Atmadharma magazine - Ank 133 (Original language). Page: 3.

PDF/HTML Page 41 of 69
single page version

: ૩૪ : ‘આત્મધર્મ’ ૨૪૮૧ : કારતક :

પોતપોતાની ક્રમબદ્ધ યોગ્યતાથી જ કાર્ય થાય છે, પરથી તેમાં કાંઈ પણ થતું નથી. વસ્તુ પોતાની

ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે પોતાની યોગ્યતાથી જ સ્વયં પરિણમી જાય છે, બીજી ચીજ તો ધર્માસ્તિકાયવત્ નિમિત્તમાત્ર

છે. અહીં ધર્માસ્તિકાયનો દાખલો આપીને પૂજ્યપાદસ્વામીએ નિમિત્તનું સ્વરૂપ એકદમ સ્પષ્ટ કરી દીધું છે.

ધર્માસ્તિકાય તો આખા લોકમાં સદાય એમ ને એમ સ્થિત છે; જે જીવ કે પુદ્ગલો સ્વયં પોતાની

યોગ્યતાથી જ ગતિ કરે છે તેમને તે નિમિત્તમાત્ર છે. ગતિરૂપે ‘સ્વયં પરિણમતાને’ જ નિમિત્ત છે, સ્વયં નહિ

પરિણમતાને તે પરિણમાવતું નથી, તેમ જ નિમિત્ત પણ થતું નથી.

“યોગ્યતા વખતે નિમિત્ત ન હોય તો?”–એમ શંકા કરનાર ખરેખર યોગ્યતાને કે નિમિત્તના સ્વરૂપને

જાણતો નથી. જેમ કોઈ પૂછે કે “જીવ–પુદ્ગલમાં ગતિ કરવાની યોગ્યતા તો છે, પણ ધર્માસ્તિકાય ન હોય

તો?”–તો એમ પૂછનાર ખરેખર જીવ–પુદ્ગલની યોગ્યતાને કે ધર્માસ્તિકાયને જાણતો નથી. કેમ કે ગતિ વખતે

સદાય ધર્માસ્તિકાય નિમિત્તપણે હોય જ છે, જગતમાં ધર્માસ્તિકાય ન હોય એમ કદી બનતું જ નથી.

‘યોગ્યતા વખતે નિમિત્ત ન હોય તો?’
‘ગતિની યોગ્યતા વખતે ધર્માસ્તિકાય ન હોય તો?’
‘પાણી ઊનું થવાની યોગ્યતા વખતે અગ્નિ ન હોય તો?’
‘માટીમાં ઘડો થવાની યોગ્યતા વખતે કુંભાર ન હોય તો?’
‘જીવમાં મોક્ષ થવાની યોગ્યતા હોય પણ વજ્રર્ષભનારાચસંહનન ન હોય તો?’
–એ બધા પ્રશ્નો એક જ જાતના–નિમિત્તાધીન દ્રષ્ટિવાળાના –છે. એ જ પ્રમાણે ગુરુ–શિષ્ય, ક્ષાયક

સમ્યક્ત્વ અને કેવળી–શ્રુતકેવળી, વગેરે બધામાં સમજી લેવું. જગતમાં જીવ કે અજીવ દરેક દ્રવ્ય પોતપોતાના

નિયમિત સ્વકાળની યોગ્યતાથી જ પરિણમે છે, તે વખતે બીજી ચીજ નિમિત્તપણે હોય તે ‘गतेः

धर्मास्तिकायवत्’ છે. કોઈ પણ કાર્ય થવામાં વસ્તુની ‘योग्ता ही’ નિશ્ચય કારણ છે, બીજું કારણ કહેવું તે

‘ગતિમાં ધર્માસ્તિકાયવત્’ ઉપચારમાત્ર છે, એટલે કે ખરેખર તે કારણ નથી. પોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે વસ્તુ

