PDF/HTML Page 21 of 106
single page version
બાહ્યમાં મારે કાંઈ ગ્રહણ–ત્યાગ યોગ્ય નથી.
અંતરમાં જ તેને ગ્રહણ–ત્યાગ છે. આવા ગ્રહણ–ત્યાગવડે સ્વરૂપમાં સ્થિરતારૂપ
નિર્વિકલ્પ સમાધિ થાય છે; ત્યાં એવી કૃતકૃત્યતા છે કે ગ્રહણ–ત્યાગ સંબંધી
કોઈ વિકલ્પ રહેતા નથી; ગ્રહવાયોગ્ય સ્વરૂપને ગ્રહી લીધું હોવાથી, ને
છોડવાયોગ્ય પરભાવને છોડ્યા હોવાથી, ત્યાં પરમ તૃપ્તિ છે...એનું નામ સમાધિ
છે....તે મોક્ષમાર્ગ છે.
* જેઓ ચૈતન્યસ્વભાવને જાણીને પરિપૂર્ણ જ્ઞાન ને આનંદસ્વરૂપ
પરમાત્મા થઈ ગયા તેમણે તો ગ્રહવા યોગ્ય એવું પોતાનું શુદ્ધસ્વરૂપ ગ્રહી લીધું
ને ત્યાગવા યોગ્ય એવા મોહ–રાગ–દ્વેષ છોડી દીધા, એટલે તેમને પૂર્ણ સમાધિ
જ છે.
* જે અંતરાત્મા છે તેણે શરીરાદિ સમસ્ત પદાર્થોથી પોતાના ચૈતન્યસ્વરૂપ
માનતા નથી; પોતાના જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપને જ ઉપાદેય જાણ્યું છે ને પરભાવોને
હેય જાણ્યા છે, તેથી ચૈતન્યસ્વભાવનું જ ગ્રહણ કરીને (–તેમાં લીનતા કરીને)
પરભાવોને તે છોડતા જાય છે; અને તેમને સમાધિ થતી જાય છે.
રાગ કરીને તેને ગ્રહવા માંગે છે ને કોઈ પ્રતિકૂળ પરપદાર્થો ઉપર દ્વેષ કરીને
તેને છોડવા માંગે છે. આ રીતે મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ રાગ–દ્વેષથી પરને ગ્રહવા–
છોડવાનું માને છે. આ રીતે મિથ્યા અભિપ્રાયને લીધે તેનો ત્યાગ પણ
દ્વેષગર્ભિત છે; તેને સમાધિ થતી નથી પણ અસમાધિ જ રહે છે.
અનિષ્ટ છે, કે તારો મોહ અનિષ્ટ છે? મોહને તો છોડતો નથી ને મકાનને
PDF/HTML Page 22 of 106
single page version
સહિતનો ત્યાગ તે તો દ્વેષથી ભરેલો છે. ચૈતન્યના વીતરાગભાવ વગર શાંતિનું
વેદન થાય નહીં.
છૂટ્યા ત્યાં તેના નિમિત્તો (વસ્ત્રાદિ) પણ સહેજે છૂટી જાય છે, તેથી તેનો
ત્યાગ કર્યો એમ નિમિત્તથી કહેવાય છે.
અંતર્મુખ થવાથી મિથ્યાત્વાદિ પરભાવો જેટલે અંશે છૂટી ગયા છે તેટલે અંશે
તેમને સમાધિ જ વર્તે છે, ખાતાં–પીતાં, બોલતાં–ચાલતાં, જાગતાં–સૂતાં સર્વ
પ્રસંગે તેટલી વીતરાગી સમાધિ–શાંતિ તેને વર્ત્યા જ કરે છે, એટલે ખરેખર
ગૃહસ્થભાવમાં નહીં પણ ચેતનભાવમાં જ તે વર્તે છે.
ધર્માત્માની અંર્તદશાને તેઓ ઓળખતા નથી.
પૃથ્થકરણ કરીને, સ્વભાવમાં એકાગ્ર રહેતાં પરભાવ છૂટી જાય છે; સ્વભાવની
અનુભૂતિમાં ગ્રહણ–ત્યાગના કોઈ પણ વિકલ્પ નથી.
આત્માને જ ગ્રહવા માંગે છે. જગતના કોઈ પણ બાહ્યપદાર્થ પ્રત્યે ઉપયોગ જાય
તો તેમાં તેને પોતાનું સુખ ભાસતું નથી, એક નિજસ્વરૂપમાં જ સુખ ભાસ્યું છે;
આથી પર તરફના વ્યાપારને છોડીને સ્વ તરફ ઉપયોગને જોડે છે,–એટલે કે
સ્વદ્રવ્યને જ જ્ઞાનમાં ગ્રહણ કરે છે.–આ ધર્મીજીવની ગ્રહણ–ત્યાગની વિધિ છે.
આ સિવાય બહારમાં કાંઈ ગ્રહવા–છોડવાનું આત્માને નથી. ઉપયોગમાં જ્યાં
સ્વદ્રવ્યનું ગ્રહણ થયું ત્યાં સમસ્ત પરદ્રવ્યો અને પરભાવો
PDF/HTML Page 23 of 106
single page version
ત્યાગસ્વરૂપ જ છે. આ રીતે ઉપયોગની નિજસ્વરૂપમાં સાવધાની તે જ સમાધિ
છે, તે જ મોક્ષમાર્ગ છે, તેમાં ગ્રહવાયોગ્યનું ગ્રહણ અને છોડવાયોગ્યનો ત્યાગ
થઈ જાય છે.
સુખ ભાસે છે; પરંતુ જ્યાં પોતાના આત્મામાં જ આત્મબુદ્ધિ થઈ ત્યાં બીજા
શેમાં વિશ્વાસ હોય? કે બીજે ક્યાં રતિ હોય? અંતરાત્માને પોતાથી બાહ્ય
જગતના કોઈપણ પદાર્થમાં સુખ ભાસતું નથી એટલે તેમાં વિશ્વાસ કે રતિ થતાં
નથી; ચૈતન્ય સ્વરૂપનો જ વિશ્વાસ કરીને તેમાં જ તે રમે છે.
