Atmadharma magazine - Ank 259 (Original language). Page: 4.

PDF/HTML Page 61 of 89
single page version

: પ૦ : આત્મધર્મ : વૈશાખ :

સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું બધુંય જ્ઞાન સમ્યક્ છે,

તે મોક્ષમાર્ગરૂપ નિજપ્રયોજનને સાધે છે

“સમ્યક્ત્વ થતાંની સાથે, જે જ્ઞાન (પૂર્વે) પાંચ ઈન્દ્રિય

તથા છઠ્ઠા મનદ્વારા ક્ષયોપશમરૂપ મિથ્યાત્વદશામાં કુમતિ–

કુશ્રુતરૂપ થઈ રહ્યું હતું તે જ જ્ઞાન હવે મતિ–શ્રુતરૂપ

સમ્યગ્જ્ઞાન થયું. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જે કાંઈ જાણે તે સર્વ જાણવું

સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપ છે. એ (સમ્યગ્દ્રષ્ટિ) જો કદાચિત ઘટપટાદિ

પદાર્થોને અયથાર્થ પણ જાણે તો તે આવરણજતિન ઉદયનો

અજ્ઞાનભાવ છે; અને ક્ષયોપશમરૂપ પ્રગટ જ્ઞાન છે તે તો

સર્વ સમ્યગ્જ્ઞાન જ છે, કેમકે જાણવામાં પદાર્થોને

વિપરીતરૂપે સાધતું નથી” (મો. મા. પ્ર. પાનું ૩૪૩–૩૪૪)

જુઓ, સમકિતીનું સમ્યગ્જ્ઞાન, જ્યાં શુદ્ધાત્મશ્રદ્ધાનરૂપ નિશ્ચય સમ્યક્ત્વ થયું ત્યાં

બધું જ્ઞાન પણ સ્વપરની ભિન્નતાને યથાર્થ સાધતું થકું. સમ્યક્રૂપ પરિણમ્યું, એટલે

જ્ઞાનીનું બધુંય જ્ઞાન સમ્યગ્જ્ઞાન થયું. કદાચિત્ ક્ષયોપશમદોષથી બહારના અપ્રયોજનભૂત

કોઈ પદાર્થો (ઘટ–પટ, દોરી વગેરે) અયથાર્થ જણાઈ જાય તોપણ તેથી કરીને

મોક્ષમાર્ગરૂપ પ્રયોજન સાધવામાં કાંઈ વિપરીતતા થતી નથી; કેમકે અંદરની પ્રયોજનરૂપ

વસ્તુ જાણવામાં કાંઈ વિપરીતતા તેને થતી નથી; અંદરમાં રાગને જ્ઞાનરૂપ જાણે કે

શુભરાગને મોક્ષમાર્ગરૂપ જાણે એવી પ્રયોજનભૂત તત્ત્વોમાં વિપરીતતા જ્ઞાનીને થતી

નથી, પ્રયોજનભૂત તત્ત્વો–સ્વભાવ–વિભાવની ભિન્નતા સ્વ–પરની ભિન્નતા વગેરેને તો

તેનું જ્ઞાન યથાર્થ જ સાધે છે, તેની તેનું બધુંય જ્ઞાન સમ્યગ્જ્ઞાન જ છે. અને અજ્ઞાની

કદાચ દોરીને દોરી. સર્પને સર્પ દાકતરપણું, વકીલાત, જ્યોતિષ વગેરે અપ્રયોજનરૂપ

તત્ત્વોને જાણે તો પણ સ્વ પ્રયોજનને તેનું જ્ઞાન સાધતું નહિ હોવાથી તેનું બધુંય

જાણપણું મિથ્યાજ્ઞાન છે, સ્વ–પરની ભિન્નતા કે કારણ–કાર્ય વગેરેમાં તેની ભૂલ હોય છે.

અહા, અહીં તો કહે છે કે મોક્ષમાર્ગને સાધવામાં જે જ્ઞાન કામ આવે, તેમાં વિપરીતતા ન

હોય, તે જ સમ્યગ્જ્ઞાન છે; અને ભલે બહારનું ગમે તેટલું જાણપણું હોય પણ મોક્ષમાર્ગને

સાધવામાં જે જ્ઞાન કામ ન આવે, તેમાં જેને વિપરીતતા હોય, તે મિથ્યાજ્ઞાન છે.

જગતમાં સૌથી મૂળ

PDF/HTML Page 62 of 89
single page version

: વૈશાખ : આત્મધર્મ : પ૧ :

પ્રયોજનરૂપ મુખ્ય વસ્તુ શુદ્ધાત્મા, એને જાણતાં સ્વ–પર બધાનું સમ્યગ્જ્ઞાન થયું. આથી

શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ કહ્યું છે કે ‘જેણે આત્મા જાણ્યો તેણે સર્વ જાણ્યું.’ અને અનંત

કાળથી જે જ્ઞાન ભવહેતુ થતું હતું તે જ્ઞાનને એક સમયમાત્રમાં જાત્યંતર કરી જેણે

ભવનિવૃત્તિરૂપ કર્યું તે કલ્યાણમૂર્તિ સમ્યગ્દર્શનને નમસ્કાર.’ આવા સમ્યગ્દર્શન વગરનું

બધુંય જ્ઞાન ને બધુંય આચરણ થોથાં છે.
જુઓ, આ સાધર્મી સાથેની ચર્ચા! બસો વરસ પહેલાં સાધર્મીઓના પ્રશ્નો

આવેલ તેના પ્રેમપૂર્વક જવાબ પં. ટોડરમલ્લજીએ લખ્યા છે. નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન પ્રત્યક્ષ

ને વ્યવહાર સમ્યગ્દર્શન પરોક્ષ–એમ છે કે નહિ? વગેરે પ્રશ્નોના જવાબમાં સમ્યગ્દર્શનની

ને સ્વાનુભૂતિ વગેરેની અધ્યાત્મ રહસ્ય ભરેલી ચર્ચાઓ આમાં લખી છે તેથી આને

‘રહસ્યપૂર્ણ ચિઠ્ઠિ’ કહેવાય છે. એમાં કહેશે કે સમ્યક્ત્વમાં કાંઈ પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ એવા

ભેદ નથી; પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ એવા ભેદ તો જ્ઞાનમાં પડે છે સમ્યક્ત્વ તો શુદ્ધાત્માની

પ્રતીતરૂપ નિર્વિકલ્પ છે. જ્ઞાનનો ઉપયોગ સમકિતીને સ્વમાં હો કે પરમાં હોય ત્યારે પણ

સમ્યક્ત્વ એવું ને એવું જ વર્તે છે.
અહીં તો કહે છે કે સમકિતી કદાચિત દોરડીને સર્પ સમજી જાય ઈત્યાદિ પ્રકારે

બહારના અપ્રયોજનરૂપ પદાર્થમાં અન્યથા જણાઈ જાય, તોપણ તેનું જ્ઞાન સમ્યગ્જ્ઞાન જ

છે, કેમકે એમાં કાંઈ જ્ઞાનના સમ્યક્પણાની ભૂલ નથી. પરંતુ એ તો તે પ્રકારના

ક્ષયોપશમનો અભાવ છે; જ્ઞાનાવરણના ઉદયજન્ય અજ્ઞાનભાવ જે બારમાગુણસ્થાન

સુધી હોય છે તે અપેક્ષાએ તેને ‘અજ્ઞાન’ ભલે કહેવાય, પરંતુ મોક્ષમાર્ગ સાધવા કે ન

સાધવાની અપેક્ષાએ જે સમ્યગ્જ્ઞાન ને મિથ્યાજ્ઞાન કહેવાય છે, તેમાં તો સમકિતીને બધું

સમ્યગ્જ્ઞાન જ છે, તેને મિથ્યાજ્ઞાન નથી. તેણે દોરડીને દોરડી ન જાણતાં સર્પની કલ્પના

થઈ ગઈ તો તેથી કરીને કાંઈ તેના જ્ઞાનમાં સ્વ–પરની એકત્વબુદ્ધિ કે રાગાદિ

પરભાવમાં તન્મયબુદ્ધિ થઈ જતી નથી, એટલે તેનું જ્ઞાન મિથ્યા થઈ જતું નથી, તે

વખતેય ભેદજ્ઞાન તો યથાર્થપણે વર્તી જ રહ્યું છે તેથી તેનું બધુંય જ્ઞાન સમ્યગ્જ્ઞાન જ છે.

લોકોને બહારના જાણપણાનો જેટલો મહિમા છે એટલો અંદરના ભેદવિજ્ઞાનનો મહિમા

નથી. સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું જ્ઞાન ક્ષણેક્ષણે અંદરમાં શું કામ કરે છે તેની લોકોને ખબર નથી.

પ્રતિક્ષણે અંદરમાં સ્વભાવ ને પરભાવની વહેંચણીનું અપૂર્વકાર્ય એના જ્ઞાનમાં થઈ જ

રહ્યું છે. એ જ્ઞાન પોતે રાગથી જુદું પડીને સ્વભાવની જાતનું થઈ ગયું છે, એ તો

કેવળજ્ઞાનનો કટકો છે. આગળ એને ‘કેવળજ્ઞાનનો અંશ’ કહેશે. એ જ્ઞાન ઈન્દ્રિય–

મનદ્વારા નથી થયું પણ આત્માદ્વારા થયું છે.
જ્ઞાનીને પોતાના જ્ઞાનની સમસ્ત પરભાવોથી તદ્ન ભિન્નતા અનુભવમાં આવી

છે એટલે પહેલાં અજ્ઞાનદશામાં રાગમાં ને ઈન્દ્રિયોમાં તન્મય થઈને જે જ્ઞાન કામ કરતું

તે જ્ઞાન હવે પોતાના સ્વભાવમાં જ તન્મય રહીને કાર્ય કરે છે. મારું જ્ઞાન તો સદાય

જ્ઞાનરૂપ જ રહે છે, રાગરૂપ મારું જ્ઞાન થતું નથી.

