Swami Kartikeyanupreksha (Gujarati). Gatha: 257-292 ; 11. Bodhidurlabhanupreksha.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 17

 

Page 137 of 297
PDF/HTML Page 161 of 321
single page version

અર્થઃ — જ્ઞાન છે તે જ્ઞેયમાં જતું નથી તથા જ્ઞેય પણ જ્ઞાનના
પ્રદેશોમાં આવતાં નથી; પોતપોતાના પ્રદેશોમાં રહે છે, તો પણ જ્ઞાન
તથા જ્ઞેયમાં જ્ઞેય-જ્ઞાયક વ્યવહાર છે.
ભાવાર્થઃ — જેમ દર્પણ પોતાના ઠેકાણે છે અને ઘટાદિક વસ્તુ
પોતાના ઠેકાણે છે, છતાં દર્પણની સ્વચ્છતા એવી છે કે જાણે ઘટ
દર્પણમાં આવીને જ બેઠો હોય! એ જ પ્રમાણે જ્ઞાન-જ્ઞેયનો વ્યવહાર
જાણવો.
હવે મનઃપર્યય-અવધિજ્ઞાન તથા મતિ-શ્રુતજ્ઞાનનું સામર્થ્ય કહે
છેઃ —
मणपज्जयविण्णाणं ओहीणाणं च देसपच्चक्खं ।
मइसुयाणाणं कमसो विसदपरोक्खं परोक्खं च ।।२५७।।
मनःपर्ययविज्ञानं अवधिज्ञानं च देशप्रत्यक्षम् ।
मतिश्रुतज्ञानं क्रमशः विशदपरोक्षं परोक्षं च ।।२५७।।
અર્થઃ — મનઃપર્યયજ્ઞાન તથા અવધિજ્ઞાન એ બંને તો દેશપ્રત્યક્ષ
છે; મતિજ્ઞાન છે તે વિશદ એટલે પ્રત્યક્ષ પણ છે તથા પરોક્ષ પણ છે,
તથા શ્રુતજ્ઞાન છે તે પરોક્ષ જ છે.
ભાવાર્થઃ — મનઃપર્યયજ્ઞાન – અવધિજ્ઞાન છે તે એકદેશપ્રત્યક્ષ છે,
કારણ કે જેટલો પોતાનો વિષય છે તેટલાને તો વિશદ – સ્પષ્ટ જાણે છે;
સર્વને જાણતું નથી માટે તેને એકદેશ કહીએ છીએ. મતિજ્ઞાન છે તે
ઇન્દ્રિય-મનથી ઊપજે છે માટે વ્યવહારથી ઇન્દ્રિયના સંબંધથી તેને વિશદ
પણ કહીએ છીએ; એ પ્રમાણે તે પ્રત્યક્ષ પણ છે; પરંતુ પરમાર્થથી તો
તે પરોક્ષ જ છે. તથા શ્રુતજ્ઞાન છે તે પરોક્ષ જ છે, કારણ કે તે
વિશદ – સ્પષ્ટ જાણતું નથી.
હવે ઇન્દ્રિયજ્ઞાન યોગ્ય વિષયને જાણે છે એમ કહે છેઃ —
इंदियजं मदिणाणं जोग्गं जाणेदि पुग्गलं दव्वं ।
माणसणाणं च पुणो सुयविसयं अक्खविसयं च ।।२५८।।

Page 138 of 297
PDF/HTML Page 162 of 321
single page version

इन्द्रियजं मतिज्ञानं योग्यं जानाति पुद्गलं द्रव्यं ।
मानसज्ञानं च पुनः श्रुतविषयं अक्षविषयं च ।।२५८।।
અર્થઃ — ઇન્દ્રિયોથી ઉત્પન્ન જે મતિજ્ઞાન છે તે પોતાને યોગ્ય
વિષય જે પુદ્ગલદ્રવ્ય તેને જાણે છે. જે ઇન્દ્રિયનો જેવો વિષય છે તેવો
જ જાણે છે. મનસંબંધી જ્ઞાન છે તે શ્રુતવિષય (અર્થાત્ શાસ્ત્ર-વચનને
સાંભળે છે, તેના અર્થને જાણે છે) તથા ઇન્દ્રિયથી જાણવામાં આવે તેને
પણ જાણે છે.
હવે ઇન્દ્રિયજ્ઞાનના ઉપયોગની પ્રવૃત્તિ અનુક્રમથી છે એમ કહે
છેઃ —
पंचेंदियणाणाणं मज्झे एगं च होदि उवजुत्तं ।
मणणाणे उवजुत्ते इंदियणाण ण जाएदि ।।२५९।।
पञ्चेन्द्रियज्ञानानां मध्ये एकं च भवति उपयुक्तम् ।
मनोज्ञाने उपयुक्ते इन्द्रियज्ञानं न जायते ।।२५९।।
અર્થઃ — પાંચે ઇન્દ્રિયોથી જ્ઞાન થાય છે પણ તેમાંથી કોઈ એક
ઇન્દ્રિયદ્વારથી જ્ઞાન ઉપયુક્ત (જોડાવું) થાય છે, પરંતુ પાંચે એકસાથ
-એકકાળમાં ઉપયુક્ત થતાં નથી. વળી મનોજ્ઞાનથી ઉપયુક્ત થાય ત્યારે
ઇન્દ્રિયજ્ઞાન ઊપજતું નથી.
ભાવાર્થઃ — ઇન્દ્રિય-મન સંબંધી જ્ઞાનની પ્રવૃત્તિ યુગપત્
(એકસાથ) થતી નથી પણ એક કાળમાં એક જ જ્ઞાનથી ઉપયુક્ત થાય
છે. જ્યારે આ જીવ ઘટને જાણતો હોય ત્યારે તે કાળમાં પટને જાણતો
નથી. એ પ્રમાણે એ જ્ઞાન ક્રમરૂપ છે.
હવે, ઇન્દ્રિય-મનસંબંધી જ્ઞાનની ક્રમથી પ્રવૃત્તિ કહી તો ત્યાં
આશંકા થાય છે કે – ઇન્દ્રિયોનું જ્ઞાન એક કાળમાં છે કે નહિ? એ
આશંકાને દૂર કરવા કહે છેઃ —
एक्के काले एगं णाणं जीवस्स होदि उवजुत्तं ।
णाणाणाणाणि पुणो लद्धिसहावेण वुच्चंति ।।२६०।।