માટે વેરાનપ્રદેશ જેવા છે, તેમાં ક્યાંય સુખ કે શાંતિનો છાંટોય નથી. ઊલટું તે
તરફની વૃત્તિથી તો ધગધગતા તાપની જેમ આકુળતા થાય છે; અને ચૈતન્ય–
પ્રદેશમાં રમતાં પરમ શાંતિ વેદાય છે. તો પછી આવા શાંત રમ્ય લીલાછમ
ચૈતન્યપ્રદેશને છોડીને ઉજ્જડ વેરાન એવા પરદ્રવ્યમાં કોણ રમે?–તેને રમ્ય કોણ
માને? ધર્મી તો ન જ માને. જેણે શાંતિધામ એવો રમ્ય આત્મપ્રદેશ જોયો નથી
એવા મૂઢ જીવો જ પરદ્રવ્યમાં સુખ કલ્પીને તેને રમ્ય સમજે છે.
એવું ભાન છે તેથી પરમાં ક્યાંય સુખબુદ્ધિથી આસક્તિ થતી નથી. આ રીતે
આત્માની જ રતિ હોવાથી જ્ઞાની પોતાના આત્મજ્ઞાન સિવાય બીજું કાર્ય અધિક
કાળ ધારણ કરતા નથી–એ વાત હવેની (૫૦ મી) ગાથામાં કહેશે.
છેતરાય છે. આ શરીર ને આ અનુકૂળ સંયોગો જાણે સદાય આવાને આવા રહ્યા
કરશે એમ તેનો વિશ્વાસ કરીને અજ્ઞાની તેમાં સુખ માને છે, પણ જ્યાં સંયોગો
પલટી જાય ને પ્રતિકૂળતા થઈ જાય ત્યાં જાણે કે મારું સુખ ચાલ્યું ગયું! એમ તે
છેતરાય છે. પણ અરે ભાઈ! અનુકૂળ સંયોગ વખતે પણ તેમાં
PDF/HTML Page 24 of 106
single page version
સંયોગનો શો વિશ્વાસ! તેમાં ક્યાંય સુખ દેખાતું જ નથી. જ્ઞાનીની નજર એક
આત્મા ઉપર જ ઠરે છે, બીજે ક્યાંય જગતમાં તેની નજર ઠરતી નથી. રાગ
ઉપર પણ તેની દ્રષ્ટિ ઠરતી નથી. એક આતમરામમાં જ તેની નજર ઠરે છે.
અહો! મારો આત્મા એક જ મારા સુખનું ધામ છે, તેના સિવાય જગતનું કોઈ
તત્ત્વ મારા સુખનું ધામ નથી, તો તે પર દ્રવ્યોનો શો વિશ્વાસ? ને તેમાં કેવી
રતિ? મારો આત્મા જ મારું આનંદનું ધામ છે.–એમ જ્ઞાનીની શ્રદ્ધાનો ને
રમણતાનો વિષય પોતાનો આત્મા જ છે. તેઓ પોતાના સ્વભાવને જ સુખનો
સાગર જાણીને તેનો વિશ્વાસ અને તેમાં એકાગ્રતા કરે છે, ને એ રીતે પોતાના
અતીન્દ્રિયસુખને ભોગવે છે; તે છેતરાતા નથી.
–એમ શ્રી પૂજ્યપાદ સ્વામીનો ઉપદેશ છે.
જ્ઞાનીનાં વહાણ ભવસાગરથી તરી જાય છે ને મોક્ષમાં પહોંચી જાય છે.
કાર્યમાં તેઓ જોડાતા નથી, આત્માની ભાવના એક ક્ષણ પણ છૂટતી નથી.
જ્ઞાનચેતના જેનું લક્ષણ છે તે જ ધર્મીનું કાર્ય છે, તેમાં જ તે તત્પર છે.
અસ્થિરતાને લીધે પ્રયોજનવશ શરીર–વાણીની કંઈક ચેષ્ટામાં જોડાય છે પણ
તેમાં તે અતત્પર છે; તેને તેની ભાવના નથી, તેમાં તેઓ જ્ઞાન–આનંદ માનતા
નથી, માટે તેનાથી તે અનાસક્ત જ છે.
નથી. રાજપાટમાં હોય, સ્ત્રીઓ હોય, ખાતા–પીતા હોય, ઉપદેશ દેતા હોય, છતાં
અંતરના ચૈતન્યસુખની પ્રીતિ આડે તેની ચેતના કોઈપણ બાહ્યવિષયોમાં કે
રાગમાં તત્પર થતી નથી, જુદી ને જુદી જ રહે છે.
PDF/HTML Page 25 of 106
single page version
છે તે સ્વાદની, અજ્ઞાની વિષયલુબ્ધ પ્રાણીને બિચારાને ગંધ પણ નથી...એટલે
પોતાની દ્રષ્ટિએ જ્ઞાનીને જોવા જાય છે, પણ જ્ઞાનીની વાસ્તવિક દશાને તે
ઓળખતો નથી. ઓળખે તો અપૂર્વ કલ્યાણ થાય.
આ મુનિ કેટલા બધા દુઃખી!! ’–પણ મુનિને તો અંદરમાં સર્વાર્થસિદ્ધિના દેવ
કરતાંય વધારે આનંદરસની ધારા ઉલ્લસી છે....સિદ્ધ ભગવાન જેવા પરમ
આત્મસુખમાં તે લીન છે....અહીં તો હજી શરીરને સિંહ ખાતો હોય ત્યાં તો
અતીન્દ્રિય આનંદમાં લીનતા સહિત, એકાવતારીપણે દેહ છોડીને મુનિ તો
સિદ્ધની પાડોશમાં સર્વાર્થસિદ્ધિમાં ઊપજ્યા હોય! (સિદ્ધશિલાથી સર્વાર્થસિદ્ધિ
ફકત બાર જોજન દૂર છે.)
ઝુલાવે છે. સ્વરૂપના આનંદમાંથી બહાર નીકળવું તે પ્રમાદ ને દુઃખ છે.