PDF/HTML Page 63 of 89
single page version

: પ૨ : આત્મધર્મ : વૈશાખ :

એમ જ્ઞાનને જ્ઞાનપણે જ રાખતો તે સદાય ભેદજ્ઞાનરૂપે, સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપે પરિણમે છે; આ

રીતે તેનું બધું ય જ્ઞાન સમ્યગ્જ્ઞાન જ છે–એમ જાણવું. એક જીવ ઘણાં શાસ્ત્રો ભણેલો

હોય ને મોટો ત્યાગી થઈને હજારો જીવોથી પૂજાતો હોય પણ જો શુદ્ધાત્માના શ્રદ્ધાનરૂપ

નિશ્ચય સમ્યક્ત્વ ન હોય તો એનું બધું ય જાણપણું મિથ્યા છે; બીજો જીવ નાનું દેડકું,

માછલું, સર્પ સિંહ કે બાળક દશામાં હોય, શાસ્ત્રના શબ્દો વાંચતા આવડતું ન હોય છતાં

જો શુદ્ધાત્માના શ્રદ્ધાનરૂપ નિશ્ચય સમ્યક્ત્વથી સહિત છે તો એનું બધુંય જ્ઞાન સમ્યક્ છે,

ને એ મોક્ષના પંથે છે; બધાય શાસ્ત્રોના રહસ્યરૂપ અંદરનું સ્વભાવ–પરભાવનું ભેદજ્ઞાન

તેણે સ્વાનુભવથી જાણી લીધું છે. અંદરમાં જે બાહ્ય તરફની શુભ કે અશુભ લાગણીઓ

ઊઠે છે તે હું નથી, તેના વેદનમાં મારી શાંતિ નથી, હું તો જ્ઞાનાનંદ છું–કે જેના વેદનમાં

મને શાંતિ અનુભવાય છે,– આમ અંતરના વેદનમાં તે સમકિતીને ભેદજ્ઞાન તથા

શુદ્ધાત્મપ્રતીતિ વર્તે છે. શુદ્ધાત્માથી વિરુદ્ધ કોઈ ભાવમાં તેને કદી આત્મબુદ્ધિ થતી નથી.

જ્યારથી સમ્યગ્દર્શન થયું ત્યારથી જ્ઞાન આ રીતે રાગથી જુદું કામ કરવા માંડયું, માટે

સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જે કાંઈ જાણે તે બધું સમ્યગ્જ્ઞાન છે એક કહ્યું. જ્ઞાનનો ઉઘાડ થોડો હોય કે

ઝાઝો એના ઉપર કાંઈ સમ્યક્–મિથ્યાપણાનું માપ નથી, પણ એ જ્ઞાન કઈ તરફ કાર્ય કરે

છે, શેમાં તન્મયપણે વર્તે છે એના ઉપર તેના સમ્યક્–મિથ્યાપણાનું માપ છે. જો

સ્વભાવમાં તન્મય વર્તતું હોય તો સમ્યક્ છે, પરભાવમાં તન્યમ વર્તતું હોય તો મિથ્યા

છે. જ્ઞાનીનો ઉપયોગ પરને જાણવામાં વર્તતો હોય તેથી એમ ન સમજવું કે ત્યારે તેનો

ઉપયોગ પરમાં તન્મય થઈ ગયો છે; એ વખતેય અંતરના ભાનમાં ઉપયોગ પરથી છૂટો

ને છૂટો વર્તે છે. સ્વમાં તન્મયતાની બુદ્ધિ એ વખતેય એને છૂટી નથી. આ તો જ્ઞાનીના

અંતરની અલૌકિક વસ્તુ છે, એનાં માપ બહારથી સમજાઈ જાય તેવા નથી. શુભ–અશુભ

પરિણામદ્વારા પણ એનાં માપ નીકળે એવા નથી અંર્તદ્રષ્ટિ શું કામ કરે છે એનું માપ

અંર્તદ્રષ્ટિથી જ સમજાય તેવું છે.
અરે ભાઈ, એકવાર આ વાત લક્ષમાં તો લે, તો તારો ઉત્સાહ પર તરફથી

ઊતરી જશે ને તને સ્વભાવનો ઉત્સાહ જાગશે. મૂળ સ્વભાવનું જ્ઞાન કરવું એ જ

મોક્ષમાર્ગમાં પ્રયોજનરૂપ છે.
કોઈ કહે છે–‘ધર્મી થયો ને આત્માને જાણ્યો એટલે પરનું પણ બધુંય જાણપણું

તેને થઈ જાય.’ તો કહે છે કે ના. પરને બધાયને જાણી જ લ્યો એવો નિયમ નથી

જ્ઞાનનો ઉઘાડ હોય તે અનુસાર જાણે; તે કદાચિત તે પ્રકારનો ઉઘાડ ન હોવાના કારણે,

દોરીને સર્પ ઈત્યાદિ પ્રકારે અન્યથા જાણે તોપણ દોરી કે સર્પ બંનેથી જુદો હું તો જ્ઞાન

છું–એવું સ્વ–પરની ભિન્નતાનું જ્ઞાન તો તેને યથાર્થ જ રહે છે, તે ખસતું નથી. દોરીને

દોરી જાણી હોત તોપણ તેનાથી હું જુદો છું–એમ જાણત, અને દોરીને સર્પ જાણ્યો તોપણ

તેનાથી હું જુદો છું–એમ જાણે છે, એટલે સ્વ–પરની ભિન્નતા જાણવારૂપ સમ્યક્પણામાં

તો કાંઈ ફેર પડ્યો નથી. આત્માનું જાણપણું થાય એટલે પરનું જાણપણું

PDF/HTML Page 64 of 89
single page version

: વૈશાખ : આત્મધર્મ : પ૩ :

તરત ઉઘડી જ જાય એવો કાંઈ નિયમ નથી. અજ્ઞાની કોઈ જ્યોતિષ વગેરે જાણતો હોય

ને જ્ઞાનીને તે ન પણ આવડે, અહીં બેઠોબેઠો સ્વર્ગ–નરકને વિભંગજ્ઞાનથી દેખતો હોય

જ્ઞાનીને તેવો ઉઘાડ ન પણ હોય. અજ્ઞાની ગણિત વગેરે જાણતો હોય, તેમાં તેની ભૂલ

ન પડે, છતાં એ જાણપણાની ધર્મમાં કાંઈ કિંમત નથી. જ્ઞાનીને કદાચ ગણિત વગેરે ન

આવડે, દાખલામાં ભૂલ પણ પડે, છતાં તેનું જ્ઞાન સમ્યક્ છે, સ્વને સ્વપણે અને પરને

પરપણે સાધવારૂપ મૂળભૂત યથાર્થપણામાં તેને ભૂલ થતી નથી. અજ્ઞાની તો સ્વ–પરને,

સ્વભાવ–પરભાવને એકબીજામાં ભેળવીને જાણે છે એટલે તેનું બધુંય જ્ઞાન ખોટું છે.

બહારના જાણપણાનો ઉઘાડ પૂર્વક્ષયોપશમ અનુસાર ઓછો–વધુ હોય, પણ જે જ્ઞાન

પોતાના ભિન્નસ્વભાવને ભૂલીને જાણે છે તે અજ્ઞાન છે, અને પોતાના ભિન્નસ્વભાવનું

ભાન સાથે રાખીને જે જાણે છે તે સમ્યગ્જ્ઞાન છે. સંસાર સંબંધી કંઈક જાણપણું ન હોય

કે ઓછું હોય તેથી કાંઈ જ્ઞાન મિથ્યા થઈ જતું નથી. અને સંસારનું દોઢ–ડહાપણ ઘણું

હોય તેથી કાંઈ જ્ઞાન સમ્યક્ થઈ જતું નથી. એનો આધાર તો શુદ્ધાત્માના શ્રદ્ધાન ઉપર

છે; શુદ્ધાત્માનું શ્રદ્ધાન જ્યાં છે ત્યાં સમ્યક્ જ્ઞાન છે, શુદ્ધાત્માનું શ્રદ્ધાન જ્યાં નથી ત્યાં

મિથ્યાજ્ઞાન છે. એટલે બહારનું જાણપણું ઓછું હોય તો એનો જ્ઞાનીને ખેદ નથી, ને

બહારનું જાણપણું વિશેષ હોય તો એનો જ્ઞાનીને મહિમા નથી. મહિમાવંત તો આત્મા છે

ને એ જેણે જાણી લીધો તે જ્ઞાનનો મહિમા છે. અહો, જગતથી જુદા મારા આત્માને મેં

જાણી લીધો છે તો મારા જ્ઞાનનું પ્રયોજન મેં લીધું છે, એમ નિજાત્મ– જ્ઞાનથી જ્ઞાની

સંતુષ્ટ છે–તૃપ્ત છે.
અહા, આત્મજ્ઞાનનો મહિમા અચિંત્ય છે. એ જ્ઞાનનો મહિમા ભૂલીને બહારના

જાણપણાના મહિમામાં જીવો અટકી રહ્યા છે. સંસારના કોઈ નિષ્પ્રયોજન પદાર્થને

જાણવામાં ભૂલ થઈ તો ભલે થઈ, પણ, જ્ઞાની કહે છે કે અમારા આત્માને જાણવામાં

અમારી ભૂલ થતી નથી. અમારા આતમરામને અમે ભૂલતા નથી. એ જ્ઞાનની મસ્તી

અને નિઃશંકતા કોઈ અદ્ભુત છે! અનંત ગુણોથી પરિપૂર્ણ સ્વભાવની પ્રતીતનું જોર એ

જ્ઞાનની સાથે વર્તી રહ્યું છે. તેથી આવું સમ્યગ્જ્ઞાન તે કેવળજ્ઞાનનો કટકો છે.