પોતે જ ઊપજે છે–એ નિયમ સમજે તો નિમિત્તાધીન દ્રષ્ટિના બધા ગોટા નીકળી જાય. વસ્તુ એક સમયમાં

ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવસ્વરૂપ છે. એક સમયમાં પોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે ઊપજે, તે જ સમયે પૂર્વ પર્યાયથી વ્યય

પામે, ને તે જ સમયે સળંગતાપણે ધુ્રવ ટકી રહે–એમ ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવસ્વરૂપ વસ્તુ પોતે વર્તે છે, એક વસ્તુના

ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવમાં વચ્ચે કોઈ બીજું દ્રવ્ય ઘૂસી જાય–એમ બનતું નથી.

જેમ, ખરેખર મોક્ષમાર્ગ તો એક જ છે, પણ તેનું નિરૂપણ બે પ્રકારથી છે; નિશ્ચયરત્નત્રયને મોક્ષમાર્ગ

કહેવો તે તો ખરેખર મોક્ષમાર્ગ છે, અને વ્યવહારરત્નત્રયના રાગને મોક્ષમાર્ગ કહેવો તે ખરેખર મોક્ષમાર્ગ નથી,

પણ ઉપચારમાત્ર છે;

તેમ, કાર્યનું કારણ ખરેખર એક જ છે. વસ્તુની યોગ્યતા તે જ ખરું કારણ છે, અને નિમિત્તને બીજું

કારણ કહેવું તે ખરું કારણ નથી પણ ઉપચારમાત્ર છે;

એ જ પ્રમાણે, કાર્યનો કર્તા પણ એક જ છે, બે કર્તા નથી. બીજાને કર્તા કહેવો તે ઉપચારમાત્ર છે.

[૧૧૫] દરેક દ્રવ્યનું સ્વતંત્ર પરિણમન જાણ્યા વિના ભેદજ્ઞાન થાય નહિ.

અહીં કહે છે કે દ્રવ્ય ઊપજતું થકું પોતાના પરિણામથી અનન્ય છે, એટલે તે પરિણામના કર્તા બે ન હોય.

એક દ્રવ્યના પરિણામમાં બીજું દ્રવ્ય તન્મય ન થાય, માટે બે કર્તા ન હોય; તેમ જ એક દ્રવ્ય બે પરિણામમાં

(પોતાના ને પરના બંનેના પરિણામમાં) તન્મય ન થાય, માટે એક દ્રવ્ય બે પરિણામને ન કરે. નાટક–

સમયસારમાં પં. બનારસીદાસજી કહે છે કે–

करता परिनामी दरव, करमरूप परिनाम।
किरिया परजयकी फिरनी, वस्तु एक त्रय नाम।। ७।।

અર્થાત્–અવસ્થારૂપે જે દ્રવ્ય પરિણમે છે તે કર્તા છે; જે પરિણામ થાય છે તે તેનું કર્મ છે; અને અવસ્થાથી

અવસ્થાંતર થવું તે ક્રિયા છે. આ કર્તા, કર્મ અને ક્રિયા વસ્તુપણે ભિન્ન નથી, એટલે કે તે ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુમાં

રહેતા નથી. વળી–

एक परिनाम के न करता दरव दोइ, दोइ परिनाम एक दर्व न धरतु है।

PDF/HTML Page 42 of 69
single page version

: કારતક : ૨૪૮૧ ‘આત્મધર્મ’ : ૩૫ :

एक करतूति दोइ दर्व कबहूं न करैं, दोइ करतूति एक दर्व न करतु है।।
जीव पुदगल एक खेत–अवगाही दोउ, अपनें अपनें रूप कोउ न टरतु है।
जड परनामनिकौ करता है पुदगल, चिदानंद चेतन सुभाउ आचरतु है।। १०।।

અર્થાત્–એક પરિણામના કર્તા બે દ્રવ્ય ન હોય; એક દ્રવ્ય બે પરિણામને ન કરે. એક ક્રિયાને બે દ્રવ્ય કદી

ન કરે, તેમ જ એક દ્રવ્ય બે ક્રિયાને ન કરે.