વ્યવહારમાં તો એમ કહેવાય કે તીર્થયાત્રા ન કરે તે આળસુ છે. શાંતિનાથ
ભગવાનના માતાજી અચિરાદેવીને ગર્ભકલ્યાણક વખતે દેવીઓ વિનોદથી પ્રશ્ન
પૂછે છે કે હે માતા! ખરો આળસુ કોણ? ત્યારે માતાજી કહે છે કે જે તીર્થયાત્રા
ન કરે ને વિષયોમાં જ વર્તે તે આળસુ છે;–એ રીતે ત્યાં વ્યવહારમાં એમ
કહેવાય; પણ પરમાર્થે તો ચિદાનંદસ્વરૂપના અનુભવમાંથી બહાર નીકળવું તે
પ્રમાદ છે–એટલે કે આળસ છે. ચૈતન્યના આનંદના અનુભવમાં લીન સંતો
તેમાંથી બહાર નીકળવાના આળસુ છે...કેમકે આત્માના અનુભવ સિવાય બીજે
ક્યાંય તેમને સુખ ભાસતું નથી.
જ્યોતિ છે ને આનંદસહિત છે, પરમ પ્રસન્નતારૂપ જે પરમાર્થ સુખ તેનાથી
સહિત છે; હું મારા આવા સ્વરૂપને અંતરમાં દેખું છું; તેમાં મને પરમ સુખની
અનુભૂતિ છે. માટે ઈન્દ્રિયોને બાહ્ય વિષયોથી હઠાવીને અતીન્દ્રિયજ્ઞાન વડે હું
PDF/HTML Page 26 of 106
single page version
અનાસક્ત છું, તેમાં ક્યાંય મને મારાપણું કે સુખ ભાસતું નથી.
ઈન્દ્રિયોથી ન દેખાય; આત્મા તો અતીન્દ્રિય જ્ઞાનમય છે, ને અતીન્દ્રિયજ્ઞાનથી જ
તે દેખાય છે.–ધર્માત્મા પોતાના જ્ઞાનને વિષયોથી પાછું વાળીને અંતરમાં પોતાના
સ્વરૂપમાં વાળે છે; તેમાં તેને પોતાના કોઈ પરમ અચિંત્ય અદ્ભુત આનંદનો
અનુભવ થયો છે, માટે તે બાહ્ય વિષયોમાં અનાસક્ત છે. તેને પોતાના
આત્મસ્વરૂપનું ચિંતન જ સુખકર લાગે છે, ને ઈન્દ્રિયવિષયો તો દુઃખકર લાગે છે;
માટે તે ધર્માત્મા પોતાની બુદ્ધિમાં આત્માને જ ધારણ કરે છે, અને શરીરાદિકને
ધારણ કરતા નથી. ધર્માત્માની આવી અનુભૂતિનું નામ સમાધિ છે.
તેને શરૂઆતમાં કષ્ટ લાગે છે, કેમકે અનાદિથી બાહ્ય વિષયોમાં જ અભ્યાસ છે,
તેથી તે બાહ્ય વિષયોથી પાછા ખસીને આત્મભાવનામાં આવતાં કષ્ટ લાગે છે.
આનંદ થશે કે તેના સિવાય બહારના બધા વિષયો કષ્ટરૂપ–દુઃખરૂપ લાગશે.
નિર્વિકલ્પ આનંદની અનુભૂતિ થઈ–સમ્યગ્દર્શન થયું ત્યાં ધર્મી વારંવાર તેની
જ ભાવના કરે છે, ને તેને આત્મામાં જ સુખ લાગે છે, તથા બાહ્યવિષયો
દુઃખરૂપ લાગે છે. આનંદનો અનુભવ ન હતો, આત્માની શાંતિ દેખાતી ન
હતી ત્યારે તો અંતરના અનુભવનો ઉદ્યમ કરવામાં કષ્ટ લાગતું ને બહારમાં
સુખ લાગતું; પણ જ્યાં અંતરમાં આનંદનો અનુભવ થયો–સ્વાદ ચાખ્યો ત્યાં
બહારો રસ ઊડી ગયો ને ચૈતન્યના અનુભવનું સુખ જોયું એટલે હવે તો તેને
આત્માના ધ્યાનનો ઉત્સાહ આવ્યો....જેમ વધારે એકાગ્રતા કરું તેમ વધારે
આનંદ ને શાંતિનું
PDF/HTML Page 27 of 106
single page version
લાગતું, પણ હવે જ્યાં આનંદનો સ્વાદ ચાખ્યો ત્યાં ધર્મીને તેમાંથી બહાર
નીકળવું કષ્ટરૂપ–દુઃખરૂપ લાગે છે.
શાંત ચૈતન્યસરોવરમાં જ પોષાણી છે, તે શાંતિના વેદનમાંથી બહાર નીકળીને
પુણ્ય કે પાપના ભાવમાં આવવું પડે તે તેમને દુઃખરૂપ લાગે છે. ચૈતન્યસુખના
રસ પાસે તેને આખું જગત નીરસ લાગે છે, સમસ્ત વિષયો દુઃખરૂપ લાગે છે.
નરકમાં રહેલા કોઈ સમકિતી જીવને આત્માના અતીન્દ્રિય આનંદના વેદનની જે
શાંતિ આવે છે, તેવી શાંતિ મિથ્યાદ્રષ્ટિને સ્વર્ગના વૈભવમાં પણ નથી, અરે!
સંયોગમાં શાંતિ હોય કે સ્વભાવમાં! ચૈતન્યના શાંત જળમાંથી બહાર નીકળીને
ઈન્દ્રિયવિષયો તરફ દોડે છે તે જ આકૂળતા છે, ને અતીન્દ્રિય ચૈતન્યમાં ઉપયોગ
ઠરે છે તેમાં પરમ અનાકુળ શાંતિ છે. માટે ભાઈ! આત્માના આનંદનો વિશ્વાસ
કરીને વારંવાર દ્રઢપણે તેમાં એકાગ્રતાનો ઉદ્યમ કર.