સ્વસત્તાના અવલંબને જ્ઞાની

નિજાત્માને અનુભવે છે. અહો! આવા

સ્વાનુભવજ્ઞાનથી મોક્ષમાર્ગ સાધનાર

જ્ઞાનીના મહિમાની શી વાત! એની દશાને

ઓળખનારા જીવો ન્યાલ થઈ ગયા છે.

PDF/HTML Page 65 of 89
single page version

: પ૪ : આત્મધર્મ : વૈશાખ :

બહારમાં ઉપયોગ વખતે પણ ધર્મીને સમ્યક્ત્વધારા

ચાલુ છે, તે વખતેય ઉપયોગ ને રાગ ભિન્ન છે

“સમ્યગ્દ્રષ્ટિના પરિણામ સવિકલ્પ તથા

નિર્વિકલ્પરૂપ બે પ્રકારે પ્રવર્તે છે. ત્યાં જ
વિષય–કષાયાદિરૂપ વા પૂજા–દાન–

શાસ્ત્રાભ્યાસાદિરૂપ પ્રવર્તે છે તે સવિકલ્પરૂપ
જાણવું”

સૌથી પહેલાં જ્યારે આત્માનુભવ સહિત સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે ત્યારે તો

નિર્વિકલ્પ દશા જ હોય છે, જ્ઞાનનો ઉપયોગ અંતરમાં થંભી ગયો છે. પણ એવી
નિર્વિકલ્પદશા લાંબોકાળ ટકતી નથી, એટલે સવિકલ્પદશા આવે છે. આ રીતે
સમ્યગ્દ્રષ્ટિના પરિણામ નિર્વિકલ્પ અને સવિકલ્પ એમ બંને દશારૂપ થઈને પ્રવર્તે
છે. ચોથા ગુણસ્થાને નિર્વિકલ્પ અનુભવ ન થાય–એવું નથી; તેમજ સમ્યગ્દર્શન
થયા પછી વિકલ્પ અને રાગ ન જ હોય એમ પણ નથી. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ગૃહસ્થને પણ
કોઈકોઈવાર નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિ થાય છે. તેમજ ચોથા–પાંચમા ગુણસ્થાને તેને
ભૂમિકાઅનુસાર વિષય–કષાયાદિના અશુભ તથા પૂજા–દાન–શાસ્ત્રસ્વાધ્યાય–
ધર્માત્માની સેવા–સાધર્મીનો પ્રેમ–તીર્થયાત્રા વગેરેના શુભ પરિણામ પણ આવે છે.
એના અશુભ પરિણામ ઘણા મંદ પડી ગયા હોય છે, વિષયકષાયોનો પ્રેમ
અંતરમાંથી ઊડી ગયો હોય છે, અશુભ વખતેય નરકાદિ હલકી ગતિનાં આયુષનું
બંધન તો તેને થતું જ નથી. દેવ–ગુરુ–ધર્મ પ્રત્યે ઉત્સાહ–ભક્તિ, શાસ્ત્ર પ્રત્યે
ભક્તિ, તેનો અભ્યાસ વગેરે શુભપરિણામ વિશેષપણે હોય છે, પરંતુ એનું અંતર
તો એ શુભથીયે ઉદાસ છે. એના અંતરમાં તો એક શુદ્ધ આત્મા જ વસ્યો છે.
જ્ઞાનની સાથે વિકલ્પ વર્તે છે એટલે એમ કહ્યું કે જ્ઞાન સવિકલ્પરૂપ થઈને

વર્તે છે; પરંતુ ખરેખર કાંઈ જ્ઞાન પોતે વિકલ્પરૂપ થતું નથી. જ્ઞાન તો જ્ઞાનરૂપે જ
વર્તે છે, વિકલ્પથી જુદું જ વર્તે છે. જ્ઞાન અને વિકલ્પ એ બંનેનું ભેદજ્ઞાન ધર્મીને
સવિકલ્પદશા વખતેય વર્તી રહ્યું છે. પણ એ ભૂમિકામાં પરિણામની સ્થિતિ કેવી
હોય તે અહીં બતાવવું છે. વિષયકષાયના જરાપણ ભાવ હોય ત્યાં સમ્યગ્જ્ઞાન હોય
જ નહીં–એમ કોઈ માને તો તે બરાબર નથી. અથવા વિષયકષાયના પરિણામ
સર્વથા છૂટીને વીતરાગ થાય ત્યારે જ સમ્યગ્જ્ઞાન થાય–એમ કોઈ કહે તો તે પણ
બરાબર નથી. હા, એટલું ખરૂં કે એને

PDF/HTML Page 66 of 89
single page version

: વૈશાખ : આત્મધર્મ : પપ :

વિષયકષાયનો રસ અંતરમાંથી સર્વથા છૂટી જાય, એમા ક્્યાંય અંશમાત્ર પણ આત્માનું

હિત કે સુખ ન લાગે; એટલે એમાં સ્વચ્છંદે તો તે ન જ વર્તે. એ ‘સદન નિવાસી તદપિ

ઉદાસી’ હોય છે.
આ રીતે ધર્મીને સમ્યગ્જ્ઞાન સાથે શુભ–અશુભ પરિણામ પણ વર્તતા હોય છે પણ

તેથી કાંઈ તેના સમ્યક્શ્રદ્ધાન–જ્ઞાન દુષિત થઈ જતા નથી; જ્ઞાન પરિણામ જુદા છે ને

શુભાશુભ પરિણામ જુદા છે, બંનેની ધારા જુદી છે. વિકલ્પ અને જ્ઞાનની ભિન્નતાનું

ભાન વિકલ્પ વખતેય ખસતું નથી. ઉપયોગ ભલે પરને જાણવામાં રોકાયો હોય તેથી

કાંઈ શ્રદ્ધા કે જ્ઞાન મિથ્યા થઈ જતા નથી. આ રીતે ધર્મીને સવિકલ્પ દશા વખતે પણ

સમ્યક્ત્વની ધારા તો એવી ને એવી વર્ત જ છે.

જૈનદર્શન

શિક્ષણ વર્ગ

રાજકોટમાં પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠા–

મહોત્સવ ઊજવીને પૂ. ગુરુદેવ તા. ૧૩–પ–

૬પ વૈશાખ સુદ ૧૩ ને ગુરુવારના રોજ

સોનગઢ પધારશે. તથા બીજા દિવસથી એટલે
કે વૈશાખ સુદ ૧૪ ને શુક્રવાર તા. ૧૪–પ–

૬પ થી વિદ્યાર્થીઓ માટેનો શિક્ષણ વર્ગ શરૂ

થશે. આ શિક્ષણ વર્ગ જેઠ સુદ ત્રીજ ને તા.
૨–૬–૬પ સુધી ચાલશે. શિક્ષણ વર્ગમાં

આવવા ઈચ્છતા વિદ્યાર્થીબંધુઓએ દિ. જૈન

સ્વાધ્યાય મંદિર ટ્રસ્ટ, સોનગઢ (સૌરાષ્ટ્ર)

એ સરનામે સૂચના મોકલી દેવી, તથા
ટાઈમસર સોનગઢ આવી જવું. (પોતાનું

બેડીંગ સાથે લાવવું)

PDF/HTML Page 67 of 89
single page version

: પ૬ : આત્મધર્મ : વૈશાખ :

કે વ ળ જ્ઞા ન નો ક ટ કો

આ ત્મ જ્ઞા ન નો અ ચિં ત્ય મ હિ મા

“...... જાણવામાં પદાર્થોને વિપરીત સાધતું નથી, માટે તે

સમ્યગ્જ્ઞાન કેવળ જ્ઞાનનો અંશ છે. જેમ થોડુંક મેઘપટલ (વાદળ) વિલય

થતાં જે કાંઈ પ્રકાશ પ્રગટે છે તે સર્વપ્રકાશનો અંશ છે. જે જ્ઞાન મતિ–

શ્રુતરૂપ પ્રવર્તે છે તે જ જ્ઞાન વધતુંવધતું કેવળજ્ઞાનરૂપ થાય છે, તેથી
સમ્યગ્જ્ઞાનની અપેક્ષાએ તો જાતિ એક છે.’ (પૃ. ૩૪૪)

અહા, જુઓ આ સમ્યગ્જ્ઞાનની કેવળજ્ઞાન સાથે સંધિ! મતિ–શ્રુતજ્ઞાનને

કેવળજ્ઞાનનો અંશ કોણ કહે?–કે જેણે પૂર્ણ જ્ઞાનસ્વભાવને પ્રતીતમાં લીધો હોય ને તે

સ્વભાવના આધારે સમ્યક્ અંશ પ્રગટ કર્યો હોય તે જ પૂર્ણતા સાથેની સંધિથી (પૂર્ણતાના

લક્ષથી) કહી શકે કે મારું આ જ્ઞાન છે તે કેવળજ્ઞાનનો અંશ છે, કેવળજ્ઞાનની જ જાત છે.

પણ રાગમાં જ જે લીન વર્તતો હોય તેનું જ્ઞાન તો રાગનું થઈ ગયું છે, તેને તો રાગથી જુદા

જ્ઞાનસ્વભાવની જ ખબર નથી, ત્યાં ‘આ જ્ઞાન આ સ્વભાવનો અંશ છે’ એમ તે કઈ રીતે

જાણે? જ્ઞાનને જ પરથી ને રાગથી જુદું નથી જાણતો ત્યાં એને સ્વભાવનો અંશ કહેવાનું તો

તેને ક્્યાં રહ્યું? સ્વભાવ સાથે જે એકતા કરે તે જ પોતાના જ્ઞાનને ‘આ સ્વભાવનો અંશ
છે’ એમ જાણી શકે. રાગ સાથે એકતાવાળો એ વાત જાણી શકતો નથી.
અહા, આ તો અલૌકિક વાત છે! મતિશ્રુતજ્ઞાનને સ્વભાવનો અંશ કહેવો અથવા

તો કેવળજ્ઞાનનો અંશ કહેવો એ વાત અજ્ઞાનીને સમજાતી નથી, કેમકે તેને તો રાગ

અને જ્ઞાન એકમેક ભાસે છે. જ્ઞાન તો નિઃશંક જાણે છે કે જેટલા રાગાદિ અંશો છે તે

બધાય મારાથી પર ભાવો છે, ને જેટલા જ્ઞાનાદિ અંશો છે તે બધાય મારા સ્વભાવો છે,
તે મારા સ્વભાવના જ અંશો છે, ને તે અંશો વધી વધીને કેવળજ્ઞાન થવાનું છે.
પ્રશ્ન:– ચાર જ્ઞાનને તો વિભાવજ્ઞાન કહ્યા છે, અહીં તેમને સ્વભાવના અંશ કેમ કહ્યા?