Page 139 of 297
PDF/HTML Page 163 of 321
single page version

एकस्मिन् काले एकं ज्ञानं जीवस्य भवति उपयुक्तम् ।
नानाज्ञानानि पुनः लब्धिस्वभावेन उच्यन्ते ।।२६०।।
અર્થઃ — જીવને એક કાળમાં એક જ જ્ઞાન ઉપયુક્ત અર્થાત્
ઉપયોગની પ્રવૃત્તિ થાય છે; અને લબ્ધિસ્વભાવથી એક કાળમાં નાના
જ્ઞાન કહ્યાં છે.
ભાવાર્થઃ — ભાવઇન્દ્રિય બે પ્રકારની કહી છેઃ એક લબ્ધિરૂપ
તથા બીજી ઉપયોગરૂપ. ત્યાં જ્ઞાનાવરણકર્મના ક્ષયોપશમથી આત્મામાં
જાણવાની શક્તિ થાય તેને લબ્ધિ કહે છે અને તે તો પાંચ ઇન્દ્રિય તથા
મન દ્વારા જાણવાની શક્તિ એક કાળમાં જ રહે છે, પરંતુ તેમાં ઉપયોગની
વ્યક્તિરૂપ પ્રવૃત્તિ છે તે જ્ઞેય પ્રત્યે ઉપયુક્ત થાય છે ત્યારે એક કાળમાં
એકથી જ થાય છે. એવી જ ક્ષયોપશમજ્ઞાનની યોગ્યતા છે.
હવે, વસ્તુને અનેકાત્મપણું છે તો પણ અપેક્ષાથી એકાત્મપણું પણ
છે એમ કહે છેઃ —
जं वत्थु अणेयंतं एयंतं तं पि होदि सविपेक्खं ।
सुयणाणेण णएहिं य णिरवेक्खं दीसदे णेव ।।२६१।।
यत् वस्तु अनेकान्तं एकान्तं तदपि भवति सव्यपेक्षम् ।
श्रुतज्ञानेन नयैः च निरपेक्षं दृश्यते नैव ।।२६१।।
અર્થઃ — જે વસ્તુ અનેકાન્ત છે તે અપેક્ષાસહિત એકાન્ત પણ છે.
ત્યાં શ્રુતજ્ઞાનપ્રમાણથી સાધવામાં આવે તો વસ્તુ અનેકાન્ત જ છે તથા
શ્રુતજ્ઞાનપ્રમાણના અંશરૂપ નયથી સાધવામાં આવે તો વસ્તુ એકાન્ત પણ
છે અને તે અપેક્ષારહિત નથી. કારણ કે, નિરપેક્ષ નય મિથ્યા છે અર્થાત્
નિરપેક્ષતાથી વસ્તુનું સ્વરૂપ જોવામાં આવતું નથી.
ભાવાર્થઃ — વસ્તુના સર્વ ધર્મોને એક કાળમાં સાધે તે પ્રમાણ છે
તથા તેના એક એક ધર્મોને જ ગ્રહણ કરે તે નય છે. તેથી એક નય
બીજા નયની સાપેક્ષતા હોય તો વસ્તુ સાધી શકાય પણ અપેક્ષારહિત

Page 140 of 297
PDF/HTML Page 164 of 321
single page version

નય વસ્તુને સાધતો નથી. એટલા માટે અપેક્ષાથી વસ્તુ અનેકાન્ત પણ
છે, એમ જાણવું એ જ સમ્યક્જ્ઞાન છે.
હવે ‘શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષપણે સર્વ વસ્તુને પ્રકાશે છે’ એમ કહે
છેઃ —
सव्वं पि अणेयंतं परोक्खरूवेण जं पयासेदि ।
तं सुयणाणं भण्णदि संसयपहुदीहिं परिचत्तं ।।२६२।।
सर्वं अपि अनेकान्तं परोक्षरूपेण यत् प्रकाशयति ।
तत् श्रुतज्ञानं भण्यते संशयप्रभृतिभिः परित्यक्तम् ।।२६२।।
અર્થઃ — જે જ્ઞાન સર્વ વસ્તુને અનેકાન્તસ્વરૂપ પરોક્ષરૂપે પ્રકાશે
– જાણે – કહે તે શ્રુતજ્ઞાન છે. તે શ્રુતજ્ઞાન સંશય, વિપરીતતા અને
અનધ્યવસાયથી રહિત છે એમ સિદ્ધાન્તમાં કહ્યું છે.
ભાવાર્થઃ — જે સર્વ વસ્તુને અનેકાન્તરૂપ પરોક્ષરૂપે પ્રકાશે તે
શ્રુતજ્ઞાન છે. શાસ્ત્રનાં વચન સાંભળવાથી અર્થને જાણે તે પરોક્ષ જ જાણે
છે; તથા શાસ્ત્રમાં બધીય વસ્તુનું સ્વરૂપ અનેકાન્તાત્મક કહ્યું છે એમ સર્વ
વસ્તુને જાણે વા ગુરુજનોના ઉપદેશપૂર્વક જાણે તો સંશયાદિક પણ રહે
નહિ.
હવે શ્રુતજ્ઞાનના વિકલ્પ (ભેદ) છે તે નય છે. તેમનું સ્વરૂપ કહે
છેઃ —
लोयाणं ववहारं धम्मविवक्खाइ जो पसाहेदि ।
सुयणाणस्स वियप्पो सो वि णओ लिंगसंभूदो ।।२६३।।
लोकानां व्यवहारं धर्मविवक्षया यः प्रसाधयति ।
श्रुतज्ञानस्य विकल्पः सः अपि नयः लिङ्गसम्भूतः ।।२६३।।
અર્થઃ — વસ્તુના એક ધર્મની વિવક્ષાથી જે લોકોના વ્યવહારને
સાધે તે નય છે અને તે શ્રુતજ્ઞાનનો વિકલ્પ (ભેદ) છે. વળી તે, લિંગ
(ચિહ્ન)થી ઊપજ્યો છે.

Page 141 of 297
PDF/HTML Page 165 of 321
single page version

ભાવાર્થઃ — વસ્તુના એક ધર્મની વિવક્ષા લઈ જે લોકવ્યવહારને
સાધે તે શ્રુતજ્ઞાનનો અંશ નય છે, અને તે સાધ્યધર્મને હેતુપૂર્વક સાધે
છે. જેમ વસ્તુના ‘સત્’ ધર્મને ગ્રહણ કરી તેને હેતુથી સાધવામાં આવે
કે ‘પોતાનાં દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી વસ્તુ સત્રૂપ છે’. એ પ્રમાણે નય,
હેતુથી ઉપજે છે.
હવે, એક ધર્મને નય કેવી રીતે ગ્રહણ કરે છે તે કહે છેઃ —
णाणाधम्मजुदं पि य एयं धम्मं पि वुच्चदे अत्थं ।
तस्सेयविवक्खादो णत्थि विवक्खा हु सेसाणं ।।२६४।।
नानाधर्मयुतः अपि च एकं धर्मं अपि उच्यते अर्थः ।
तस्यैकविवक्षातः नास्ति विवक्षा स्फु टं शेषाणाम् ।।२६४।।
અર્થઃ — પદાર્થ નાના ધર્મથી યુક્ત છે તોપણ તેને કોઈ એક
ધર્મરૂપ કહેવામાં આવે છે, કારણ કે એક ધર્મની જ્યાં વિવક્ષા કરવામાં
આવે ત્યાં તે જ ધર્મને કહેવામાં આવે છે પણ બાકીના સર્વ ધર્મની
વિવક્ષા કરવામાં આવતી નથી.
ભાવાર્થઃ — જેમ જીવવસ્તુમાં અસ્તિત્વ, નાસ્તિત્વ, નિત્યત્વ,
અનિત્યત્વ, એકત્વ, અનેકત્વ, ચેતનત્વ, અમૂર્તત્વ આદિ અનેક ધર્મ છે;
તે બધામાંથી કોઈ એક ધર્મની વિવક્ષાથી કહેવામાં આવે કે ‘જીવ
ચેતનસ્વરૂપ જ છે’ ઇત્યાદિ. ત્યાં અન્ય ધર્મની વિવક્ષા નથી કરી પણ
તેથી એમ ન જાણવું કે અન્ય ધર્મોનો અભાવ છે. પરંતુ અહીં તો
પ્રયોજનના આશ્રયથી તેના કોઈ એક ધર્મને મુખ્ય કરી કહે છે – અન્યની
અહીં વિવક્ષા નથી (એમ સમજવું).
હવે વસ્તુના ધર્મને, તેના વાચક શબ્દને તથા તેના જ્ઞાનને નય
કહે છેઃ —
सो चिय एक्को धम्मो वाचयसद्दो वि तस्स धम्मस्स ।
तं जाणदि तं णाणं ते तिण्णि वि णयविसेसा य ।।२६५।।