ન હોય. પણ જ્યાં તેને પોતાના મીઠા કૂવાની ખબર પડી અને તેનું સ્વચ્છ
પાણી ચાખ્યું, ત્યાં ખારા પાણીનો રસ ઊડી ગયો....હવે ઘર આંગણે મળતું
ઊંડા કૂવાનું મીઠું પાણી લેવામાં તેને કષ્ટ નથી લાગતું; સ્વાદ ચાખ્યા પછી
તેમાં કષ્ટ નથી લાગતું. તેમ અજ્ઞાની જીવે અનાદિથી સદા બાહ્ય–
ઈન્દ્રિયવિષયોમાં આકુળતારૂપ ખારા સ્વાદને જ ચાખ્યો છે, પણ પોતાના
ચૈતન્યકૂવામાં ભરેલા આત્માના અતીન્દ્રિય અનાકુળ મીઠા સ્વાદને–આનંદને
ચાખ્યો નથી, તેથી તેના પ્રયત્નમાં તેને કષ્ટ લાગે છે. પણ જ્યાં અંતર્મુખ
ચૈતન્યકૂવામાં ઊંડે ઊતરીને વિષયાતીત આનંદનો સ્વાદ ચાખ્યો ત્યાં તેના
વારંવાર પ્રયત્નમાં તેને કષ્ટ લાગતું નથી, ઊલટું બાહ્ય વિષયો તેને ખારા
લાગે છે–નીરસ લાગે છે. માટે આત્માની જ ભાવના કરવી. (પર) આત્માની
ભાવના કઈ રીતે કરવી? તે હવે ૫૩ ની ગાથામાં કહેશે.
PDF/HTML Page 28 of 106
single page version
પચખાણમાં આત્મા જ, સંવર–યોગમાં પણ આત્મા. ૧૦૦.
જીવ! આવા આત્માની વાત સાંભળીને તું પ્રસન્ન થા, ખુશી
થા, સ્વભાવનો હરખ લાવીને તારી પર્યાયને આત્માની
સન્મુખ કર! તને મહાન અતીન્દ્રિય આનંદ થશે તારી બધી
પર્યાયોમાં તને તારો પરમાત્મા દેખાશે. તે પરમાત્માના
આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર–સુખ વગેરે બધી પર્યાયો
થઈને ચૈતન્યના આશ્રયે આનંદરસનું પાન કર!
પચખાણમાં આત્મા જ, સંવર–યોગમાં પણ આત્મા. (૧૦૦)
શુદ્ધ છે અને સહજ સુખસ્વરૂપ છે.–આવો મારો આત્મા મારા સમ્યગ્જ્ઞાનમાં
બિરાજે છે. આવા આત્મસ્વભાવનો આશ્રય કરીને હું સહજ શુદ્ધ જ્ઞાનચેતના–
રૂપે પરિણમ્યો છું.
PDF/HTML Page 29 of 106
single page version
પરિણમન વર્તે છે.–તે જ નિશ્ચયથી પરભાવોનું પ્રત્યાખ્યાન છે.
વિશેષણ તો આકાશને પણ લાગુ પડે છે, તથા અનાદિઅનંતપણું અતીન્દ્રિયપણું
અને શુદ્ધપણું તો પરમાણુમાં પણ છે, પણ સહજસુખપણું તો આત્મામાં જ છે.
આત્માનો આશ્રય કરવાથી જ સુખની અનુભૂતિ થાય છે.
જ્ઞાનપર્યાયમાં કોઈ પરદ્રવ્ય નથી, મારી જ્ઞાનપર્યાયમાં રાગાદિ પરભાવો નથી,
મારી જ્ઞાનપર્યાયમાં મારો આત્મા જ છે. બીજા બધા મારી જ્ઞાનપર્યાયથી બહાર
પ્રત્યાખ્યાન થઈ ગયું.
ઉપર પડી છે, એટલે શુભોપયોગથી પણ તે ઉદાસીન છે. આવા આત્માને
પોતાની સમસ્ત પર્યાયમાં સ્થાપવો એટલે કે તેનો આશ્રય કરવો તે
જિનસિદ્ધાંતનો સાર છે. ભાઈ! તારી પર્યાયને આત્માની સન્મુખ કર...તને
સમ્યગ્જ્ઞાન થશે, અતીન્દ્રિય સુખ થશે.
પંચમભાવની ભાવનારૂપે હું પરિણમ્યો છું, તે પંચમભાવના આશ્રયે
સમ્યગ્દર્શનનો ઉત્પાદ થયો છે; મારી તે સમ્યગ્દર્શન–પર્યાયમાં મને મારા
આત્માનું જ અવલંબન છે, બીજા કોઈનું અવલંબન નથી, માટે મારી
સમ્યગ્દર્શનપર્યાયમાં મારો આત્મા જ છે. અનાદિ અનંત–અમૂર્ત–અતીન્દ્રિય–
શુદ્ધ–સુખસ્વરૂપી એવો હું છું–તેની પ્રતીતવડે હું સહજ સમ્યગ્દર્શનરૂપે પરિણમ્યો
છું. આવી શુદ્ધપર્યાયરૂપે પરિણમેલો આત્મા જ જાણે છે કે
PDF/HTML Page 30 of 106
single page version
સમ્યગ્દર્શનપર્યાય કોઈ નિમિત્તના, રાગના કે પર્યાયના આશ્રયે પરિણમી નથી;
તેથી મારી તે પર્યાયમાં રાગ કે નિમિત્ત નથી. જેના આશ્રયે તે પર્યાય પ્રગટી છે
તે આત્મા જ તે પર્યાયમાં છે. આમ જ્ઞાન–દર્શન આદિ સમસ્ત પર્યાયમાં મારો
શુદ્ધઆત્મા જ છે.–આવો નિર્ણય કરનારને આત્માના આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાનાદિ નિર્મળ પર્યાયનો ઉત્પાદ થયો છે, અશુદ્ધતાનો વ્યય થયો છે; આ રીતે
આત્મામાં એકસાથે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ વર્તે છે.