ઉત્તર:– તેમને વિભાવ કહ્યા છે તે તો અપૂર્ણતાની અપેક્ષાએ કહ્યા છે, કાંઈ વિરુદ્ધ

જાતની અપેક્ષાએ (રાગાદિની જેમ) તેમને વિભાવ નથી કહ્યા. એ ચારે જ્ઞાનો તો

સ્વભાવના જ અંશ.....ને સ્વભાવની જ જાત; પણ તે હજી અધૂરા છે ને અધૂરાના આશ્રયે

PDF/HTML Page 68 of 89
single page version

: વૈશાખ : આત્મધર્મ : પ૭ :

પૂરું જ્ઞાન ખીલતું નથી એટલે પૂર્ણસ્વભાવનો આશ્રય કરાવવા અપૂર્ણ જ્ઞાનોને વિભાવ

કહ્યા છે. પણ જેમ રાગાદિ વિભાવો તો સ્વભાવથી વિરુદ્ધ છે–તેમની જાત જ જુદી છે,

તેમ કાંઈ જ્ઞાનની જાત જુદી નથી, જ્ઞાન તો સ્વભાવથી અવિરુદ્ધ જાતનું જ છે. જેમ

પૂર્ણપ્રકાશથી ઝળઝળતા સૂર્યમાંથી વાદળાંનો વિલય થતાં જે પ્રકાશકિરણો ઝળકે છે તે

સૂર્યપ્રકાશનો જ અંશ છે, તેમ જ્ઞાનાવરણાદિ વાદળાં તૂટતાં સમ્યક્ મતિશ્રુતરૂપ જે જ્ઞાન

કિરણો પ્રગટ્યા તે, કેવળજ્ઞાનના પૂર્ણપ્રકાશથી ઝળહળતો જે ચૈતન્યસૂર્ય, તેના જ

પ્રકાશના અંશો છે. સમ્યક્ મતિશ્રુતરૂપ જે અંશો છે તે બધાય ચૈતન્યસૂર્યનો જ પ્રકાશ છે.

જેમ બીજચંદ્ર વધીવધીને પૂર્ણચંદ્રરૂપ થાય છે તેમ સમ્યક્ મતિશ્રુતજ્ઞાન પણ વધતાં

વધતાં કેવળજ્ઞાન થાય છે. જો કે મતિ–શ્રુત પર્યાય તો પલટી જાય છે, તે પોતે કાંઈ

કેવળજ્ઞાનરૂપ થતી નથી, એટલે પર્યાયઅપેક્ષાએ તે જ નથી પરંતુ સમ્યક્ જાતિ

અપેક્ષાએ તે જ જ્ઞાન વધતાં વધતાં કેવળજ્ઞાન થયું એમ કહેવાય છે. પાંચેય જ્ઞાનો

સમ્યગ્જ્ઞાનના જ પ્રકાર છે એટલે કેવળજ્ઞાન અને મતિજ્ઞાન બંને ‘સમ્યક’પણે સરખાં

છે, બંનેની જાત એક જ છે. જેમ એક જ પિતાના પાંચ પુત્રોમાં કોઈ મોટો હોય, કોઈ

નાનો હોય, પણ છે તો બધાય એક જ બાપના દીકરા; તેમ કેવળજ્ઞાનથી માંડીને

મતિજ્ઞાન એ પાંચે સમ્યગ્જ્ઞાનો જ્ઞાનસ્વભાવના જ વિશેષો છે, તેમાં કેવળજ્ઞાન એ મોટો

મહાનપુત્ર છે ને મતિજ્ઞાનાદિ ભલે નાના છે, તોપણ તે કેવળજ્ઞાનની જ જાત છે.

શાસ્ત્રમાં (જયધવલામાં) વીરસેનસ્વામીએ ગણધરને ‘સર્વજ્ઞપુત્ર’ કહ્યા છે, તેમ અહીં

કહે છે કે મતિ–શ્રુતજ્ઞાન તે કેવળજ્ઞાનના પુત્ર છે, સર્વજ્ઞતાના અંશ છે. જેમ

સિદ્ધભગવાનનો પૂર્ણ અતીન્દ્રિય આનંદ ને સમકિતીનો ભૂમિકાયોગ્ય અતીન્દ્રિય આનંદ

એ બંને આનંદની એક જ જાત છે. માત્ર પૂરા ને અધૂરાનો જ ભેદ છે પણ જાતમાં તો

જરાય ભેદ નથી, એટલે સમકિતીનો આનંદ તે સિદ્ધભગવાનના આનંદનો જ અંશ છે;

આનંદની જેમ એનું મતિજ્ઞાન તે પણ કેવળજ્ઞાનનો જ અંશ છે. પૂરા ને અધૂરાનો ભેદ

હોવા છતાં બંનેની જાતમાં જરાય ભેદ નથી.
ભાઈ, તારું જ્ઞાન એ કેવળજ્ઞાનની જ જાતનું,–પણ ક્્યારે? કે તું તારા સ્વભાવનું

સમ્યગ્જ્ઞાન કર ત્યારે. હજી તો શુભરાગને મોક્ષનું કારણ માનતો હોય, વ્યવહારના

અવલંબને મોક્ષમાર્ગ થવાનું માનતો હોય, જડદેહની ક્રિયાઓને આત્માની માનતો હોય

ને તે ક્રિયાઓથી ધર્મ થવાનું માનતો હોય, તેને તો કહે છે કે ભાઈ, તારું બધુંય જ્ઞાન

મિથ્યા છે. હજી તો સર્વજ્ઞે કહેલાં નવતત્ત્વની તને ખબર નથી, સર્વજ્ઞસ્વભાવનો

(કેવળજ્ઞાનનો) તને નિર્ણય નથી ત્યાં તે કેવળજ્ઞાનનો અંશ કેવો હોય તેની ઓળખાણ

ક્્યાંથી થાય? મારું આ જ્ઞાન કેવળજ્ઞાનનો અંશ છે–એમ બરાબર નક્કી કરે એની દ્રષ્ટિ

અને જ્ઞાનપરિણતિ તો જ્ઞાનસ્વભાવમાં ઊંડી ઊતરી ગઈ હોય. એ શુભરાગમાં ધર્મ

માનીને એમાં જ ન રોકાઈ રહે; એ તો રાગથી ક્્યાંય પાર એવા જ્ઞાનસ્વભાવમાં અંદર

પ્રવેશી જાય. આવું જ્ઞાન તે જ કેવળજ્ઞાનની જાતનું થઈને કેવળજ્ઞાનને સાધે છે. સમ્યક્

મતિશ્રુત તે જો કેવળ–

PDF/HTML Page 69 of 89
single page version

: પ૮ : આત્મધર્મ : વૈશાખ :

જ્ઞાનની જાતનું ન હોય ને વિજાતીય હોય તો તે કેવળજ્ઞાનને કઈ રીતે સાધી શકે?
કેવળજ્ઞાનની જાત હોય તે જ કેવળજ્ઞાનને સાધી શકે. રાગ તે કેવળજ્ઞાનની જાત

નથી તેથી તે કેવળજ્ઞાનને સાધી શકતો નથી. મતિ શ્રુત સમ્યગ્જ્ઞાન તે કેવળજ્ઞાનની જાત

છે તેથી અંતરમાં એકાગ્ર થઈને તે કેવળજ્ઞાનને સાધે છે. સમ્યગ્જ્ઞાનજ્યોત પ્રગટી તે કદી

બુઝાવાની નથી, એ વધી વધીને કેવળજ્ઞાન લેશે.
જુઓ ભાઈ, આ વાત સૂક્ષ્મ અને ગંભીર તો છે, પરંતુ પોતાના પરમ હિતની

વાત છે એટલે બરાબર ધ્યાન રાખીને ખાસ સમજવા જેવી છે. ધ્યાન રાખીને અંતરથી

સમજવા ધારે તો જરૂર સમજાય તેમ છે. આ કાંઈ દૂરદૂરની કોઈ વાત નથી પણ

પોતાના આત્મામાં જે સ્વભાવ વર્તી રહ્યો છે તેની જ આ વાત છે, એટલે ‘આ વાત

મારા આત્માની જ છે’ એમ અંતરમાં ડોકિયું કરીને સમજે તો તરત જ સમજાય અને

સમજતાં અપૂર્વ આનંદ થાય, એવી આ વાત છે.
પ્રશ્ન:– છદ્મસ્થ જ્ઞાની પણ કેવળજ્ઞાનનું સ્વરૂપ બરાબર નક્કી કરી શકે છે. એણે

જ્ઞાનને સ્વસન્મુખ કરીને સર્વજ્ઞતાના અખંડ સામર્થ્યની ભરપૂર એવા પોતાના

જ્ઞાનસ્વભાવનો જે નિર્ણય કર્યો છે તેમાં કેવળજ્ઞાનનું સ્વરૂપ પણ સ્પષ્ટ ભાસી ગયું છે.