જીવ અને પુદ્ગલ જો કે એક ક્ષેત્રે રહેલાં છે તો પણ પોતપોતાના સ્વભાવને કોઈ છોડતા નથી. પુદ્ગલ

તો તેના જડ પરિણામોનું કર્તા છે, અને ચિદાનંદ આત્મા પોતાના ચેતન સ્વભાવને આચરે છે–કરે છે.

–આ પ્રમાણે દરેક દ્રવ્યના ભિન્ન ભિન્ન સ્વતંત્ર પરિણમનને જ્યાં સુધી જીવ ન જાણે ત્યાં સુધી પરથી

ભેદજ્ઞાન થાય નહિ ને સ્વભાવમાં એકતા પ્રગટે નહિ, એટલે સમ્યગ્દર્શનાદિ કાંઈ થાય નહિ.

[૧૧૬] પર્યાયમાં જે તન્મય હોય તે જ તેનો કર્તા.

ક્રમબદ્ધપરિણામે પરિણમતું દ્રવ્ય પોતાની પર્યાય સાથે એકમેક છે, એ સિદ્ધાંત સમજાવવા આચાર્યદેવ

અહીં સોનાનું દ્રષ્ટાંત આપે છે. જેમ સોનામાં કુંડળ વગેરે જે અવસ્થા થઈ તેની સાથે તે સોનું એકમેક છે, જુદું

નથી; સોનાની અવસ્થાથી સોની જુદો છે પણ સોનું જુદું નથી. તેમ જગતના જીવ કે અજીવ બધાય દ્રવ્યો

પોતપોતાની જે અવસ્થા થાય છે તેની સાથે એકમેક છે, બીજા સાથે એકમેક નથી, માટે તે બીજાના અકર્તા છે. જે

પર્યાય થઈ, તે પર્યાયમાં જે તન્મય હોય તે જ તેનો કર્તા હોય, પણ તેનાથી જે જુદો હોય તે તેનો કર્તા ન હોય–

એ નિયમ છે. જેમ કે–

ઘડો થયો, ત્યાં તે ઘડારૂપ અવસ્થા સાથે માટીના પરમાણુઓ એકમેક છે, પણ કુંભાર તેની સાથે એકમેક

નથી, માટે કુંભાર તેનો અકર્તા છે,

વસ્ત્ર થયું, ત્યાં તે વસ્ત્રરૂપ પર્યાય સાથે તાણા–વાણાના પરમાણુઓ એકમેક છે, પણ વણકર તેની સાથે

એકમેક નથી, માટે તે તેનો અકર્તા છે.

કબાટ થયો, ત્યાં તે કબાટની અવસ્થા સાથે લાકડાના પરમાણુઓ એકમેક છે, પણ સુતાર તેની સાથે

એકમેક નથી, માટે તે તેનો અકર્તા છે.

રોટલી થઈ, ત્યાં રોટલીની અવસ્થા સાથે લોટના પરમાણુઓ એકમેક છે, પણ બાઈ (રસોઈ કરનાર)

તેની સાથે એકમેક નથી, માટે બાઈ રોટલીની અકર્તા છે.

સમ્યગ્દર્શન થયું, ત્યાં તે પર્યાય સાથે આત્મા પોતે એકમેક છે તેથી આત્મા તેનો કર્તા છે, પણ અજીવ

તેમાં એકમેક નથી માટે તે અકર્તા છે. એ પ્રમાણે સમ્યગ્જ્ઞાન, સુખ, આનંદ, સિદ્ધદશા વગેરે બધી અવસ્થાઓમાં

સમજી લેવું. તે તે અવસ્થાપણે ઊપજતો થકો જીવ જ તેમાં તદ્રૂપ થઈને તેનો કર્તા છે, તે અજીવ નથી એટલે

અજીવ સાથે તેને કાર્ય–કારકપણું નથી.