પ્રાપ્તિ છે–એવી પંચમગતિ એટલે કે મોક્ષગતિ–સિદ્ધગતિ તે પણ મહિમાવંત
હોવાથી પૂજ્ય છે. એવી પૂજ્ય મોક્ષગતિ કેમ પમાય? –કે પંચમભાવરૂપ જે
આત્મસ્વભાવ (પાંચ વિશેષણથી ઉપર કહ્યો) તેની ભાવનાથી મોક્ષપદ પમાય
છે. સમ્યગ્દર્શન પણ તેની જ ભાવનાથી–તેની જ સન્મુખતાથી પમાય છે. એવા
આત્માની સન્મુખ થયેલા ધર્માત્મા જાણે છે કે મારી સમ્યગ્દર્શન પર્યાયમાં મારો
આત્મા જ છે, આવો આત્મા તે જ ભૂતાર્થ છે....તે ભૂતાર્થના આશ્રયે જ
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર વગેરે બધી નિર્મળપર્યાયો થાય છે. ભૂતાર્થસ્વભાવના
આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન છે–એ કુંદકુંદસ્વામીના મહાન સૂત્રમાં (સ. ગા. ૧૧માં)
જૈનસિદ્ધાંતનો સાર ભર્યો છે.
કુંદકુંદસ્વામીનું હૃદય ઘણું ગંભીર છે! સમયસારમાં એમનું હૃદય ભર્યું છે. એક
સમયસારના ગંભીર ભાવોને બરાબર સમજે તો બધા ખુલાસા થઈ જાય, ને
બીજા શાસ્ત્રમાં શોધવા જવું પડે નહિ.
મારો આત્મા જ રહેલો છે, તે પર્યાયોમાં રાગ કે નિમિત્તો રહેલાં નથી; રાગ કે
નિમિત્તોના આશ્રયે તે પર્યાય થયેલી નથી. જે સહજ અનાદિઅનંત તત્ત્વના
આશ્રયે તે નિર્મળપર્યાયો થઈ છે તે પરમતત્ત્વ જ મારી પર્યાયોમાં સમીપ–નીકટ
વર્તે છે; તે દૂર નથી
PDF/HTML Page 31 of 106
single page version
સમ્યગ્દર્શનાદિ થતાં નથી.
સર્વત્ર, બધી પર્યાયોમાં તે આત્મા જ ઉપાદેય છે. જ્ઞાન અને દર્શનપર્યાયમાં આત્મા
જ ઉપાદેય બતાવ્યો; તેમ હવે ચારિત્રપર્યાયની વાત કરે છે.
–ધર્મી કહે છે કે–આવા સહજ પરમચારિત્ર–પરિણતિરૂપે પરિણમેલો હું, તેની
સહજ પરમ ચારિત્રપર્યાયમાં પણ તે જ પરમાત્મા સદા સંનિહિત છે–નિકટ છે.
તે ચારિત્રપર્યાયમાં પંચમહાવ્રતનો રાગ નિકટ છે–એમ ન કહ્યું, કેમકે તેમાં
તેનો આશ્રય છે. આવા આત્માના ધ્યાનમાં વીતરાગીસુખનું વેદન થાય છે, તેને
જ નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ કહ્યો છે, અને તેને જ ધ્યેયરૂપ પારિણામિકભાવ કહ્યો છે.
તેને ઘણાં નામોથી કહી શકાય છે. દ્રવ્યસંગ્રહની ૫૬ મી ગાથાની ટીકામાં તેનું
ઘણું સરસ વર્ણન છે.
આ જ નિયમ છે કે તે પરના આશ્રયથી દૂર વર્તે છે–રાગાદિથી દૂર વર્તે છે, ને
ભગવાન આત્માની સમીપ વર્તે છે, તેનાથી તે દૂર નથી. એટલે તે બધી
બાહ્યઅંર્ત દિગંબરદશા જેને વર્તે છે, એવા મારા નિશ્ચયપ્રત્યાખ્યાનમાં પણ તે
આત્મા જ સદા આસન્ન છે–નિકટ છે. તે પ્રત્યાખ્યાનપર્યાયમાં શુભ–અશુભનો,
પુણ્ય–પાપનો કે હર્ષ–શોકરૂપ સુખ–દુઃખનો ત્યાગ છે. મારી સંવરપર્યાયમાં પણ
તે આત્મા જ બિરાજે છે; અને મારા શુદ્ધોપયોગમાં પણ તે પરમાત્મા રહેલો છે,
–કારણ કે તે પરમ–આત્મા સનાતન સ્વભાવવાળો છે. આવો આત્મા જ
છે....તે જ મંગળ–ઉત્તમ અને શરણ છે.
PDF/HTML Page 32 of 106
single page version
જાણીને કહે છે કે હે શ્રેણીક! સાંભળ! પૂર્વ તેં માંસ ન ખાવાની જે પ્રતિજ્ઞા કરી
તેના ફળમાં તું દેવ અને રાજા થયો.
–માંસાહાર મહા પાપ છે, તેને તું છોડી દે! તેં ભદ્રભાવે કહ્યું–પ્રભો! માંસનો તો
મારો ધંધો છે, તે હું છોડી શકું તેમ નથી; પરતું (–અવ્યક્તપણે પણ તે
ખદિરસારના જીવને વીતરાગી મુનિના અહિંસક વચન ઉપર વિશ્વાસ આવતો
હતો; તેથી તેણે કહ્યું–) હે સ્વામી! આપના બહુમાનપૂર્વક હું કાગડાનું માંસ છોડું
છું; કદી પ્રાણાન્તે પણ હું કાગડાનું માંસ નહિ ખાઉં. શ્રી મુનિરાજે તેને ભવ્ય
જાણીને તે પ્રમાણે પ્રતિજ્ઞા આપી.
માંસ ખાય તો જ તે રાગ મટે–તેમ હતું. પણ ભીલ તો પોતાની પ્રતિજ્ઞામાં મક્કમ
હતો. મરણ થાય તો ભલે થાય પણ કાગડાનું માંસ તો હું નહીં જ ખાઉં!