Page 142 of 297
PDF/HTML Page 166 of 321
single page version

सः एव एकः धर्मः वाचकशब्दः अपि तस्य धर्मस्य ।
तम् जानाति तत् ज्ञानं ते त्रयो अपि नयविशेषाः च ।।२६५।।
અર્થઃ — વસ્તુનો (કોઈ) એક ધર્મ, તે ધર્મનો વાચક શબ્દ તથા
તે ધર્મને જાણવાવાળું જ્ઞાન એ ત્રણેય નયના વિશેષ (ભેદ) છે.
ભાવાર્થઃ — વસ્તુનું ગ્રહણ કરવાવાળું જ્ઞાન, તેનો વાચક શબ્દ
તથા વસ્તુ, એને (એ ત્રણેને) જેમ પ્રમાણસ્વરૂપ કહેવામાં આવે છે તેમ
નય પણ કહેવામાં આવે છે.
હવે વસ્તુના એક જ ધર્મને ગ્રહણ કરે એવા એક નય (જ્ઞાન)ને
મિથ્યાત્વ શા માટે કહેવામાં આવે છે? તેનો ઉત્તર કહે છેઃ —
ते सावेक्खा सुणया णिरवेक्खा ते वि दुण्णया होंति ।
सयलववहारसिद्धी सुणयादो होदि णियमेण ।।२६६।।
ते सापेक्षाः सुनयाः निरपेक्षाः ते अपि दुर्णयाः भवन्ति ।
सकलव्यवहारसिद्धिः सुनयात् भवति नियमेन ।।२६६।।
અર્થઃ — પ્રથમ કહેલા ત્રણ પ્રકારના નય તે જો પરસ્પર
અપેક્ષાસહિત હોય તો તે સુનય છે; પરંતુ એ જ જ્યારે અપેક્ષા રહિત
સર્વથા એક એક ગ્રહણ કરવામાં આવે ત્યારે તે દુર્નય (મિથ્યાનય) છે.
સુનયોથી સર્વ વ્યવહારની (વસ્તુના સ્વરૂપની) સિદ્ધિ થાય છે.
ભાવાર્થઃ — નય છે તે બધાય સાપેક્ષ હોય તો સુનય છે અને
નિરપેક્ષ હોય તો કુનય છે. સાપેક્ષતાથી સર્વ વસ્તુવ્યવહારની સિદ્ધિ છે –
સમ્યક્જ્ઞાન સ્વરૂપ છે તથા કુનયોથી સર્વ લોકવ્યવહારનો લોપ થાય છે –
મિથ્યાજ્ઞાનરૂપ છે.
હવે, પરોક્ષજ્ઞાનમાં અનુમાનપ્રમાણ પણ છે, તેનું દ્રષ્ટાંતપૂર્વક
સ્વરૂપ કહે છેઃ —
जं जाणिज्जइ जीवो इंदियवावारकायचिट्ठाहिं ।
तं अणुमाणं भण्णदि तं पि णयं बहुविहं जाण ।।२६७।।

Page 143 of 297
PDF/HTML Page 167 of 321
single page version

यत् जानाति जीवः इन्द्रियव्यापारकायचेष्टाभिः ।
तत् अनुमानं भण्यते तमपि नयं बहुविधं जानीहि ।।२६७।।
અર્થઃ — ઇન્દ્રિયોના વ્યાપાર અને કાયની ચેષ્ટાઓથી શરીરમાં
જીવને જે જાણે છે તેને અનુમાનપ્રમાણ કહે છે. તે અનુમાનજ્ઞાન પણ
નય છે અને તે અનેક પ્રકારના છે.
ભાવાર્થઃ — પહેલાં શ્રુતજ્ઞાનના વિકલ્પોને નય કહ્યા હતા, અહીં
અનુમાનનું સ્વરૂપ કહ્યું કે, શરીરમાં રહેલો જીવ પ્રત્યક્ષ ગ્રહણમાં આવતો
નથી. તેથી સ્પર્શન, સ્વાદન, વાણી, સૂંઘવું, સાંભળવું, દેખવું વગેરે
(ઇન્દ્રિયોના વ્યાપાર) તથા ગમન-આગમનાદિ કાયાની ચેષ્ટાઓથી
જાણવામાં આવે છે કે ‘શરીરમાં જીવ છે’. આ અનુમાનજ્ઞાન છે, કારણ
કે સાધનથી સાધ્યનું જ્ઞાન થાય તેને અનુમાન કહે છે અને તે પણ નય
જ છે. તેને પરોક્ષપ્રમાણના ભેદોમાં કહ્યું છે પણ તે પરમાર્થથી નય જ
છે. તે અનુમાન સ્વાર્થ-પરમાર્થના ભેદથી તથા હેતુ-ચિહ્નના ભેદથી અનેક
પ્રકારનું કહ્યું છે.
હવે નયોના ભેદોને કહે છેઃ —
सो संगहेण एक्को दुविहो वि य दव्वपज्जएहिंतो ।
तेसिं च विसेसादो णइगमपहुदी हवे णाणं ।।२६८।।
सः संग्रहेन एकः द्विविधः अपि च द्रव्यपर्यायाभ्याम् ।
तयोः च विशेषात् नैगमप्रभृतिः भवेत् ज्ञानं ।।२६८।।
અર્થઃ — તે નય સંગ્રહપણાથી અર્થાત્ સામાન્યપણે તો એક છે.
દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક ભેદથી બે પ્રકારના છે. તથા વિશેષતાથી એ
બંનેના ભેદોથી નૈગમનય આદિથી લઈને છે તે નય છે, અને તે જ્ઞાન
જ છે.
હવે દ્રવ્યાર્થિકનયનું સ્વરૂપ કહે છેઃ —
जो साहदि सामण्णं अविणाभूदं विसेसरूवेहिं ।
णाणाजुत्तिबलादो दव्वत्थो सो णओ होदि ।।२६९।।