[૧૧૭] જ્ઞાતા રાગનો અકર્તા.

અહીં તો આચાર્યદેવ એ સિદ્ધાંત સમજાવે છે કે જ્ઞાયકસ્વભાવ સન્મુખ થઈને જે જીવ જ્ઞાતાપરિણામપણે

ઊપજ્યો તે જીવ રાગનો પણ અકર્તા છે; પોતાના જ્ઞાતાપરિણામમાં તન્મય હોવાથી તેનો કર્તા છે, ને રાગનો

અકર્તા છે, કેમકે રાગમાં તે તન્મય નથી. જ્ઞાયકભાવમાં જે તન્મય થયો તે રાગમાં તન્મય થતો નથી, માટે તે

રાગનો અકર્તા જ છે.

–આવા જ્ઞાતાસ્વભાવને જાણવો તે નિશ્ચય છે. સ્વસન્મુખ થઈને આવું નિશ્ચયનું જ્ઞાન કરે તો, કઈ

પર્યાયમાં કેવો રાગ હોય ને ત્યાં નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ કેવા પ્રકારનો હોય, –તે બધા વ્યવહારનો પણ યથાર્થ

વિવેક થઈ જાય.

[૧૧૮] નિશ્ચય–વ્યવહારનો જરૂરી ખુલાસો.

ઘણા લોકો કહે છે કે આ તો નિશ્ચયની વાત છે, પણ વ્યવહારે તો જીવ જડકર્મનો કર્તા છે! તો આચાર્યદેવ

કહે છે કે અરે ભાઈ! જેની દ્રષ્ટિ જ્ઞાયક ઉપર નથી ને કર્મ ઉપર છે એવા અજ્ઞાનીને જ કર્મના કર્તાપણાનો

વ્યવહાર લાગુ પડે છે, જ્ઞાયકદ્રષ્ટિવાળા જ્ઞાનીને તેવો વ્યવહાર લાગુ પડતો નથી. જ્ઞાયકસ્વભાવી જીવ

મિથ્યાત્વાદિ કર્મનો અકર્તા હોવા છતાં તેને કર્મનો કર્તા કહેવો તે વ્યવહાર છે, અને તે વ્યવહાર અજ્ઞાનીને જ

લાગુ પડે છે. જ્ઞાયક સ્વભાવની દ્રષ્ટિવાળો જ્ઞાની તો અકર્તા જ છે.

PDF/HTML Page 43 of 69
single page version

: ૩૬ : ‘આત્મધર્મ’ ૨૪૮૧ : કારતક :

સોનાની જે અવસ્થા થઈ તેનો સોની અકર્તા છે, છતાં તેને નિમિત્ત કર્તા કહેવો તે વ્યવહાર છે. જે કર્તા

છે તેને કર્તા જાણવો તે નિશ્ચય, અને અકર્તાને કર્તા કહેવો તે વ્યવહાર છે. જીવ પોતાની ક્રમબદ્ધ અવસ્થાપણે

ઊપજતો થકો જીવ જ છે, ને અજીવ પોતાની ક્રમબદ્ધ અવસ્થાપણે ઊપજતું થકું અજીવ જ છે. જીવ તે અજીવની

અવસ્થાનો અકર્તા છે, ને અજીવ તે જીવની અવસ્થાનું અકર્તા છે. આ રીતે જેમ જીવ અજીવને પરસ્પર કર્તાપણું
નથી તેમ તેમને પરસ્પર કર્મપણું, કરણપણું, સંપ્રદાનપણું, અપાદાનપણું કે અધિકરણપણું પણ નથી. માત્ર

નિમિત્તપણાથી તેમને એકબીજાના કર્તા, કર્મ, કરણ વગેરે કહેવા તે વ્યવહાર છે. નિમિત્તથી કર્તા એટલે ખરેખર

અકર્તા; ને અકર્તાને કર્તા કહેવો તે વ્યવહાર. નિશ્ચયથી અકર્તા થયો ત્યારે વ્યવહારનું જ્ઞાન સાચું થયું.
જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળીને જે જ્ઞાતા થયો તે રાગને રાગ તરીકે જાણે છે પણ તે રાગમાં જ્ઞાનની એકતા નથી

કરતો, માટે તે જ્ઞાતા તો રાગનો પણ અકર્તા છે.