એક યક્ષદેવીને રૂદન કરતી દેખી. આ માણસે તેને રોવાનું કારણ પૂછ્યું; તો તે
યક્ષદેવીએ કહ્યું કે હે ભાઈ! તમે તમારા મિત્ર જે ખદિરસાર પાસે જાવ છો, તેને
કાગડાના માંસનો ત્યાગ છે અને તે ત્યાગ વ્રતમાં દ્રઢતાના કારણે તે મરીને
અહીં યક્ષ થાય તેમ છે;–પણ જો તમે જઈને તેને દવા તરીકે કાગડાનું માંસ
માંસ ખાશે, તો તે મરીને નરકમાં જશે.–તેથી તેની દયાને લીધે હું દુઃખી છું.
PDF/HTML Page 33 of 106
single page version
રોગ મટે તેમ છે, બીજી કોઈ દવા લાગુ પડે તેમ નથી.
લેજો.
ધર્મનો કિંચિત્ સ્નેહ છે, તે હવે મરણ અવસ્થામાં હું કેમ છોડું!–એમ તે
પોતાની પ્રતિજ્ઞામાં દ્રઢ રહ્યો.
મહાન ફળ જાણીને તે ભીલરાજને જૈન મુનિરાજ ઉપર વધુ શ્રદ્ધા બેઠી અને
અહિંસાધર્મનો ઉત્સાહ વધ્યો, તેથી તેણે માંસાદિનો સર્વથા ત્યાગ કરીને
અહિંસાદિ પાંચ અણુવ્રત ધારણ કર્યા; અને પંચપરમેષ્ઠીની ભક્તિપૂર્વક
શાંતિથી પ્રાણ છોડીને તે સૌધર્મસ્વર્ગમાં દેવ થયો. ગૌતમસ્વામી કહે છે કે હે
શ્રેણીક! પછી તે દેવ મરીને તું આ રાજગૃહીમાં શ્રેણીક રાજા થયો છે.
પામી તે પણ સ્વગે ગયો; ને ત્યાંથી અવતરીને તે તારો પુત્ર ‘અભયકુમાર’
થયો છે, તે આ જ ભવમાં જૈનમુનિ થઈને મોક્ષને પામશે.
(આ ચેલણા તેમજ ચંદના વગેરે મહાવીરપ્રભુની માસી થાય.)
કેવું મહાન હોય! તે ઓળખજો....અને હે બંધુઓ, શૂરવીરપણે વીરના
અહિંસાધર્મનું પાલન કરજો.
PDF/HTML Page 34 of 106
single page version
ત્યારે ગૌતમસ્વામી કહે છે કે હે શ્રેણીક! પહેલાંં અજ્ઞાનદશામાં મિથ્યાત્વાદિ
પાપો સેવવાથી ને જૈનમુનિ ઉપર ઉપદ્રવ કરવાથી પાપ બાંધીને તું પહેલી નરકે
જઈશ. પણ પછી ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વપૂર્વક ૧૬ ધર્મ ભાવના ભાવી હોવાથી, બીજા
ભવમાં તમે આ ભરતક્ષેત્રમાં પદ્મનાથ નામના ત્રિલોકપૂજ્ય તીર્થંકર થઈને
મોક્ષ પામશો.
ખરા, જીવની પરિણતિની વિચિત્રતા! ક્ષાયિકદ્રષ્ટિ શ્રેણીકે પોતાને માટે એકસાથે
બે વાત સાંભળી–
* બીજું ત્યાર પછીના ભવે પહેલાં તીર્થંકર થશે.
નરકમાં જવાનું અને તીર્થંકર થવાનું બંને વાત એકસાથે સાંભળીને
હજારો વર્ષ નરકના ઘોરાતીઘોર દુઃખોની વેદના! ને ક્યાં ત્રિલોકપૂજ્ય તીર્થંકર
પદવી! બંને એકસાથે સાંભળીને–એકકોર નરકગતિનો ખેદ, બીજીકોર...
તીર્થંકરપદનો હર્ષ,–પણ શ્રેણીકમાં એવા હર્ષ–ખેદને જ હે ભવ્ય જીવો! તમે ન
દેખશો,–એ બંને સિવાય એક ત્રીજી અત્યંત સુંદર વસ્તુ તે જ વખતે શ્રેણીકમાં
શોક જેટલો જ દેખીને તમે શ્રેણીકને અન્યાય કરશો.
પરમ શાંત વર્તી રહી છે; એ જ્ઞાનચેતના, નથી તો નરકના કર્મોને વેદતી, કે નથી
તીર્થંકર પ્રકૃતિના કર્મને વેદતી; બંને કર્મોથી જુદી, નૈષ્કર્મભાવે કર્મથી છૂટી ને
છૂટી વર્તતી થકી શાંતિથી મોક્ષપંથને સાધી રહી છે. એ છે શ્રેણીકનું સાચું
સ્વરૂપ! એને ઓળખશો તો, શ્રેણીકની નરકદશા કે તીર્થંકરદશા.–બંને સાંભળવા
છતાં તમે પણ રાગ–દ્વેષ વગરની શાંત–જ્ઞાનચેતનારૂપે રહી શકશો! ને
મોક્ષપંથમાં ચાલી શકશો. *
PDF/HTML Page 35 of 106
single page version
અહો! અદ્ભુત ચિદાનંદ આતમા...
જેને દેખતાં થઈશ પરમાતમા રે,
અહો, અદ્ભુત ચિદાનંદ આતમા. ૧.
ભૂલ મા ભૂલ મા ભૂલ મા રે,
તારી ચિદાનંદ–વસ્તુને ભૂલ મા!
પરને પોતાની તું માન મા રે...
અહો અદ્ભુત ચિદાનંદ આતમા. ૨.
તારામાં શાંત થા, ધર્માત્મા જીવ થા,
સ્વરૂપ–બહાર તું ભમ મા રે....
તારી ચિદાનંદ–વસ્તુને ભૂલ મા.... ૩.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થા.....ભ્રમ મટાડી,
આનંદસ્વરૂપે તું લીન થા રે....
અહો, અદ્ભુત ચિદાનંદ આત્મા! ૪.
આનંદનો દરિયો જ્ઞાનસ્વરૂપી
ઉછળે એમાં તું મગ્ન થા રે....