જો કેવળજ્ઞાનને જ ન સમજે તો મોક્ષતત્ત્વને પણ ન સમજે, મોક્ષતત્ત્વને જે ન સમજે તે

મોક્ષમાર્ગને પણ ન સમજે, ને મોક્ષમાર્ગને જે ન સમજે તેને ધર્મ ક્્યાંથી થાય? જેમ

કોઈ સજ્જન પાસે એક રૂપીઓ સાચો હોય, ભલે અજબ રૂપીઆ તેની પાસે ન હોય,

તેથી શું અબજ રૂપીઆને તે જાણી ન શકે? જેવો મારી પાસે આ રૂપીઓ છે તેવી જ

જાતના અબજ રૂપીઆ હોય, એમ તે બરાબર જાણી શકે છે, તેમ સમકિતી મતિ–

શ્રુતજ્ઞાની સંત પાસે કેવળજ્ઞાન ભલે પ્રગટ ન હોય, પરંતુ શુદ્ધાત્માની શ્રદ્ધાના બળે

જ્ઞાનસ્વભાવનો પણ નિર્ણય કરીને, કેવળજ્ઞાન કેવું એ તેણે બરાબર જાણી લીધું છે, ને

કેવળજ્ઞાનની જાતનું જ મારું આ સમ્યગ્જ્ઞાન છે–એમ તે નિઃશંક જાણે છે, હજાર

પાંખડીવાળા કમળની જે કળી પહેલાં થોડી ખીલી તે જ વધીને પૂરી ખીલે છે, તેમ અનંત

પાંખડીવાળું જે ચૈતન્યકમળ તેમાં સમ્યગ્દર્શન થતાં જે મતિશ્રુતરૂપ થોડી જ્ઞાનકલા ખીલી

તે જ કળા સ્વરૂપમાં એકાગ્રતાવડે વધતાં વધતાં કેવળજ્ઞાનરૂપ પૂર્ણકલા ખીલી જશે. આ

રીતે સમ્યગ્જ્ઞાનની અપેક્ષાએ મતિ–શ્રુત ને કેવળની જાતિ એક જ છે. આ ચિઠ્ઠિમાં જ

આગળ જતાં અષ્ટસહસ્રીનો આધાર આપીને કહ્યું છે કે કેવળજ્ઞાનની જેમ શ્રુતજ્ઞાન પણ

સર્વ તત્ત્વને પ્રકાશનાર છે, માત્ર પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષનો જ તેમાં ભેદ છે પરંતુ

વસ્તુસ્વરૂપે તેઓ એકબીજાથી અન્ય નથી.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિને શુદ્ધાત્માની પ્રતીતરૂપ સમ્યક્શ્રદ્ધા થઈ છે, સ્વપરના યથાર્થ

ભેદજ્ઞાનવડે સમ્યક્મતિશ્રુતજ્ઞાનરૂપ કેવળજ્ઞાનનો અંશ પ્રગટ્યો છે.

PDF/HTML Page 70 of 89
single page version

: વૈશાખ : આત્મધર્મ : પ૯ :

ધ....ન્ય.....છે.....તે.....મ...ને.....

૨૦૦ વર્ષ પહેલાં પં. શ્રી ટોડરમલ્લજી લખે છે કે–આ વર્ત–

માનકાળમાં અધ્યાત્મરસના રસિક જીવો બહુજ થોડા છે;

ધન્ય છે તેમને....જેઓ સ્વાનુભવની વાર્તા પણ કરે છે.

વાહ, જુઓ આ સ્વાનુભવના રસનો મહિમા! જગતમાં સ્વાનુભવના રસિક

જીવો હંમેશા વિરલા જ હોય છે. જેને વિકારનો રસ છૂટીને અધ્યાત્મનો રસ જાગ્યો તે
જીવો ભાગ્યશાળી છે. सिद्ध समान सदा पद मेरो એવી અંતરદ્રષ્ટિ અને એના

સ્વાનુભવની ભાવના કરનારા જીવો ખરેખર ધન્ય છે.
અધ્યાત્મરસની પ્રીતિ એટલે કે ચૈતન્યસ્વભાવની પ્રીતિ, તેનો મહિમા અને ફળ

બતાવતાં વનવાસી દિગંબરસંત શ્રી પદ્મનંદીસ્વામી કહે છે કે આ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા
પ્રત્યે પ્રીતિચિત્તપૂર્વક–ઉત્સાહથી તેની વાર્તા પણ જેણે સાંભળી છે તે ભવ્યજીવ ચોક્કસ
‘ભાવિનિર્વાણનું ભાજન થાય છે, એટલે કે અલ્પકાળમાં તે અવશ્ય મોક્ષ પામે છે.
ચૈતન્યના સાક્ષાત્ સ્વાનુભવની તો વાત જ શી! પણ અંતરમાં તેના તરફનો પ્રેમ જાણ્યો
એટલે રાગાદિનો પ્રેમ તૂટયો તે જીવ પણ જરૂર મોક્ષ પામશે.
શાસ્ત્રકારે એક ખાસ શરત મૂકી છે કે “ચેતન્ય પ્રત્યેના પ્રેમથી” તેની વાત

સાંભળે, એટલે જેના અંતરમાં ઊંડેઊંડે પણ રાગનો પ્રેમ હોય, રાગથી લાભ થશે એવી
બુદ્ધિ હોય તેને ચૈતન્યનો ખરો પ્રેમ નથી પણ રાગનો પ્રેમ છે, તેને ચૈતન્યસ્વભાવ પ્રત્યે
ઊંડેથી ખરો ઉલ્લાસ ન આવે. અહીં તો સવળાની વાત છે.
રાગનો પ્રેમ ને શરીર–કુટુંબનો પ્રેમ તો અનાદિથી જીવ કરતો જ આવ્યો છે, પણ

હવે તે પ્રેમ તોડીને ચૈતન્યનો પ્રેમ જેણે જગાડયો, વીતરાગી સ્વભાવરસનો રંગ જેણે
લગાડયો તે જીવ ધન્ય છે....તે નીકટમોક્ષગામી છે.
ચૈતન્યની વાત સાંભળતાં અંદરથી રોમ રોમ ઉલ્લસી જાય....અસંખ્ય પ્રદેશ

ચમકી ઊઠે કે વાહ! મારા આત્માની આ કોઈ અપૂર્વ નવી વાત મને સાંભળવા
મળી.....કદી નહોતું સાંભળ્‌યું એવું ચૈતન્યતત્ત્વ આજ મારા સાંભળવામાં આવ્યું; પુણ્ય
અને પાપથી જુદી જ કોઈ આ વાત છે,–આમ અંત્રસ્વભાવનો ઉત્સાહ લાવીને અને
બર્હિભાવોનો ઉત્સાહ છોડીને એકવાર જેણે સ્વભાવનું શ્રવણ કર્યું–તેનો બેડો પાર!
શ્રવણ તો નિમિત્ત છે પણ તેના ભાવમાં આંતરો પડી ગયો, સ્વભાવ અને

પરભાવ વચ્ચે જરાક તિરાડ પડી ગઈ–તે હવે બંનેને જુદા અનુભવ્યે છૂટકો.

PDF/HTML Page 71 of 89
single page version

: ૬૦ : આત્મધર્મ : વૈશાખ :

‘હું જ્ઞાયક ચિદાનંદઘન છું, એક સમયમાં પરિપૂર્ણ શક્તિથી ભરેલો જ્ઞાન ને

આનંદનો સાગર છું’–આવી અધ્યાત્મની વાત સંભળાવનારા સંત–ગુરુ પણ મહા

ભાગ્યથી મળે છે, ને એવી વાત સાંભળવા મળી ત્યારે પ્રસન્નચિત્તથી, એટલે કે એના

સિવાયના બીજા બધાયની પ્રીતિ એકવાર છોડીને, અને એની જ પ્રીતિ કરીને, ‘મારે તો

આ જ સમજવું છે,–આનો જ અનુભવ કરવો છે’ એવી ઊંડી ઉત્કંઠા જગાડીને,

ઉપયોગને જરાક તે તરફ થંભાવીને, જે જીવે સાંભળ્‌યું તે જીવ જરૂર તેની પ્રીતિ આગળ
વધારીને સ્વાનુભવ કરશે, અને મુક્તિ પામશે.
એમને એમ સાંભળી લ્યે તેની વાત નથી, પણ અંતરમાં ચૈતન્યનો ઉલ્લાસ

લાવીને સાંભળે તેની વાત છે. શું સાંભળે? કે ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માની વાર્તા સાંભળે.

કેવી રીતે સાંભળે? કે ઉલ્લાસથી સાંભળે; રાગના ઉલ્લાસથી નહિ પણ ચૈતન્યના

ઉલ્લાસથી સાંભળે. આત્મસ્વરૂપની વાર્તા સાંભળતાં પ્રમોદ આવે–એટલે આના
શ્રવણવડે શુદ્ધાત્મા લક્ષગત કર્યો, તે અપૂર્વ છે.
અહો! એકવાર પણ અંતર્લક્ષ કરીને ચેતન્યના ઉલ્લાસથી તેની વાત જેણે

સાંભળી તેના ભવબંધન તૂટવા માંડયા. સ્વભાવમાં ઉલ્લાસ આવ્યો તો તે તરફ વીર્ય
ઝુકીને તેનો અનુભવ કરશે જ.
અહા, હું તો ચૈતન્યસ્વરૂપ......વીતરાગી સંતોની વાણી મારા ચૈતન્યસ્વરૂપનો જ

પ્રકાશ કરે છે–એમ અંતરમાં ચૈતન્યના ભણકાર લાવીને ઉત્સાહથી–વીર્યોલ્લાસથી જેણે
સાંભળ્‌યું તે અલ્પકાળમાં સ્વભાવના ઉલ્લાસના બળથી મોક્ષને સાધશે.
શ્રવણના વાચ્યભૂત ચૈતન્યના એકત્વસ્વરૂપ પ્રત્યે પ્રસન્નતા ને ઉલ્લાસ લાવીને,

અને જગતનો ઉલ્લાસ છોડીને, પરભાવનો પ્રેમ છોડીને તેનું જેણે શ્રવણ કર્યું તે જીવ

જરૂર સ્વાનુભવ કરીને મુક્તિ પામે છે. ચૈતન્યનો કોઈ અચિંત્ય–અપાર મહિમા છે તે
મહિમા જેણે લક્ષગત કર્યો તેણે પોતાના આત્મામાં મોક્ષના બીજડાં રોપ્યા.
અહા, એકલી ચૈતન્યવસ્તુ! જેના મૂળસ્વરૂપમાં રાગનોય પ્રવેશ નથી, પરથી તો

નિરપેક્ષ ને પરભાવોથી યે નિરપેક્ષ,–એના પ્રત્યે અંતરમાં ઉલ્લાસ લાવીને જ્ઞાનીના
શ્રીમુખે તેની વાત જેણે સાંભળી તેનું પરિણમનચક્ર મોક્ષ તરફ ફર્યું. તેથી કહ્યું કે–

ધન્ય છે તેમને.....કે જેઓ અધ્યાત્મરસના રસિક
થઈને આવી સ્વાનુભવની ચર્ચા પણ કરે છે.