Page 144 of 297
PDF/HTML Page 168 of 321
single page version

यः साधयति सामान्यं अविनाभूतं विशेषरूपैः ।
नानायुक्तिबलात् द्रव्यार्थः सः नयः भवति ।।२६९।।
અર્થઃ — જે નય વસ્તુને તેના વિશેષરૂપથી અવિનાભૂત
સામાન્યસ્વરૂપને નાના પ્રકારની યુક્તિના બળથી સાધે તે દ્રવ્યાર્થિકનય
છે.
ભાવાર્થઃ — વસ્તુનું સ્વરૂપ સામાન્ય-વિશેષાત્મક છે. વિશેષ વિના
સામાન્ય હોતું નથી. એ પ્રમાણે યુક્તિના બળથી સામાન્યને સાધે તે
દ્રવ્યાર્થિકનય છે.
હવે પર્યાયાર્થિકનયનું સ્વરૂપ કહે છેઃ —
जो साहेदि विसेसे बहुविहसामण्णसंजुदे सव्वे ।
साहणलिंगवसादो पज्जयविसओ णओ होदि ।।२७०।।
यः साधयति विशेषान् बहुविधसामान्यसंयुतान् सर्वान् ।
साधनलिङ्गवशात् पर्यायविषयः नयः भवति ।।२७०।।
અર્થઃ — જે નય અનેક પ્રકારે સામાન્યસહિત સર્વ વિશેષને તેના
સાધનનું જે લિંગ (ચિહ્ન) તેના વશથી સાધે તે પર્યાયાર્થિકનય છે.
ભાવાર્થઃ — સામાન્ય સહિત તેના વિશેષોને હેતુપૂર્વક સાધે તે
પર્યાયાર્થિકનય છે. જેમ સત્ સામાન્યપણા સહિત ચેતન-અચેતનપણું
તેનું વિશેષ છે, ચિત્ સામાન્યપણા સહિત સંસારી-સિદ્ધ જીવપણું તેનું
વિશેષ છે, સંસારીપણા સામાન્ય સહિત ત્રસ-સ્થાવર જીવપણું તેનું
વિશેષ છે, ઇત્યાદિ. વળી અચેતન સામાન્યપણા સહિત પુદ્ગલાદિ
પાંચ દ્રવ્ય તેનાં વિશેષ છે તથા પુદ્ગલ સામાન્યપણા સહિત અણુ
-સ્કંધ-ઘટ-પટ આદિ તેનાં વિશેષ છે. ઇત્યાદિ પર્યાયાર્થિકનય હેતુપૂર્વક
સાધવામાં આવે છે.
હવે દ્રવ્યાર્થિકનયના ભેદો કહે છે; ત્યાં પહેલાં નૈગમનય કહે
છેઃ —

Page 145 of 297
PDF/HTML Page 169 of 321
single page version

जो साहेदि अदीदं वियप्परूवं भविस्समठ्ठं च ।
संपडिकालाविट्ठं सो हु णयो णेगमो णेओ ।।२७१।।
यः साधयति अतीतं विकल्परूपं भविष्यं अर्थं च ।
सम्प्रतिकालाविष्टं सः स्फु टं नयः नैगमः ज्ञेयः ।।२७१।।
અર્થઃ — જે નય ભૂત, ભવિષ્ય તથા વર્તમાનરૂપ વિકલ્પથી
સંકલ્પમાત્ર (પદાર્થને) સાધે તે નૈગમનય છે.
ભાવાર્થઃ — ત્રણ કાળના પર્યાયોમાં અન્વયરૂપ છે તે દ્રવ્ય છે.
તેને પોતાના વિષયથી ભૂતકાળની પર્યાયને પણ વર્તમાનવત્ સંકલ્પમાં લે,
ભાવિકાળની પર્યાયને પણ વર્તમાનવત્ સંકલ્પમાં લે તથા વર્તમાનકાળની
પર્યાયને તે કિંચિત્ નિષ્પન્ન૧ હોય વા અનિષ્પન્ન૨ હોય તો પણ
નિષ્પન્નરૂપ સંકલ્પમાં લે એવા જ્ઞાન તથા વચનને નૈગમનય કહે છે.
તેના અનેક ભેદ છે. સર્વ નયના વિષયને મુખ્યતા-ગૌણતાથી પોતાના
સંકલ્પરૂપે વિષય કરે છે. જેમ કે – મનુષ્ય નામના જીવદ્રવ્યને સંસારપર્યાય
છે, સિદ્ધપર્યાય છે તથા આ મનુષ્યપર્યાય છે એમ કહે તો ત્યાં
સંસારપર્યાય તો અતીત-અનાગત-વર્તમાન ત્રણ કાળ સંબંધી પણ છે,
સિદ્ધપણું અનાગત જ છે તથા મનુષ્યપણું વર્તમાન જ છે, છતાં આ
નયના વચનથી અભિપ્રાયમાં વર્તમાન-વિદ્યમાનવત્ સંકલ્પથી પરોક્ષરૂપ
અનુભવમાં લઈને કહે કે ‘આ દ્રવ્યમાં, મારા જ્ઞાનમાં, હાલ આ પર્યાય
ભાસે છે’ એવા સંકલ્પને નૈગમનયનો વિષય કહે છે. એમાંથી કોઈને
મુખ્ય તથા કોઈને ગૌણરૂપ કહે છે.
હવે સંગ્રહનય કહે છેઃ —
जो संगहेदि सव्वं देसं वा विविहदव्वपज्जायं ।
अणुगमलिंगविसिट्ठं सो वि णओ संगहो होदि ।।२७२।।
यः संगृह्णाति सर्वं देशं वा विविधद्रव्यपर्यायम् ।
अनुगमलिंङ्गविशिष्टं सः अपि नयः संग्रह भवति ।।२७२।।
૧ નિષ્પન્ન = પ્રાપ્ત વા પ્રગટ. ૨ અનિષ્પન્ન = અપ્રાપ્ત વા અપ્રગટ.

Page 146 of 297
PDF/HTML Page 170 of 321
single page version

અર્થઃ — જે નય સર્વ વસ્તુને વા તેના દેશને અર્થાત્ એક વસ્તુના
સર્વ ભેદોને અનેક પ્રકાર દ્રવ્ય-પર્યાયસહિત અન્વયલિંગ-વિશિષ્ટ સંગ્રહ
કરે – એકરૂપ કહે તે સંગ્રહનય છે.
ભાવાર્થઃ — સર્વ વસ્તુ ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યલક્ષણ સત્થી — દ્રવ્ય
– પર્યાયોથી અન્વયરૂપ ‘એક સત્માત્ર છે’ એમ કહે, વા સામાન્ય
સત્સ્વરૂપ દ્રવ્યમાત્ર છે વા વિશેષ સત્રૂપ પર્યાયમાત્ર છે, વા જીવવસ્તુ
ચિત્સામાન્યથી એક છે વા સિદ્ધત્વસામાન્યથી સર્વ સિદ્ધો એક છે, વા
સંસારીત્વસામાન્યથી સર્વ સંસારીજીવ એક છે, ઇત્યાદિ. તથા
અજીવસામાન્યથી પુદ્ગલાદિ પાંચે દ્રવ્ય એક અજીવદ્રવ્ય છે વા
પુદ્ગલત્વસામાન્યથી અણુ – સ્કંધ – ઘટ – પટાદિ એક પુદ્ગલદ્રવ્ય છે,
ઇત્યાદિ સંગ્રહરૂપ કહે તે સંગ્રહનય છે.
આગળ વ્યવહારનય કહે છેઃ —
जो संगहेण गहिदं विसेसरहिदं पि भेददे सददं ।
परमाणूपज्जंतं ववहारणओ हवे सो हु ।।२७३।।
यत् संग्रहेण गृहीतं विशेषरहितं अपि भेदयति सततम् ।
परमाणुपर्यन्तं व्यवहारनयः भवेत् सः खलु ।।२७३।।
અર્થઃ — સંગ્રહનય દ્વારા વસ્તુને વિશેષરહિત ગ્રહણ કરી હતી
તેને પરમાણુ પર્યંત નિરંતર જે નય ભેદે તે વ્યવહારનય છે.
ભાવાર્થઃ — સંગ્રહનયે સર્વને સત્ કહ્યું, ત્યાં વ્યવહારનય ભેદ કરે
છે કે – દ્રવ્યસત્ છે, પર્યાયસત્ છે. સંગ્રહનય દ્રવ્યસામાન્યને ગ્રહે છે ત્યાં
વ્યવહારનય ભેદ કરે છે કે દ્રવ્ય જીવ-અજીવ બે ભેદરૂપ છે. સંગ્રહનય
જીવસામાન્યને ગ્રહે છે ત્યાં વ્યવહારનય ભેદ કરે છે કે – જીવ સંસારી
ને સિદ્ધ બે ભેદરૂપ છે; ઇત્યાદિ. વળી સંગ્રહનય પર્યાયસામાન્યને
સંગ્રહણ કરે છે, ત્યાં વ્યવહારનય ભેદ કરે છે કે પર્યાય અર્થપર્યાય તથા
વ્યંજનપર્યાયરૂપ બે ભેદથી છે. એ જ પ્રમાણે સંગ્રહનય અજીવસામાન્યને
ગ્રહણ કરે છે, ત્યાં વ્યવહારનય ભેદ કરી અજીવ એવાં પુદ્ગલાદિ પાંચે