તારી ચિદાનંદ–વસ્તુને ભૂલ મા. ૫
આવી ગયો છે અવસર રૂડો,
શાંતસ્વરૂપે તું સ્થિર થા રે...
અહો, અદ્ભુત ચિદાનંદ આતમા. ૬
PDF/HTML Page 36 of 106
single page version
પ્રત્યેની પરમ પ્રીતિ.
એવા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં આચાર્યદેવ કહે છે કે, જે જીવ મિથ્યાત્વથી રહિત
થઈને ભગવાન જિનેન્દ્રદેવે કહેલા સમ્યક્ત્વનો આરાધક થયો છે–એવા
જીવનું લક્ષણ પ્રથમ તો ‘વાત્સલ્ય’ એટલે કે ધર્માત્મા પ્રત્યે પરમ પ્રીતિ
હોય. સમકિતીને બીજા ધર્માત્માઓ પ્રત્યે નિર્દોષભાવે–સરળતાપૂર્વક
અત્યંત પ્રેમ આવે છે. પોતામાં જે અપૂર્વ ધર્મ પ્રગટ્યો છે એવો જ ધર્મ
સામા જીવમાં જોતાં તેને વાત્સલ્ય આવે છે કે અહો! આ ધર્માત્મા પણ
આવા અપૂર્વ ધર્મને આરાધી રહ્યા છે. જો ધર્માત્માને દેખતાં આવી
પરમપ્રીતિ ન આવે તો તેને પોતામાં જ એવો ધર્મ પ્રગટ્યો નથી. જે ધર્મી
હોય તે બીજા ધર્માત્માને ઓળખી લ્યે ને તેના ઉપર પરમપ્રીતિ આવે,
ધર્માત્માને દેખતાં જ ઘણો પ્રેમ અને પ્રમોદ આવે. અહો, ધન્ય આ
ધર્માત્મા! ભગવાને કહેલા માર્ગને તે સાધી રહ્યા છે. આમ કાળજામાંથી
વાત્સલ્ય આવે. ‘અરે, આ મારાથી આગળ વધી ગયો’–એમ જેને
ધર્માત્મા પ્રત્યે ઈર્ષાબુદ્ધિ આવે તેને ધર્મનો પ્રેમ નથી. અહા, આ જીવ પણ
સમ્યગ્દર્શનાદિનો આરાધક છે–એમ ધર્મીને તો બીજા ધર્મી પ્રત્યે પરમપ્રેમ
આવે છે. આવો ધર્માત્મા પ્રત્યેનો પ્રેમ તે સમકિતી જીવનું ચિહ્ન છે.
આચાર્યદેવે ધર્માત્માના લક્ષણોમાં પહેલું જ આ વાત્સલ્ય વર્ણવ્યું છે.
સમકિતીને ઉપરટપકે નહીં પણ હાડોહાડ ધર્માત્માનો પ્રેમ હોય; અનુકૂળતા
હોય ત્યાંસુધી પ્રેમ રાખે, ને પ્રતિકૂળતા લાગે કે ધાર્યું ન થાય ત્યાં દ્વેષ કરે,
–એ સાચો પ્રેમ ન કહેવાય. દેખાવનો પ્રેમ નહિ પણ માયાચાર વગરનો
નિર્દોષ પ્રેમ ધર્માત્મા પ્રત્યે હોય,
PDF/HTML Page 37 of 106
single page version
પુરાણમાં આવે છે. (તે કથા આ પ્રમાણે: ભગવાન: ઋષભદેવના જીવે પૂર્વે
વજ્રજંઘરાજાના ભવમાં મુનિઓને આહારદાન કર્યું, ત્યારપછી તે મુનિઓને પૂછે
છે કે, હે નાથ! આ મતિવરમંત્રી વગેરે જીવો મને મારા ભાઈ સમાન વહાલા
લાગે છે, માટે આપ પ્રસન્ન થઈને તેનો પૂર્વભવ કહો. ત્યારે મુનિરાજ કહે છે કે
રાજન્! આ મતિવરનો જીવ પૂર્વભવમાં એકવાર વિદેહક્ષેત્રમાં એક પર્વત ઉપર
સિંહ હતો, એકવાર ત્યાંના રાજા પ્રીતિવર્ધન તે પર્વતપર આવ્યા. અને ત્યાં
પિહિતાસ્રવ નામના મુનિને વિધિપૂર્વક આહારદાન કર્યું. સિંહે (ચક્રવર્તીભરતના
જીવે) તે દેખ્યું અને તેને જાતિસ્મરણજ્ઞાન થયું, તેથી તે સિંહ અતિશય શાંત થઈ
કરીને, સંન્યાસ કરી રહ્યો છે, તમારે તેની સેવા કરવી યોગ્ય છે; તે સિંહ
આગામી કાળમાં ભરતક્ષેત્રના પ્રથમ તીર્થંકરના પુત્ર ભરતચક્રવર્તી થવાના છે
અને તે જ ભવે મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવાના છે–એમાં સંદેહ નથી.
યોગ્ય સહાયતા કરી. આ સિંહ દેવ થનાર છે એમ સમજીને મુનિરાજે પણ તેના
સમાધિપૂર્વક દેહ છોડીને તે સિંહ બીજા સ્વર્ગમાં દેવ થયો અને ત્યાંથી ચ્યવીને
વજ્રજંઘરાજાનો મંત્રી–મતિવર થયો.)–આમ ધર્માત્મા પ્રત્યે મુનિઓને પણ
વાત્સલ્યનો વિકલ્પ ઊઠે છે.
પ્રમોદ આવે કે વાહ, ધર્માત્માની દશા! તેઓ મોક્ષને સાધી રહ્યા છે.