(“અધ્યાત્મ સન્દેશ” પુસ્તકમાંથી સંકલિત)

(પં. શ્રી ટોડરમલ્લજી તથા પં. શ્રી બનારસીદાસજીને લખેલી ત્રણ અધ્યાત્મ

ચિઠ્ઠિઓ ઉપરનાં પૂ. શ્રી કાનજીસ્વામીનાં પ્રવચનો ‘અધ્યાત્મ સન્દેશ’ નામના પુસ્તકરૂપે

પ્રસિદ્ધિ થનાર છે.)

PDF/HTML Page 72 of 89
single page version

: વૈશાખ : આત્મધર્મ : ૬૧ :

અ ચિં ત્ય મ હિ મા વં ત

આ ત્મ શ ક્તિ

ગત માગશર–પોષ માસમાં સમયસારની ૪૭ શક્તિઓ ઉપર જે ભાવભીનાં

પ્રવચનો થયા તેનો કેટલોક સારભાગ અહીં આપવામાં આવ્યો છે.

લેખાંક નં. ૪ (ગતાંકથી ચાલુ)

(૭૬) મલિનતાને ‘આત્મા કોણ કહે?

અરે, રાગ તો મલિનભાવ છે, તેના સેવનથી જો તું આત્માને ધર્મનો લાભ

માનતો હો તો તેં આખાય ભગવાન આત્માને મેલો માની લીધો છે. અરે, ક્્યાં

પવિત્રતાનો આખોય પિંડ ચૈતન્યસ્વભાવ, ને ક્્યાં રાગાદિ મલિનભાવ? જેના સેવનથી

અબંધપણું ન પ્રગટે, ને જેના સેવનથી આત્મા બંધાય–એવા મલિનભાવને ‘આત્મા’

કોણ કહે? અને એવા મલિનભાવનું કતૃૃર્ત્વ પવિત્ર આત્માને કેમ હોય? એનું જ્ઞાન ભલે

રહો પણ એનું કર્તૃત્વ રહેતું નથી. આત્મા જ્યાં ખરેખર ‘આત્મારૂપ’ થઈને (નિર્મળ

પર્યાયરૂપ) પરિણમ્યો ત્યાં તેનામાં વિકારનું–દુઃખનું–રાગનું કર્તૃત્વ કે ભોક્તૃત્વ નથી, તે

નિર્મળભાવોને જ કરે છે ને આનંદમય વીતરાગભાવને જ ભોગવે છે.

(૭૭) સાધકદશા

સાધકભૂમિકામાં બે પ્રકારનાં–એક જ્ઞાતાભાવમાં તન્મયરૂપ પરિણામ, અને બીજાં

જ્ઞાતાભાવથી જુદા પરિણામ; તેમાંથી ધર્મી જીવને જ્ઞાતાભાવથી અભિન્ન એવા

વીતરાગી– આનંદરૂપ પરિણામનું કર્તા–ભોક્તાપણું છે; પણ જ્ઞાતાભાવથી ભિન્ન એવા

રાગાદિ આકૂળ– પરિણામનું કર્તા–ભોક્તાપણુ ધર્મીને નથી.

(૭૮) ચૈતન્યરાજાની પરિણતિ

જેમ ચક્રવર્તીની રાણી ભિખારણ ન હોય, એમ ચૈતન્યરાજાની પરિણતિ વિકારી

ન હોય, એની પરિણતિ તો એના જેવી નિર્મળ નિર્વિકાર હોય, એને જ એ ભોગવે. પર–

પરિણતિને ભોગવે એવો સ્વભાવ ચૈતન્યરાજાનો નથી.

અરે, એકવાર તારા ચૈતન્યસુખને તું દેખ તો જગતમાં બીજે ક્્યાંયથી સુખ

લેવાની તારી મિથ્યા–આકાંક્ષા મટી જશે. જગતનું વિસ્મય છોડ ને પરમ વિસ્મયકારી

(આનંદકારી) એવા નિજ તત્ત્વને અંતરમાં દેખ. કદી નહિ જોયેલ એવી વૈભવવાળી

વસ્તુ તને તારામાં દેખાશે....કદી નહિ ચાખેલ એવો

PDF/HTML Page 73 of 89
single page version

: ૬૨ : આત્મધર્મ : વૈશાખ :

સ્વાનુભવનો સ્વાદ તને તારામાં વેદાશે.–માટે જગતનું કુતૂહલ છોડ ને તારા ચૈતન્યને

દેખવાનું કુતૂહલ કરીને તેનો ઉદ્યમ કર.

(૮૦) સાધકનું ચિત્ત પરભાવમાં ક્યાંય ઠરતું નથી;

ચૈતન્યસ્વભાવમાં જ એનું ચિત્ત ઠરે છે

અરે, આ સંસારમાં ચારે ગતિમાં રખડી રખડીને વિભાવના કેવા દુઃખો છે તે મેં

જોઈ લીધા....હવે આ સ્વભાવભૂત ચૈતન્યસુખ કેવું છે તે પણ જોયું.....તેથી હવે આ

ચૈતન્યસુખ સિવાય બીજા કોઈ પરભાવમાં અમારી પ્રીતિ નથી. જેમ ભક્તામરસ્તોત્રમાં

સ્તુતિકાર કહે છે કે: પ્રભો! મેં પહેલાં અજ્ઞાનદશામાં અનેક કુદેવોને દેખ્યા, પણ એક તને

મેં કદી દેખ્યો ન હતો; હવે આપને દેખતાં ને આપનું સ્વરૂપ જાણતાં, બીજા કોઈ

કુદેવાદિમાં અમારું હૃદય ઠરતું નથી, આપના સિવાય બીજે ક્્યાંય પ્રેમ થતો નથી;

કુદેવાદિને દેખ્યા છતાં હૃદય તો આપના પ્રત્યે જ ઝૂકે છે; તેમ અહીં સાધક કહે છે કે હે

નાથ! સંસારના વ્યવહારના સઘળા પરભાવોને મેં જાણી લીધા, પણ એક

ચિદાનંદસ્વભાવને અત્યાર સુધી નહોતો જાણ્યો; હવે એ ચિદાનંદસ્વભાવને જાણતાં

બીજા કોઈ પરભાવોમાં અમારું ચિત્ત ઠરતું નથી, ચૈતન્યસ્વભાવ સિવાય બીજા કોઈનો

પ્રેમ થતો નથી. પરભાવને જાણવા છતાં અમારું હૃદય તો સ્વભાવ પ્રત્યે જ ઝૂકે છે.

પરભાવની પ્રીતિને હવે અમારા આત્મામાં સ્થાન નથી.

(૮૧)

આત્મામાં જ્ઞાનાદિ જે અનંતગુણો છે. તેઓ પોતાના નિર્મળભાવમાં તદ્રૂપપણે

પરિણમે છે, ને પર ભાવો સાથે અતદ્રૂપપણે પરિણમે છે, આવું અનેકાન્તપણું આત્માની

સર્વ શક્તિઓમાં પ્રકાશે છે.
આત્મામાં અનંતશક્તિઓ છે.

ને એકેક શક્તિમાં પોતપોતાની પર્યાયરૂપ પૂરું શુદ્ધ કાર્ય કરવાની તાકાત છે.

અને એકેક પર્યાય પરિપૂર્ણ સામર્થ્યથી ભરપૂર છે.

આમ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયના સામર્થ્યની ભરેલો ચૈતન્યકલશ છે.

આવો દુર્લભ અવસર પામીને પણ હે જીવ! જો તેં તારા

સ્વજ્ઞેયને ન જાણ્યું ને સ્વાશ્રયે મોક્ષમાર્ગ ન સાધ્યો તો તારું

જીવન વ્યર્થ છે. આ અવસર ચાલ્યો જશે તો તું

પસ્તાઈશ.....માટે જાગ....ને સ્વહિત સાધવામાં તત્પર થા.

PDF/HTML Page 74 of 89
single page version

: વૈશાખ : આત્મધર્મ : ૬૩ :

વિ...વિ...ધ વ...ચ...ના...મૃ...ત

(આત્મધર્મનો ચાલુ વિભાગ લેખાંક: ૮)

વિવિધ વચનામૃતનો આ વિભાગ પ્રવચનોમાંથી,

શાસ્ત્રોમાંથી તેમ જ રાત્રિચર્ચા વગેરે પ્રસંગો ઉપરથી

તૈયારી કરવામાં આવે છે.

(૧૩૧) ભેદજ્ઞાન

જ્યાં સુધી કષાય અને જ્ઞાનની એકતાની ગાંઠને ભેદજ્ઞાનવડે જીવ ભેદે નહિ

ત્યાંસુધી તેન મોક્ષમાર્ગનો કાંઈ લાભ થાય નહિ. મોક્ષમાર્ગનો લાભ ભેદજ્ઞાનથી જ થાય

છે. ‘भेदविज्ञानतः सिद्धाः सिद्ध से किलकेचन’

(૧૩૨) શાસ્ત્રનું તાત્પર્ય

વીતરાગી શાસ્ત્રનું તાત્પર્ય હંમેશા એવું જ હોય કે જેનાથી આત્માને લાભ થાય

ને વીતરાગતા વધે.