Page 147 of 297
PDF/HTML Page 171 of 321
single page version

દ્રવ્યો ભેદરૂપ છે. સંગ્રહનય પુદ્ગલસામાન્યને ગ્રહણ કરે છે, ત્યાં
વ્યવહારનય અણુ-સ્કંધ-ઘટ-પટાદિ ભેદરૂપ કહે છે. એ પ્રમાણે જેને
સંગ્રહનય ગ્રહણ કરે તેમાં વ્યવહારનય ભેદ કરતો જાય છે અને તે ત્યાં
સુધી કે ફરી બીજો ભેદ થઈ શકે નહિ, ત્યાં સુધી સંગ્રહ – વ્યવહારનયનો
વિષય છે. એ પ્રમાણે દ્રવ્યાર્થિકનયના ત્રણ ભેદ કહ્યા.
હવે પર્યાયાર્થિકનયના ભેદ કહે છે. ત્યાં પ્રથમ ૠજુસૂત્રનય કહે
છેઃ —
जो वट्टमाणकाले अत्थपज्जायपरिणदं अत्थं ।
संतं साहदि सव्वं तं पि णयं रिजुणयं जाण ।।२७४।।
यः वर्त्तमानकाले अर्थपर्यायपरिणतं अर्थम् ।
सन्तं साधयति सर्वं तमपि नयः ऋजुनयं जानीहि ।।२७४।।
અર્થઃ — વર્તમાનકાળમાં અર્થપર્યાયરૂપ પરિણમેલા અર્થને સર્વને
સત્રૂપ સાધે (ગ્રહણ કરે) તે ૠજુસૂત્રનય છે.
ભાવાર્થઃ — વસ્તુ સમયે સમયે પરિણમે છે. વર્તમાન એક
સમયની પર્યાયને અર્થપર્યાય કહે છે અને તે ૠજુસૂત્રનયનો વિષય છે;
તે વસ્તુને પર્યાયમાત્ર જ કહે છે. વળી ઘડી, મુહૂર્ત આદિ કાળને પણ
વ્યવહારમાં વર્તમાન કહીએ છીએ. તે વર્તમાનકાળસ્થાયી પર્યાયને પણ
ૠજુસૂત્રનય સાધે છે તેથી તેની સ્થૂલ ૠજુસૂત્ર સંજ્ઞા છે. એ પ્રમાણે
પ્રથમ કહેલા દ્રવ્યાર્થિક ત્રણ નય અને એક આ ૠજુસૂત્રનય મળી ચારે
નયોને અર્થનય કહેવામાં આવે છે.
હવે ત્રણ પ્રકારના શબ્દનયો કહે છે. ત્યાં પહેલાં શબ્દનય કહે
છેઃ —
सव्वेसिं वत्थूणं संखालिंगादि-बहुपयारेहिं ।
जो साहदि णाणत्तं सद्दणयं तं वियाणेह ।।२७५।।
सर्वेषां वस्तूनां संख्यालिङ्गादिबहुप्रकारैः ।
यः साधयति नानात्वं शब्दनयं तं विजानीहि ।।२७५।।

Page 148 of 297
PDF/HTML Page 172 of 321
single page version

અર્થઃ — જે નય સર્વ વસ્તુઓના, સંખ્યા-લિંગ આદિ ઘણા પ્રકારે,
નાનાપણાને સાધે તેને શબ્દનય જાણો.
ભાવાર્થઃ — સંખ્યા — એકવચન-દ્વિવચન-બહુવચન, લિંગ – સ્ત્રી
-પુરુષ-નપુંસકદર્શક વચન, આદિ શબ્દથી કાળ, કારક, પુરુષ, ઉપસર્ગ
લેવો. એ વડે વ્યાકરણના પ્રયોજિત પદાર્થને ભેદરૂપથી કહે તે શબ્દનય
છે. જેમ કે — પુષ્ય-તારકા-નક્ષત્રરૂપ એક જ્યોતિષીના વિમાનના ત્રણે લિંગ
કહે, ત્યાં વ્યવહારમાં તો વિરોધ જણાય છે, કારણ કે એ જ પુરુષ,
એ જ સ્ત્રી – નપુંસક શી રીતે હોય? તો પણ શબ્દનયનો આ જ વિષય
છે કે જેવો શબ્દ કહે તેવો જ અર્થને ભેદરૂપ માનવો.
હવે સમભિરૂઢનયને કહે છેઃ —
जो एगेगं अत्थं परिणदिभेदेण साहदे णाणं ।
मुक्खत्थं वा भासदि अहिरूढं तं णयं जाण ।।२७६।।
यः एकैकं अर्थं परिणतिभेदेन साधयति ज्ञानम् ।
मुख्यार्थं वा भाषते अभिरूढं तत् नयं जानीहि ।।२७६।।
અર્થઃ — જે નય વસ્તુને પરિણામના ભેદથી એક એક જુદા જુદા
ભેદરૂપ સાધે અથવા તેમાંના મુખ્ય અર્થને ગ્રહણ કરી સાધે તેને
સમભિરૂઢનય જાણવો.
ભાવાર્થઃ — શબ્દનય વસ્તુના પર્યાયનામથી ભેદ કરતો નથી,
ત્યારે આ સમભિરૂઢનય છે તે એક વસ્તુનાં પર્યાયનામ છે તેને ભેદરૂપ
જુદા જુદા પદાર્થપણે ગ્રહણ કરે છે; ત્યાં જેને મુખ્ય કરી પકડે તેને સદા
તેવો જ કહે છે. જેમ – ‘ગૌ’ શબ્દના ઘણા અર્થ છે તથા ‘ગૌ’ પદાર્થના
ઘણાં નામ છે તેને આ નય જુદા જુદા પદાર્થ માને છે. તેમાંથી મુખ્યપણે
‘ગૌ’ પદાર્થ પકડ્યો તેને ચાલતાં-બેસતાં-સૂતાં ‘ગૌ’ જ કહ્યા કરે છે તે
સમભિરૂઢનય છે.
હવે એવંભૂતનય કહે છેઃ —