ગુણવાનને જોતાં અંતરમાં ઈર્ષા નથી આવતી પણ પ્રમોદ આવે છે, મહિમા
આવે છે. જો
PDF/HTML Page 38 of 106
single page version
મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. ધર્માત્માની સેવા–ભક્તિનો પ્રસંગ હોય ત્યાં ધર્મીને પ્રમોદ આવે
છે. ધર્માત્માનો દુનિયામાં આદરસત્કાર દેખીને જેને હોંસ ઉલ્લાસ કે અનુમોદના
નથી આવતી તેને તો ધર્મની પાત્રતા પણ નથી. પાત્ર જીવ તો હોંસથી–
ભક્તિથી ઊછળી જાય કે વાહ ધર્માત્મા!! ધર્મી પ્રત્યે બીજા ધર્માત્માને પણ
આવો આદર આવે છે. અરે, એક મુનિ પણ બીજા મુનિને દેખતાં આદર કરે છે
કે વાહ, આ મુનિ પણ રત્નત્રયમાર્ગમાં વર્તી રહ્યા છે, સ્વરૂપને સાધી રહ્યા છે,
મારા સાધર્મી છે.
થઈ રહ્યા છે. તેઓ ધર્મ પામે તો તેમનો ઉદ્ધાર થાય.–આમ તેને જીવો પ્રત્યે
અનુકંપા હોય છે.
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર અંગીકાર કરીને મોક્ષમાર્ગની આરાધના પ્રગટ કરી તે
ધન્ય છે...તે પ્રશંસનીય છે. આમ માર્ગનો પ્રેમ ન આવે તો તેને ધર્મનો પ્રેમ જ
નથી. નિર્ગ્રંથદશારૂપ જે મુનિમાર્ગ તેનો ધર્મીને પ્રેમ હોય, હૃદયમાં તેની પ્રશંસા
હોય, ધન્ય આ માર્ગ! સંતોએ ધર્મને ધારી રાખ્યો છે! એ જ રીતે બીજા
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પ્રત્યે પણ પ્રશંસા આવે કે અહો, આ પણ માર્ગના આરાધક છે.
આરાધક જીવોને રત્નત્રયમાર્ગમાં કોઈ વિઘ્ન હોય–તો ધર્મી તેને દૂર કરે.
ગુણોની મુખ્યતા પાસે જરાક દોષ થઈ જાય તેને મુખ્ય ન કરે. ધર્મથી કોઈ જીવ
ડગી જતો હોય તો તેને ધર્મનો ઉત્સાહ જગાડીને ધર્મમાં સ્થિર કરે, દ્રઢ કરે.
ધર્માત્માને પ્રતિકૂળ પ્રસંગ આવી પડે તો તે દૂર કરે. સમકિતી–ધર્માત્માઓને
આવો ભાવ સહેજે હોય છે.
ઉપર–ઉપરથી વાત્સલ્ય દેખાડે ને અંદર ઈર્ષા રાખે–એવા માયાચારમાં
વાત્સલ્યાદિ કોઈ ગુણ હોતાં નથી.
PDF/HTML Page 39 of 106
single page version
ઉત્સાહ–વિનય–પ્રશંસા–ભાવના આવે છે તે જીવ સમ્યક્શ્રદ્ધાથી ભ્રષ્ટ છે,
વિરાધક છે. માટે મિથ્યાદ્રષ્ટિઓનો કે કુદેવ, કુગુરુ, કુધર્મનો સંસર્ગ જ ન
કરવો–એવો ઉપદેશ છે. ૧૪ મી ગાથામાં આચાર્યદેવ કહે છે કે અહો,
સમ્યગ્દર્શનના આરાધકને રત્નત્રયમાર્ગ પ્રત્યે પરમ ઉત્સાહભાવના હોય
છે, રત્નત્રય પ્રત્યે વારંવાર ઉત્સાહ પ્રશંસા અને આદરપૂર્વક તેને ગ્રહણ
કરવાની ભાવના કરીને તેનું ચિંતન કરે છે. મનથી–વચનથી ને કાયાથી
રત્નત્રયમાર્ગને સારભૂત–ઉત્તમ સમજીને તેની સ્તુતિ–વખાણ–મહિમા કરે
છે. અહો, ધન્ય પંથ! ધન્ય આ વીતરાગીમાર્ગ! આ પરમ સત્ય હિતકારી
માર્ગ મારે સાધવો છે. આમ પરમ ઉત્સાહથી ધર્મીજીવ માર્ગનું ગ્રહણ
કરીને તેને આરાધે છે; જગતની દરકાર ન કરે કે આ માર્ગ લઈશ તો
જગત શું બોલશ!–જગતથી ડરીને માર્ગમાં શિથિલ ન થાય, વિપરીત
માર્ગની પ્રશંસા ન કરે, તેને આદરે નહીં. અહા, આ નિર્ગ્રંથ માર્ગ!
ચૈતન્યની પ્રાપ્તિનો માર્ગ.....તે મહા પ્રયત્ને ગુરુકૃપાથી પ્રાપ્ત થયો છે, તેની
આરાધનાનો ધર્મીને ઉત્સાહ છે, ને બહુમાનથી તેની સેવા–ઉપાસના
કરીને સમ્યગ્દર્શનાદિને દ્રઢ કરે છે. તે કદી સમ્યક્ત્વથી ભ્રષ્ટ થતો નથી.
પરમ ઉત્સાહથી સમ્યક્ત્વસહિત અપ્રતિહતપણે માર્ગને આરાધતો થકો તે
ને સ્વભાવનો અંશ બંધનું કારણ થતો નથી. જે
આવા અબંધ–જ્ઞાનચિહ્ન વડે આત્માને ઓળખે તેનું
જ્ઞાનપરિણમન બંધથી રહિત થઈને મોક્ષને સાધે છે.
PDF/HTML Page 40 of 106
single page version
ઉત્સવ કર્યો. કેટલાક વખત બાદ તે કેવળીભગવંતો અયોધ્યાપુરીમાં પધાર્યા,
તેમની પાસે ભરતે દીક્ષા લીધી તથા હાથીએ શ્રાવકવ્રત લીધાં. તે દેશભૂષણ
અને કુલભૂષણ મુનિવરો સગાભાઈ હતા. ને કુંથલગિરિ–સિદ્ધક્ષેત્રથી તેઓ
મોક્ષ પામ્યા છે. જૈનપુરાણો અનુસાર તેમનો જીવનપરિચય અહીં આપીએ
છીએ.)