ક્ષમા, બ્રહ્મચર્ય વગેરે ધર્મો
હોય છે. (બારસ્સ અનુપ્રેક્ષા ઉપર પ્રવચન)
PDF/HTML Page 58 of 61
single page version
નિયમસાર ગા. ૧પ૮માં આચાર્યદેવ કહે છે કે: સ્વયંબુદ્ધ એવા તીર્થંકરો અથવા તો બોધિતબુદ્ધ
આરૂઢ થયા થકા કેવળજ્ઞાન પામ્યા, તે કઈ રીતે પામ્યા? –કે આત્મ–આરાધનાના પ્રસાદથી તેઓ
કેવળજ્ઞાન પામ્યા. સ્વાત્માશ્રિત ધ્યાન વડે સ્વકાર્યને સાધવામાં પરાયણ થઈને તેઓએ આત્માની
આરાધના કરી અને એ આત્મ–આરાધનાના પ્રસાદથી જ તેઓ કેવળજ્ઞાનધારી થયા. કોઈ રાગના
પ્રસાદથી કેવળજ્ઞાન થયું–એમ નથી. સર્વે પુરાણ પુરુષો, એટલે કે પૂર્વે જે કોઈ ધર્માત્માપુરુષો મોક્ષગામી
થયા છે તે સર્વે, આત્માની નિશ્ચય આરાધના કરી તેના પ્રસાદથી જ મોક્ષગામી થયા છે. આમ અનંતા
તીર્થંકરો વગેરેનો દાખલો આપીને આચાર્યદેવ કહે છે કે મોક્ષ માટેનો આ એક જ માર્ગ છે કે સ્વાત્માના
આશ્રયે આત્માની નિશ્ચય આરાધના કરવી. જુઓ, આ મુમુક્ષુનું મોક્ષ માટેનું આવશ્યક કાર્ય નથી, તેના
પ્રસાદથી મુનિદશા કે કેવળજ્ઞાન થતું નથી.
થાય છે, કાંઈ રાગના પ્રસાદથી સમ્યગ્દર્શનાદિ થતું નથી. દેવ–ગુરુની ભક્તિ–બહુમાનનો ભાવ ત્યાં હોય
છે ખરો, અને “દેવ–ગુરુના પ્રસાદથી જ અમને સમ્યગ્દર્શનાદિની પ્રાપ્તિ થઈ” એમ પણ ધર્માત્મા
વિનયથી કહે છે. –પણ દેવ–ગુરુએ શું કહ્યું હતું? દેવ–ગુરુએ તો એમ કહ્યું હતું કે તું અંતર્મુખ થઈને
તારા આત્માની આરાધના કર; તારા સ્વાત્માના આશ્રયે જ તારા સમ્યગ્દર્શનાદિ થાય છે. – શ્રી દેવ–
ગુરુનો આવો ઉપદેશ પાત્રતાપૂર્વક પોતે ઝીલીને તે ઉપદેશ અનુસાર સ્વાત્માની આરાધના કરી ત્યારે તે
આરાધનાના પ્રસાદથી સમ્યગ્દર્શનાદિ થયું, અને ત્યારે ઉપાચારથી એમ કહ્યું કે શ્રી દેવ–ગુરુના પ્રસાદથી
જ સમ્યગ્દર્શન થયું. શ્રી ગુરુએ કહ્યું તે પ્રમાણે પોતે આરાધના કરી ત્યારે શ્રી ગુરુનો પ્રસાદ મળ્યો એમ
કહેવાયું. પણ જે જીવ પોતે અંતર્મુખ થઈને આત્મઆરાધના ન કરે ને રાગથી લાભ માનીને તેના જ
અવલંબનમાં અટકી રહે તેને તો રાગના પ્રસાદથી સંસારભ્રમણ થાય છે, તેને શ્રી ગુરુનો પ્રસાદ મળ્યો–
એમ ઉપચારથી પણ કહેવાતું નથી.