Page 149 of 297
PDF/HTML Page 173 of 321
single page version

जेण सहावेण जदा परिणदरूवम्मि तम्मयत्तादो ।
तं परिणामं साहदि जो वि णओ सो हु परमत्थो ।।२७७।।
येन स्वभावेन यदा परिणतरूपे तन्मयत्वात् ।
तं परिणामं साधयति यः अपि नयः सः खलु परमार्थः ।।२७७।।
અર્થઃ — વસ્તુ જે કાળે જે સ્વભાવે પરિણમનરૂપ હોય છે તે
કાળે તે પરિણામથી તન્મય હોય છે; તેથી તે જ પરિણામરૂપ (વસ્તુને)
સાધે – કહે તે એવંભૂતનય છે. આ નય પરમાર્થરૂપ છે.
ભાવાર્થઃ — જે ધર્મની મુખ્યતાથી વસ્તુનું જે નામ હોય તે જ
અર્થના પરિણમનરૂપ જે કાળે (વસ્તુ) પરિણમે તેને તે જ નામથી કહે
તે એવંભૂતનય છે, તેને નિશ્ચય (નય) પણ કહેવામાં આવે છે. જેમ
‘ગૌ’ને ચાલે ત્યારે જ ગાય કહે પણ અન્ય કાળે ન કહે.
હવે નયોના કથનને સંકોચે છેઃ —
एवं विविहणएहिं जो वत्थुं ववहरेदि लोयम्हि ।
दंसणणाणचरित्तं सो साहदि सग्गमोक्खं च ।।२७८।।
एवं विविधनयैः यः वस्तु व्यवहरति लोके ।
दर्शनज्ञानचरित्रं सः साधयति स्वर्गमोक्षौ च ।।२७८।।
અર્થઃ — જે પુરુષ આ પ્રમાણે નયોથી વસ્તુને વ્યવહારરૂપ કહે
છે – સાધે છે – પ્રવર્તાવે છે તે પુરુષ દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રને સાધે છે તથા
સ્વર્ગ-મોક્ષને સાધે છે.
ભાવાર્થઃ — પ્રમાણ-નયથી વસ્તુનું સ્વરૂપ યથાર્થ સધાય છે. જે
પુરુષ પ્રમાણ-નયોનું સ્વરૂપ જાણી વસ્તુને યથાર્થ વ્યવહારરૂપ પ્રવર્તાવે છે
તેને સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રની તથા તેના ફળરૂપ સ્વર્ગ-મોક્ષની સિદ્ધિ
થાય છે.
હવે કહે છે કે તત્ત્વાર્થનું શ્રવણ, જ્ઞાન, ધારણ અને ભાવના
કરવાવાળા વિરલા છેઃ —

Page 150 of 297
PDF/HTML Page 174 of 321
single page version

विरला णिसुणहि तच्चं विरला जाणंति तच्चदो तच्चं ।
विरला भावहि तच्चं विरलाणं धारणा होदि ।।२७९।।
विरलाः निशृण्वन्ति तत्त्वं विरलाः जानन्ति तत्त्वतः तत्त्वम् ।
विरलाः भावयन्ति तत्त्वं विरलानां धारणा भवति ।।२७९।।
અર્થઃ — જગતમાં તત્ત્વને કોઈ વિરલા પુરુષ સાંભળે છે,
સાંભળીને પણ તત્ત્વને યથાર્થરૂપે વિરલા જ જાણે છે, જાણીને પણ
તત્ત્વની ભાવના અર્થાત્ પુનઃ પુનઃ અભ્યાસ વિરલા જ કરે છે તથા
અભ્યાસ કરીને પણ તત્ત્વની ધારણા તો વિરલાઓને જ હોય છે.
ભાવાર્થઃ — તત્ત્વાર્થનું યથાર્થ સ્વરૂપ સાંભળવું, જાણવું, ભાવવું
અને ધારવું ઉત્તરોત્તર દુર્લભ છે. આ પંચમ કાળમાં તત્ત્વના યથાર્થ
વક્તા દુર્લભ છે તથા તેને ધારણ કરવાવાળા પણ દુર્લભ છે.
હવે કહે છે કે ઉપર કહેલા તત્ત્વને સાંભળી તેને નિશ્ચલભાવથી
જે ભાવે છે તે તત્ત્વને જાણે છેઃ —
तच्चं कहिज्जमाणं णिच्चलभावेण गिह्णदे जो हि ।
तं चिय भावेदि सया सो वि य तच्चं वियाणेइ ।।२८०।।
तत्त्वं कथ्यमानं निश्चलभावेन गृह्णाति यः हि ।
तत् एव भावयति सदा सः अपि च तत्त्वं विजानाति ।।२८०।।
અર્થઃ — જે પુરુષ ગુરુજનો દ્વારા કહેલું જે તત્ત્વનું સ્વરૂપ તેને
નિશ્ચલભાવથી ગ્રહણ કરે છે – તેને અન્ય ભાવના છોડી નિરંતર ભાવે છે
તે પુરુષ તત્ત્વને જાણે છે.
હવે કહે છે કે તત્ત્વની ભાવના નથી કરતો એવો ક્યો પુરુષ છે
કે જે સ્ત્રી આદિને વશ નથી? અર્થાત્ સર્વ લોક છેઃ —
को ण वसो इत्थिजणे कस्स ण मयणेण खंडियं माणं ।
को इंदिएहिं ण जिओ को ण कसाएहिं संतत्तो ।।२८१।।

Page 151 of 297
PDF/HTML Page 175 of 321
single page version

कः न वशः स्त्रीजने कस्य न मदनेन खण्डितः मानः ।
कः इन्द्रियैः न जितः कः न कषायैः संतप्तः ।।२८१।।
અર્થઃ — આ લોકમાં સ્ત્રીજનને વશ કોણ નથી? કામથી જેનું
અંતઃકરણ ખંડિત નથી થયું એવો કોણ છે? ઇન્દ્રિયોથી જે નથી જિતાઈ ગયો
એવો કોણ છે? તથા કષાયોથી જે નથી તપ્તાયમાન થયો એવો કોણ છે?
ભાવાર્થઃ — વિષય-કષાયને વશ સર્વ લોક છે પણ તત્ત્વની
ભાવના કરવાવાળા કોઈ વિરલા છે.
હવે કહે છે કે – જે તત્ત્વજ્ઞાની સર્વ પરિગ્રહનો ત્યાગી થાય છે તે
સ્ત્રી આદિને વશ થતો નથીઃ —
सो ण वसो इत्थिजणे सो ण जिओ इंदिएहिं मोहेण ।
जो ण य गिह्णदि गंथं अब्भंतर-बाहिरं सव्वं ।।२८२।।
सः न वशः स्त्रीजने सः न जितः इन्द्रियैः मोहेन ।
यः न च गृह्णाति ग्रन्थं आभ्यन्तरबाह्यं सर्वम् ।।२८२।।
અર્થઃ — જે પુરુષ તત્ત્વનું સ્વરૂપ જાણી બાહ્ય-અભ્યંતર સર્વ
પરિગ્રહને ગ્રહણ કરતો નથી તે પુરુષ સ્ત્રીજનને વશ થતો નથી, તે જ
પુરુષ ઇન્દ્રિયોથી જિતાઈ જતો નથી તથા તે જ પુરુષ મોહકર્મ જે
મિથ્યાત્વકર્મ તેનાથી જિતાતો નથી.
ભાવાર્થઃ — સંસારનું બંધન પરિગ્રહ છે. જે સર્વ પરિગ્રહને છોડે
તે જ સ્ત્રી-ઇન્દ્રિય-કષાયાદિને વશીભૂત થતો નથી. સર્વત્યાગી થઈ શરીરનું
પણ મમત્વ ન રાખે તો તે નિજસ્વરૂપમાં જ લીન થાય છે.
હવે લોકાનુપ્રેક્ષાના ચિંતવનનું માહાત્મ્ય પ્રગટ કરે છેઃ —
एवं लोयसहावं जो झायदि उवसमेक्कसब्भावो ।
सो खविय कम्मपुंजं तस्सेव सिहामणी होदि ।।२८३।।
एवं लोकस्वभावं यः ध्यायति उपशमैकसद्भावः ।
सः क्षपयित्वा कर्मपुञ्जं तस्य एव शिखामणिः भवति ।।२८३।।