(૧૩૩) શાસ્ત્રનું રહસ્ય સ્વાનુભૂતિમાં છે

સ્વાનુભૂતિરૂપ આત્મજ્ઞાન પાસે શાસ્ત્રજ્ઞાન પણ સ્થૂળ છે. હજારો વર્ષના

શાસ્ત્રજ્ઞાન કરતાં એક ક્ષણનું અનુભવજ્ઞાન વધી જાય છે. શાસ્ત્રો પણ આવા

અનુભવનો જ ઉપદેશ આપે છે. સ્વાનુભવ વિના શાસ્ત્રનું ખરું રહસ્ય જણાય નહિ. સર્વે

શાસ્ત્રોનું રહસ્ય સ્વાનુભૂતિમાં સમાય છે. સ્વાનુભૂતિ વગરનું જ્ઞાન મોક્ષમાર્ગમાં આવી

શકે નહિ. સ્વાનુભૂતિ વડે જ મોક્ષમાર્ગ શરૂ થાય છે.

(૧૩૪) મોક્ષમાર્ગના અભિનન્દન

હે જીવ! સન્તો તને તારા સ્વભાવની પૂર્ણતા ને સ્વાધીનતા બતાવે છે. એકવાર

તારી સ્વાધીનતાને જો તો ખરો. તને તારા સ્વાધીનપરિણમનની વાત બેસે તો શાબાસી

એટલે કે જો આવી સ્વાધીનપરિણમનની વાત બેસી તો તારું પરિણમન અંર્તલક્ષ તરફ

વળ્‌યું ને સ્વાશ્રયે અપૂર્વ સમ્યક્દશારૂપ મોક્ષમાર્ગ પ્રગટ્યો,–માટે તને શાબાસી! જેમ

પરીક્ષામાં પાસ થાય તેના અભિનંદન આપે છે ને! તેમ અહીં ધર્માત્માને મોક્ષમાર્ગના

અભિનંદન આપ્યા છે.

(૧૩પ) સ્વાધીન મોક્ષમાર્ગ

(ઉપાદાન નિજશક્તિ હૈ)

હે જીવ! તારું ઉપાદાન તારી નિજશક્તિથી ભરેલું છે. ઉપાદાનની આવી

સ્વતંત્રતા જાણીને સ્વાશ્રયે તારા સ્વકાર્યને સાધ, મોક્ષમાર્ગને સાધ. તારો મોક્ષમાર્ગ

સાધવામાં

PDF/HTML Page 75 of 89
single page version

: ૬૪ : આત્મધર્મ : વૈશાખ :

તારે જગતમાં કોઈની ઓશીયાળ કરવી પડે એવું નથી. તારા આત્માના આશ્રયે જ તારો

મોક્ષમાર્ગ છે. તું એકલો–એકલો તારામાં ને તારામાં તારો મોક્ષમાર્ગ સાધી શકે છે. વાહ,

કેવી સ્વતંત્ર વસ્તુસ્થિતિ! બીજાની મદદ લેવા જઈશ તો તું તારા સ્વાધીન મોક્ષમાર્ગને

સાધી શકશે નહિ. મોક્ષમાર્ગ પરાધીન નથી, મોક્ષમાર્ગ પરથી અત્યંત નિરપેક્ષ છે.

(૧૩૬) સાધકની વ્યવસ્થિત મતિ (માર્ગનો દ્રઢ નિર્ણય)

બધાય તીર્થંકર ભગવંતોએ અનુભવેલો ને દર્શાવેલો મોક્ષમાર્ગ કેવો છે તેનો દ્રઢ

નિર્ણય કરીને, અને પોતે તેવા મોક્ષમાર્ગરૂપ પરિણમીને પ્રવચનસારમાં આચાર્યદેવ કહે છે

કે મારી મતિ વ્યવસ્થિત થઈ છે. મોક્ષમાર્ગ અવધારિત કર્યો છે, કૃત્ય કરાય છે. માર્ગના

નિર્ણયમાં જેની ભૂલ છે, વસ્તુસ્વરૂપમાં જેની ભૂલ છે. જેણે માર્ગ અવધારિત કર્યો નથી

તેની મતિ વ્યવસ્થિત નથી એટલે સમ્યક્ નથી, પણ તેની મતિ ડામાડોળ છે એટલે કે

મિથ્યા છે. માર્ગનો નિર્ણય કરીને મતિને દ્રઢ વ્યવસ્થિત કર્યા વગર માર્ગ સાધી શકાય નહિ.

(૧૩૭) મુંઝવણ ટાળવાનો માર્ગ

હું જ્ઞાન છું એમ જ્ઞાનનો વિશ્વાસ કરે તો બધી મુંઝવણ ટળે. કેમકે જ્ઞાનમાં

મુંઝવણ નથી, જ્ઞાનમાં પ્રતિકૂળતા નથી. જ્ઞાન તો આનંદરૂપ ને સમાધાનરૂપ છે. સર્વ

દુઃખોની પરમ ઔષધિ એટલે ‘જ્ઞાન તેથી કહ્યું છે કે–

જ્ઞાન સમાન ન આન જગતમેં સુખકો કારન,
યહ પરમામૃત જન્મ–જરા–મૃતુ રોગ મિટાવન.

ભવરોગને પણ મટાડવાની જેની તાકાત છે તે જ્ઞાન વળી બીજી કઈ મુંઝવણ રહેવા દેશે?

(૧૩૮) આત્માનો સ્વભાવ

જુઓ, ભાઈ આત્માનો સ્વભાવ એવો અપૂર્વ છે કે જેની આરાધનાથી સંસારનો

પાર પમાય ને મોક્ષસુખ પ્રાપ્ત થાય. જે સ્વભાવની સામે નજર કરતાં પણ આનંદ થાય,–

એવો આનંદ થાય કે વિશ્વના બીજા કોઈ પદાર્થમાં ન હોય; જે સ્વભાવનો મહિમા યાદ

કરતાં પણ જગતમાં દુઃખો દૂર થાય....આવા સ્વભાવનો ધારક આત્મા પોતે જ છે.

(૧૩૯) સર્વોત્કૃષ્ટ

* જગતમાં સર્વોત્કૃષ્ટ શું?–કે આત્માનો સ્વભાવ.

* જગતમાં સર્વોત્કૃષ્ટ કામ શું?–કે સ્વભાવની આરાધના.

* સ્વભાવની આરાધના એ જ મુમુક્ષુ જીવનું કામ.

* સર્વે શાસ્ત્રોનો સાર શું?–સ્વભાવની આરાધના કરવી તે.

(૧૪૦) ધર્મી જીવ

ધર્મી જીવ અંતરઅનુભવથી પોતાના સ્વભાવને દેખીને પરમ પ્રસન્ન થાય છે. ચૈતન્યના

PDF/HTML Page 76 of 89
single page version

: વૈશાખ : આત્મધર્મ : ૬પ :

તે નો તું બો ધ પા મ...કે જે ના થી

સ મા ધિ મ ર ણ ની પ્રા પ્તિ થા ય

(ચૈત્ર પાંચમના પ્રવચનમાંથી: રાજકોટ)

જુઓ, શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીની સમાધિનો આજે દિવસ છે. તેમણે ૧૮–૧૯

વર્ષની ઉંમરમાં આ વચન કહ્યું છે કે અરે જીવ! તેનો તું બોધ પામ કે જેનાથી
સમાધિમરણની પ્રાપ્તિ થાય. અજ્ઞાનમાં અસમાધિભાવે અનંતવાર મરણ કર્યા, અનંત
દેહ છોડયા, પણ ચૈતન્યના ભાનપૂર્વક એકવાર સમાધિભાવે દેહ છોડે....તો ફરીને
દેહ જ ન રહે.

લઘુવયથી અદ્ભુત થયો....તત્ત્વજ્ઞાનનો બોધ,
એ જ સૂચવે એમ કે ગતિ–આગતિ કા શોધ?

નાનપણથી જ તત્ત્વના ઘણા સંસ્કાર હતા પૂર્વ ભવે આત્માએ ક્્યાંય સારો

સત્સમાગમ સેવ્યો હતો ને ભવિષ્યમાં પણ આત્માના આનંદના વેદન સહિત જ જ્યાં
જશું ત્યાં જશું, ચૈતન્યનું ભાન હવે ભૂલાશે નહિ પરના લક્ષે તો જીવો દેહ છોડે જ છે,
પણ સ્વના ધ્યાને જ્ઞાની સમાધિમરણે દેહ છોડે છે, તે અપૂર્વ છે. એકવાર એવા ભાવે દેહ
છોડે તેને ફરી જન્મમરણ રહે નહિ.
શ્રીમદ્રાજચંદ્રજીનો દેહ આ ચૈત્ર વદ પાંચમે (૬૪ વર્ષ પહેલાં) રાજકોટમાં
સમાધિમરણપૂર્વક છૂટયો હતો; તેઓ કહે છે કે અરે જીવ! એકવાર નિજ સ્વરૂપનો બોધ
તો કર...

જગતને મરણ તણી બીક છે રે....

જ્ઞાનીને તો આનંદની લહેર જો....