થાય છે, તે આત્મઆરાધનાના પ્રસાદથી જ પંચમ–ગુણસ્થાન પ્રગટે છે, તે આત્મઆરાધનાના પ્રસાદથી
મુનિદશા થાય છે, તે આત્માઆરાધનાના પ્રસાદથી જ શ્રેણી માંડીને કેવળજ્ઞાન થાય છે; માટે તું પણ
એવી આત્મઆરાધનામાં તત્પર થા, એવો ઉપદેશ છે. અનંતા તીર્થંકરો અને સંતો આવી આત્મ–
આરાધના કરી કરીને તેના પ્રસાદથી જ સિદ્ધપદ પામ્યા... તેમને નમસ્કાર હો!
PDF/HTML Page 59 of 61
single page version
તેમના હૃદયના તાર ઝણઝણી ઉઠતા... જિનેન્દ્ર ભગવાન પ્રત્યે તેમને એવી લગની હતી–જાણે કે
જિનેન્દ્રભક્તિને માટે પોતાની જાતને અર્પણ કરી દીધી હોય! તેમના જ શબ્દોમાં જોઈએ તો
‘સ્તુતિવિદ્યા’ ગા. ૧૧૪માં તેઓ કહે છે કે:–
हस्तावंजले कथा–श्रुति–रतः कर्णोऽक्षि संप्रेक्षते।
सुस्तुत्यां व्यसनं शिरो नतिपरं सेवेद्रशी येन ते
तेजस्वी सुजनोऽमेव सुकृति तेनैव तेजःपते।।
જોડવા માટે છે, મારા કાન આપના જ ગુણોની કથા સાંભળવામાં લીન રહે છે, મારી આંખ આપના જ
સુંદર રૂપને દેખ્યા કરે છે, અને મને જે વ્યસન છે તે આપની સુંદર સ્તુતિઓ રચવાનું જ છે, મારું
મસ્તક પણ આપને જ પ્રણામ કરવામાં તત્પર રહે છે. –હે પ્રભો! આમ સર્વ પ્રકારે હું આપનું આરાધન
કર્યા કરું છું. તેથી હે તેજપતે! –હે કેવળજ્ઞાની પ્રભો! હું તેજસ્વી છું, સુજન છું અને સુકૃતી છું.
જાય છે, તેમ ભગવાનનો ભક્ત–જેને ચૈતન્યના પરમગુણોના આસ્વાદનની રુચિનું વ્યસન લાગ્યું છે
તેને પરમાત્મા પ્રત્યે પ્રમોદ ઊછળે છે કે અહો નાથ! આપના ગુણોની શી વાત! અમે તો આપના
દાસનુદાસ છીએ... અમને વ્યસન લાગ્યું છે–આપની ઉત્તમસ્તુતિ કરવાનું નાથ! આપનાં ગુણો દેખીને
અમારાથી રહી શકાતું નથી ને સહેજે આપની સ્તુતિ થઈ જાય છે. આપના ગુણો પ્રત્યેનો અમારો પ્રમોદ
ઝાલ્યો રહેતો નથી. આપની વીતરાગતાનું (અને અંદરમાં પોતાના વીતરાગસ્વભાવનું) એવું અચિંત્ય
બહુમાન છે કે એના સ્તવન વગર એક દિવસ પણ રહી શક્તો નથી. નાથ! લગની હોય તો તારી
વીતરાગતાની છે, બીજી કોઈ વસ્તુની લગની આ જગતમાં નથી.
જૈનસાહિત્યમાં “આદ્ય સ્તુતિકાર” તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. તેઓશ્રીએ રચેલી ૨૪ તીર્થંકરભગવંતોની સ્તુતિ
ઘણી રોમાંચક, ઘણી ગંભીર ને ઘણી રહસ્યપૂર્ણ છે, તે “સ્વયંભૂસ્તોત્ર” તરીકે પ્રસિદ્ધ છે; તે સ્તુતિ
વખતે ચંદ્રપ્રભસ્વામીની પ્રતિમા પ્રગટી હતી. હાલમાં તે સ્તુતિ ઉપર પૂ. ગુરુદેવના કેટલાક પ્રવચનો
થયા છે. સમન્તભદ્રસ્વામી પણ ભવિષ્યમાં હોનહાર તીર્થંકર તરીકે મનાય છે.
PDF/HTML Page 60 of 61
single page version
આ અતિ દીર્ધ ઉત્પાતમય સંસારમાં ભગવાન જિનેશ્વરદેવનો ઉપદેશ મહાન ભાગ્યથી મળે છે,