Page 152 of 297
PDF/HTML Page 176 of 321
single page version

અર્થઃ — જે પુરુષ ઉપશમ કરી એક સ્વભાવરૂપ થયો થકો આ
પ્રમાણે લોકસ્વરૂપને ધ્યાવે છે – ચિંતવન કરે છે તે પુરુષ ક્ષપિત – નાશ કર્યો
છે. કર્મપુંજ જેણે એવો, એ લોકનો જ શિખામણિ (ચૂડામણિ) થાય છે.
ભાવાર્થઃ — એ પ્રમાણે (જે પુરુષ) સામ્યભાવ કરી લોકાનુપ્રેક્ષાનું
ચિંતવન કરે છે તે પુરુષ કર્મનો નાશ કરી લોકના શિખરે જઈ
વિરાજમાન થાય છે. અને ત્યાં અનંત, અનુપમ, બાધારહિત, સ્વાધીન,
જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ સુખને અનુભવે છે. અહીં લોકભાવનાનું કથન
વિસ્તારપૂર્વક કરવાનો આશય એવો છે કે અન્યમતી લોકનું સ્વરૂપ,
જીવનું સ્વરૂપ તથા હિતાહિતનું સ્વરૂપ અનેક પ્રકારથી અન્યથા, અસત્યાર્થ
અને પ્રમાણવિરુદ્ધ કહે છે. તેને સાંભળી કોઈ જીવ તો વિપરીત શ્રદ્ધાન
કરે છે, કોઈ સંશયરૂપ થાય છે તથા કોઈ અનધ્યવસાયરૂપ થાય છે.
અને એવા વિપરીતાદિ શ્રદ્ધાનથી ચિત્ત સ્થિરતા પામતું નથી, ચિત્ત સ્થિર
થયા વિના યથાર્થ ધ્યાનની સિદ્ધિ થતી નથી અને ધ્યાન વિના કર્મોનો
નાશ થતો નથી. તેથી એ વિપરીતાદિ શ્રદ્ધાન દૂર થવા માટે લોકનું અને
જીવાદિ પદાર્થોનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણવા અર્થે અહીં વિસ્તારપૂર્વક કથન
કર્યું છે. તેને જાણી જીવાદિનું સ્વરૂપ ઓળખી પોતાના સ્વરૂપમાં ચિત્તને
નિશ્ચલ સ્થિર કરી, કર્મકલંક નાશ કરી, ભવ્યજીવ મોક્ષને પ્રાપ્ત થાઓ!
એવો શ્રીગુરુઓનો ઉપદેશ છે.
લોકાકાર વિચારીને, સિદ્ધસ્વરૂપ ચિતાર;
રાગવિરોધ વિડારીને, આતમરૂપ સંભાળ.
આતમરૂપ સંભાળ, મોક્ષપુર વસો સદાહી;
આધિવ્યાધિજરમરણ, આદિ દુઃખ હ્વૈ ન કદા હી.
શ્રીગુરુ શિક્ષા ધારી, ટાળી અભિમાન કુશોક;
મનસ્થિર કારણ આ વિચાર, ‘નિજરૂપ સુલોક’.
ઇતિ લોકાનુપ્રેક્ષા સમાપ્ત.
z

Page 153 of 297
PDF/HTML Page 177 of 321
single page version

૧૧. બોધિાદુર્લભ અનુપ્રેક્ષા
जीवो अणंतकालं वसइ णिगोएसु १आइपरिहीणो ।
तत्तो णीसरिदूणं पुढवीकायादिओ होदि ।।२८४।।
जीवः अनन्तकालं वसति निगोदेषु आदिपरिहीनः ।
ततः निःसृत्य पृथ्वीकायादिकः भवति ।।२८४।।
અર્થઃ — આ જીવ, સંસારમાં અનાદિકાળથી માંડી અનંતકાળ તો
નિગોદમાં રહે છે અને ત્યાંથી નીકળી પૃથ્વીકાયાદિ પર્યાયને ધારણ કરે
છે. અનાદિથી અનંતકાળ સુધી નિત્યનિગોદમાં જીવનો વાસ છે. ત્યાં
એક શરીરમાં અનંતાનંત જીવોના આહાર, શ્વાસોશ્વાસ, જીવન-મરણ
સમાન છે. એક શ્વાસના અઢારમા ભાગ જેટલું આયુષ્ય છે. ત્યાંથી
નીકળી કદાચિત્ પૃથ્વી-અપ-તેજ-વાયુકાયપર્યાય પામે છે. એ પર્યાયો
પામવી દુર્લભ છે.
હવે કહે છે કે – ત્યાંથી નીકળી ત્રસપર્યાય પામવી દુર્લભ છેઃ —
तत्थ वि असंखकालं बायरसुहुमेसु कुणइ परियत्तं ।
चिंतामणि व्व दुलहं तसत्तण लहदि कट्ठेण ।।२८५।।
तत्र अपि असंख्यकालं बादरसूक्ष्मेसु करोति परिवर्त्तनम् ।
चिंतामणिवत् दुर्ल्लभं त्रसत्वं लभते कष्टेन ।।२८५।।
અર્થઃ — ત્યાં પૃથ્વીકાય આદિ સૂક્ષ્મ તથા બાદરકાયોમાં
અસંખ્યાત કાળ ભ્રમણ કરે છે. ત્યાંથી નીકળી ત્રસપણું પામવું ઘણા કષ્ટે
પણ દુર્લભ છે; જેમ ચિંતામણિ પામવો દુર્લભ છે તેમ.
૧ ‘आउ परिहीणो’ એવો પણ પાઠ છે તેનો એવો અર્થ છે કે આયુથી
પરિહીન શ્વાસના અઢારમા ભાગે જેનું આયુ છે.