ભવ જેનામાં નથી, વિકાર જેનામાં નથી એવા ભગવાન, આત્માના ભાનપૂર્વક

સમાધિભાવે એકવાર દેહ છૂટયો તેને અનંતકાળના અસમાધિમરણનો અંત આવી જાય છે.
પોતાને આત્માના અનુભવ સહિત ભવઅંતના ભણકાર આવી ગયા હતા. તેથી કહે છે કે–

PDF/HTML Page 77 of 89
single page version

: ૬૬ : આત્મધર્મ : વૈશાખ :

એહ પરમપદ પ્રાપ્તિનું કર્યું ધ્યાન મેં,
ગજા વગરને હાલ મનોરથરૂપ જો.
તોપણ નિશ્ચય રાજચંદ્ર મનને રહ્યો,
પ્રભુ આજ્ઞાએ થાશું તે જ સ્વરૂપ જો...અપૂર્વ

૦

જુઓ, આત્માનું ભાન તો થયું છે પણ હજી પરમાત્મદશા આ દેહે પ્રાપ્ત થઈ

નથી. છતાં સ્વાનુભવના જોરે અલ્પકાળમાં પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિના કોલકરાર કરીને

જાય છે. આ દેહ છોડયો, હવે ફરીને આવો દેહ નહિ મળે.
આત્માની તો જાત ફરી જશે, ને ફરીને આ પ્રકારનો દેહ પણ નહિ મળે ફરીને

એકાદ ભવ હશે ને શરીર મળશે તો તે આરાધકભાવ સહિત જુદી જાતનું હશે, આત્માની

દશા તો અપૂર્વ થઈ ત્યાં દેહમાં પણ અપૂર્વતા થઈ જાય છે, કેમકે આરાધકભાવ

સહિતના પુણ્યનું નિમિત્ત પૂર્વે કદી નહોતું; ચૈતન્યના ભાનપૂર્વક તેની આરાધનામાં

રમતાં રમતાં જેણે દેહ છોડયો તેના અનંતકાળના અસમાધિમરણ છૂટી ગયા, ને

અનુભવની ખુમારી એના ચિત્તને બીજે
ક્યાંય લાગવા દેતી નથી. સ્વાનુભવના

શાંતરસથી તે તૃપ્તતૃપ્ત છે. ચૈતન્યના

આનંદની મસ્તીમાં એવા મસ્ત છે કે હવે
બીજું કાંઈ કરવાનું રહ્યું નથી.
હું જ જ્ઞાન–દર્શન–ચારિત્ર છું, હું જ મોક્ષ

છું, હું જ સુખ છું, મારો સ્વભાવ વૃદ્ધિગત
જ છે, પરભાવનો મારામાં પ્રવેશ નથી. હું

મારા ચૈતન્ય વિલાસ–સ્વરૂપ છું ચૈતન્યમાં

બીજા કોઈની ચિન્તા નથી.–આમ ધર્મી

જીવ પરથી ભિન્ન પોતાના એકત્વસ્વરૂપને
ચિંતવે છે. એકત્વ ચૈતન્યના ચિંતનમાં

પરમ સુખ છે.

PDF/HTML Page 78 of 89
single page version

: વૈશાખ : આત્મધર્મ : ૬૭ :

શ્રી ગુરુ ઢંઢોળે છે–

હવે તો જાગો......

जगवासी जीवनसों गुरु कहे,
तुमैं यहां सोवत अनंतकाल बीते हैं।
जागो ह्वै सचेत समता समेत सुनो,
केवल–वचन जातें अक्ष–रस जीते हैं।।
आवो मेरे निकट बताउं मैं तुम्हारो गुन,
परम सुरस–भरे करमसों रीते हैं।
ऐसे बैन कहे गुरु तोउ ते न धरे उर,
मित्तकैसे पुत्त किधों चित्रकेसे चीते हैं।।१२।।

[समयसारनाटक]

શ્રી ગુરુ જગવાસી જીવોને ઉપદેશ કરે છે કે: તમને આ સંસારમાં મોહનિદ્રા લેતાં

લેતાં અનંતકાળ ચાલ્યો ગયો; હવે તો જાગો ને સાવધાન તથા શાન્તચિત થઈને

ભગવાનની વાણી સાંભળો....કે જેનાથી ઈન્દ્રિયવિષયોને જીતી શકાય છે.
શ્રી ગુરુ ફરી ફરીને પ્રેમથી કહે છે:) આવો, મારી સમીપ આવો; હું તમને

કર્મકલંકથી રહિત પરમ આનંદમય તમારા આત્માના ગુણો બતાવું. શ્રી ગુરુ આવા

વચન કહે છે તોપણ સંસારી મોહીજીવ કાંઈ ધ્યાન દેતો નથી,–તે કેવો છે?–જાણે કે

માટીનું ઢીગલું હોય, અથવા ચિત્રમાં ચીતરેલો મનુષ્ય હોય! ચેતનવંતો હોય તે તો

સર્વ સુખસમ્પત્તિનો નિધાન એવો હું,–

મારા સ્વરૂપને દેખી દેખીને જોકે પરમ તૃપ્તિ
અનુભવાય છે...તોપણ એ અનુભવની કદી

તૃપ્તિ થતી નથી,–એમાંથી બહાર નીકળવાની

વૃત્તિ થતી નથી.

PDF/HTML Page 79 of 89
single page version

: ૬૮ : આત્મધર્મ : વૈશાખ :

* * *

ચૈત્ર સુદ ૧૩–૪–૬પ મંગળવાર: સવારમાં સીમંધરનાથના અને મહાવીર

ભગવાનના મંગલ દર્શન–પૂજન કરીને સોનગઢથી પ્રસ્થાન કરી ગુરુદેવ રાજકોટ

પધાર્યા.
ગુરુદેવ રાજકોટ શહેરમાં પધારતાં, મહાવીર ભગવાનની રથયાત્રા સહિત

ભવ્ય સ્વાગત થયું. કેસરી સાડીથી સજ્જ ૭૬ બહેનો ૭૬ મંગલ કલશ સહિત

સ્વાગતને શોભાવતા હતા. સ્વાગત ગીત અને સ્વાગત પ્રવચન બાદ

મંગલાચરણમાં ભાવભીના રંગથી ગુરુદેવે કહ્યું કે હે જિનેશ્વરદેવ! આપના માર્ગનો

મને રંગ લાગ્યો, આપના કહેલા માર્ગને એટલે આપના જેવા શુદ્ધઆત્માને સાધવા

હું રંગથી જાગ્યો, તેમાં હવે ભંગ પડવાનો નથી; જેવા તીર્થંકરો છે તેવો જ હું છું–

એમ પ્રતીત કરીને શુદ્ધઆત્મા સિવાય બીજાને મનમાં લાવું નહિ, શુદ્ધઆત્મા

સિવાય બીજાનો પ્રેમ કરું નહિ–આવી અમારી ટેક છે. આમ ઓળખીને હે નાથ! હું

આપનું મંગલ–સ્વાગત કરું છું, હે અનંતા સિદ્ધભગવંતો! મારા જ્ઞાનમાં મોટા

સિદ્ધભગવંતોને પધરાવીને સ્વાગત કરું છું, એટલે કે જ્ઞાનને શુદ્ધઆત્મા તરફ

વાળીને આપનું સ્વાગત કરું છું. જુઓ, આમ શુદ્ધઆત્માની ધગશ કરીને તેનો

અનુભવ કરવો–એના જેવું મહાન કાર્ય જગતમાં બીજું કોઈ નથી.
ગુરુદેવનું ઉમંગભર્યું પ્રવચન, ને ભગવાનના સ્વાગતની ઉલ્લાસકારી વાત

સાંભળતાં હજારો શ્રોતાજનો આનંદિત બન્યા હતા. આ પ્રસંગે ગુરુદેવના ૭૬મા

જન્મોત્સવની તૈયારી તથા પંચકલ્યાણક મહોત્સવની તૈયારીથી ઉલ્લાસપૂર્ણ

વાતાવરણ પ્રસરી રહ્યું હતું. જિનમંદિરની બાજુમાં ભવ્ય સમવસરણ મંદિર બંધાઈ

રહ્યું છે ને સામે પ૪ ફૂટ ઊંચો રળિયામણો માનસ્થંભ છે. બંનેમાં શ્રી

જિનેન્દ્રભગવંતોની પ્રતિષ્ઠાના ભવ્યમહોત્સવ માટે જિનમંદિરની સામે વિશાળ

સુસજ્જિત મંડપ ભવ્ય પ્રવેશદ્વાર સહિત શોભી રહ્યો છે: એનું નામ હતું

સીમંધરનગર.

PDF/HTML Page 80 of 89
single page version

: વૈશાખ : આત્મધર્મ : ૬૯ :

સવારે ને બપોરે કલશટીકા ઉપરના પ્રવચનમાં અધ્યાત્મરસની અમૃતધારા

વહેવા લાગી; હજારો જિજ્ઞાસુઓ પ્રેમપૂર્વક તેનું શ્રવણ કરવા લાગ્યા. नमः समयसाराय

પ્રવચન પછી જિનમંદિરમાં વીરપ્રભુની ભાવભીની ભક્તિ થઈ. ત્યારબાદ પ૪

રાજકોટમાં હંમેશા બે વખત પ્રવચનો તથા રાત્રે તત્ત્વચર્ચા ચાલે છે; તેમાંથી

૧ આત્માનો અનુભવ ન થાય ત્યાં સુધી શું કરવું?

વારંવાર તેની જિજ્ઞાસાપૂર્વક શ્રવણ–મનન કરીને નિર્ણય કરવો જોઈએ. સાચો

૨ જેવો સંસારમાં માતાપિતા કુટુંબ વગેરેનો પ્રેમ આવે છે તેવો પ્રેમ આત્મા ઉપર

પોતે નથી કરતો માટે.

૩ ‘અનંત’ પદાર્થના ‘અંત’ ને જ્ઞાન ન જાણે તો તે અધૂરું ન કહેવાય?

ના; અનંતના અંતને ન જાણે, ને તેને અનંતપણે જેમ છે તેમ જાણે તેમાં જ

૪ જો અનંતને પણ જ્ઞાન જાણી લ્યે તો તે સાંત ન થઈ જાય?

ના; અનંત છે તે અનંતપણે રહીને જ્ઞાનમાં જણાય છે. અનંતતા જ્ઞાનમાં જણાય

તેથી કાંઈ તે સાંત ન થઈ જાય. વીતરાગમાર્ગનું રહસ્ય અદ્ભુત છે, અંતર્મુખ
જ્ઞાનસ્વભાવને પકડે ત્યારે જ વીતરાગમાર્ગનું રહસ્ય સમજાય.

*

< Previous Page Next Page >