Page 154 of 297
PDF/HTML Page 178 of 321
single page version

ભાવાર્થઃ — પૃથ્વી આદિ સ્થાવરકાયથી નીકળી ચિંતામણિરત્નની
માફક ત્રસપર્યાય પામવી દુર્લભ છે.
હવે કહે છે કે – ત્રસપણું પણ પામે તો ત્યાં પંચેન્દ્રિયપણું પામવું
દુર્લભ છેઃ —
वियलिंदिएसु जायदि तत्थ वि अच्छेदि पुव्वकोडीओ ।
तत्तो णीसरिदूणं कहमवि पंचिंदिओ होदि ।।२८६।।
विकलेन्द्रियेषु जायते तत्र अपि आस्ते पूर्वकोटयः ।
ततः निःसृत्य कथमपि पञ्चेन्द्रियः भवति ।।२८६।।
અર્થઃ — સ્થાવરમાંથી નીકળી ત્રસ થાય ત્યાં પણ બે ઇન્દ્રિય,
ત્રણ ઇન્દ્રિય, ચાર ઇન્દ્રિયરૂપ વિકલત્રયપણાને પામે. ત્યાં (ઉત્કૃષ્ટ) કરોડો
પૂર્વ રહે છે. ત્યાંથી નીકળી મહાકષ્ટેથી પંચેન્દ્રિયપણું પામે છે.
ભાવાર્થઃ — વિકલત્રયમાંથી નીકળી પંચેન્દ્રિયપણું પામવું દુર્લભ
છે. જો વિકલત્રયમાંથી ફરી સ્થાવરકાયમાં જઈ ઉત્પન્ન થાય તો ત્યાં
ફરી ઘણો કાળ ભોગવે; એટલા માટે પંચેન્દ્રિયપણું પામવું અતિશય
દુર્લભ છે.
सो वि मणेण विहीणो ण य अप्पाणं परं पि जाणेदि ।
अह मणसहिदो होदि हु तह वि तिरिक्खो हवे रुद्दो ।।२८७।।
सः अपि मनसा विहीनः न च आत्मानं परं अपि जानाति ।
अथ मनःसहितः भवति स्फु टं तथा अपि तिर्यक् भवेत् रुद्रः ।।२८७।।
અર્થઃ — વિકલત્રયમાંથી નીકળી પંચેન્દ્રિય કદી થાય તો અસંજ્ઞી
– મનરહિત થાય છે. ત્યાં સ્વ તથા પરનો ભેદ જાણતો નથી. કદાચિત્
મનસહિત સંજ્ઞી પણ થાય તો રુદ્ર તિર્યંચ થાય છે અર્થાત્ બિલ્લી, ઘુવડ,
સર્પ, સિંહ અને મચ્છાદિ ક્રૂર તિર્યંચ થાય છે.
ભાવાર્થઃ — કદાચિત્ પંચેન્દ્રિય થાય તો અસંજ્ઞી થાય છે પણ

Page 155 of 297
PDF/HTML Page 179 of 321
single page version

સંજ્ઞીપણું દુર્લભ છે. વળી સંજ્ઞી પણ થાય તો ત્યાં ક્રૂર તિર્યંચ થાય કે
જેના પરિણામ નિરંતર પાપરૂપ જ રહે છે.
હવે ક્રૂર પરિણામીઓનો નરકવાસ થાય છે એમ કહે છેઃ —
सो तिव्वअसुहलेसो णरये णिवडेइ दुक्खदे भीमे ।
तत्थ वि दुक्खं भुंजदि सारीरं माणसं पउरं ।।२८८।।
सः तीव्राशुभलेश्यः नरके निपतति दुःखदे भीमे ।
तत्र अपि दुःखं भुङ्क्ते शारीरं मानसं प्रचुरम् ।।२८८।।
અર્થઃ — ક્રૂર તિર્યંચ થાય તો તે તીવ્ર અશુભપરિણામથી અશુભ
લેશ્યા સહિત મરી નરકમાં પડે છે. કેવું છે નરક? મહા દુઃખદાયક
અને ભયાનક છે. ત્યાં શરીરસંબંધી તથા મનસંબંધી પ્રચુર (ઘણાં તીવ્ર –
આકરાં) દુઃખ ભોગવે છે.
હવે કહે છે કે – એ નરકમાંથી નીકળી તિર્યંચ થાય તો ત્યાં પણ
દુઃખ સહે છેઃ —
तत्तो णीसरिदूणं पुणरवि तिरिएसु जायदे पावं ।
तत्थ वि दुक्खमणंतं विसहदि जीवो अणेयविहं ।।२८९।।
ततः निःसृत्य पुनरपि तिर्यक्षु जायते पापं ।
तत्र अपि दुःखं अनन्तं विषहते जीवः अनेकविधम् ।।२८९।।
અર્થઃ — એ નરકમાંથી નીકળી ફરી તિર્યંચગતિમાં ઊપજે છે;
ત્યાં પણ જેમ પાપરૂપ થાય તેમ આ જીવ અનેક પ્રકારનાં અનંત દુઃખ
વિશેષતા પૂર્વક સહે છે.
હવે કહે છે કે – મનુષ્યપણું પામવું મહાદુર્લભ છે. ત્યાં પણ
મિથ્યાદ્રષ્ટિ બની પાપ ઉપજાવે છેઃ —
रयणं चउप्पहे पिव मणुयत्तं सुट्ठु दुल्लहं लहिय ।
मिच्छो हवेइ जीवो तत्थ वि पावं समज्जेदि ।।२९०।।

Page 156 of 297
PDF/HTML Page 180 of 321
single page version

रत्नं चतुष्पथे इव मनुजत्वं सुष्ठु दुर्लभं लब्ध्वा ।
म्लेच्छः भवति जीवः तत्र अपि पापं समर्जयति ।।२९०।।
અર્થઃ — તિર્યંચમાંથી નીકળી મનુષ્યગતિ પામવી અતિ દુર્લભ છે.
જેમ ચાર પંથ વચ્ચે રત્ન પડી ગયું હોય તો તે મહાભાગ્ય હોય તો
જ હાથમાં આવે છે તેમ (માનવપણું) દુર્લભ છે. વળી આવો દુર્લભ
મનુષ્યદેહ પામીને પણ જીવ મિથ્યાદ્રષ્ટિ બની પાપ ઉપજાવે છે.
ભાવાર્થઃ — મનુષ્ય પણ કદાચિત્ થાય તો ત્યાં મ્લેચ્છખંડ
આદિમાં વા મિથ્યાદ્રષ્ટિઓની સંગતિમાં ઊપજી પાપ જ ઉપજાવે છે.
હવે કહે છે કે – મનુષ્ય પણ થાય અને તે આર્યખંડમાં પણ ઊપજે
તોપણ ત્યાં ઉત્તમ કુળાદિ પામવાં અતિ દુર્લભ છેઃ —
अह लहदि अज्जवत्तं तह ण वि पावेइ उत्तमं गोत्तं ।
उत्तम कुले वि पत्ते धणहीणो जायदे जीवो ।।२९१।।
अथ लभते आर्यावर्तं तथा न अपि प्राप्नोति उत्तमं गोत्रम् ।
उत्तमकुले अपि प्राप्ते धनहीनः जायते जीवः ।।२९१।।
અર્થઃ — મનુષ્યપર્યાય પામી કદાચિત્ આર્યખંડમાં પણ જન્મ
પામે તો ત્યાં ઉચ્ચ કુળ પામવું દુર્લભ છે. કદાચિત્ ઉચ્ચ કુળમાં પણ
જન્મ પામે તો ત્યાં ધનહીન દરિદ્રી થાય અને તેનાથી કાંઈ સુકૃત્ય નહિ
બનતાં પાપમાં જ લીન રહે છે.
अह धणसहिदो होदि हु इंदियपरिपुण्णदा तदो दुलहा ।
अह इंदियसंपुण्णो तह वि सरोओ हवे देहो ।।२९२।।
अथ धनसहितः भवति स्फु टं इन्द्रियपरिपूर्णता ततः दुर्ल्लभा ।
अथ इन्द्रियसम्पूर्णः तथापि सरोगः भवेत् देहः ।।२९२।।
અર્થઃ — વળી જો ધનવાનપણું પણ પામે તો ત્યાં ઇન્દ્રિયોની
પરિપૂર્ણતા પામવી અતિ દુર્લભ છે. કદાચિત્ ઇન્દ્રિયોની સંપૂર્ણતા પણ
પામે તો ત્યાં રોગસહિત દેહ પામે, પણ નીરોગ હોવું દુર્લભ છે.