[૧૧૯] ક્રમબદ્ધપર્યાયનું મૂળિયું.

જુઓ, આ ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં ખરેખર તો જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માની વાત છે; કેમ કે ક્રમબદ્ધપર્યાયનો

જાણનાર કોણ? ‘જ્ઞાયક’ને જાણ્યા વગર ક્રમબદ્ધપર્યાયને જાણશે કોણ? જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળીને

જ્ઞાયકભાવપણે જે પરિણમ્યો તે જ્ઞાયક થયો, એટલે અકર્તા થયો, ને તે જ ક્રમબદ્ધપર્યાયનો જ્ઞાતા થયો. ‘જ્ઞાયક’
કહો કે ‘અકર્તા’ કહો;–જ્ઞાયક પરનો અકર્તા છે. જ્ઞાયક સ્વભાવ તરફ વળીને આવું ભેદ જ્ઞાન કરે, પછી

સાધકદશામાં ભૂમિકા પ્રમાણે જે વ્યવહાર રહ્યો તેને જ્ઞાની જાણે છે, એટલે ‘વ્યવહારનય તે કાળે જાણેલો

પ્રયોજનવાન છે’ એ વાત તેને લાગુ પડે છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિ તો જ્ઞાયકને પણ નથી જાણતો, અને વ્યવહારનું પણ
તેને સાચું જ્ઞાન નથી.

દ્રવ્ય પોતાની જે ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે ઊપજે છે તે પર્યાય જ તેનું કાર્ય છે, બીજું તેનું કાર્ય નથી. આ રીતે,

એક કર્તાના બે કાર્ય હોતા નથી, તેથી જીવ અજીવને પરસ્પર કાર્યકારણપણું નથી. નિગોદથી માંડીને સિદ્ધ
સુધીના બધા જીવો, એક પરમાણુથી માંડીને અચેતનમહાસ્કંધ, તેમજ બીજા ચાર અજીવ દ્રવ્યો, તે સર્વેને

પોતપોતાના તે કાળના ક્રમબદ્ધ ઊપજતા પરિણામ સાથે તદ્રૂપપણું છે. પર્યાયો અનાદિ–અનંત ક્રમબદ્ધ હોવા છતાં

તેમાં વર્તમાનપણે તો એક પર્યાય જ વર્તે છે, અને તે તે સમયે વર્તતી પર્યાયમાં દ્રવ્ય તદ્રૂપપણે વર્તી રહ્યું છે. વસ્તુ
તો જ્યારે જુઓ ત્યારે વર્તમાન છે, જ્યારે જુઓ ત્યારે વર્તમાન તે સમયની પર્યાય સત્ છે, તે વર્તમાન પહેલા

થઈ ગયેલી પર્યાયો ભૂતકાળમાં છે ને પછી થનારી પર્યાયો ભવિષ્યમાં છે; વર્તમાન પર્યાય એક સમય પણ

આઘીપાછી થઈને ભૂત કે ભવિષ્યની પર્યાયરૂપ થઈ જતી નથી; તેમજ ભવિષ્યની પર્યાય ભૂતકાળની પર્યાયરૂપ
થતી નથી કે ભૂતકાળની પર્યાય ભવિષ્યની પર્યાયરૂપ થઈ જતી નથી. અનાદિઅનંત પ્રવાહક્રમમાં દરેક પર્યાય

પોતપોતાના સ્થાને જ પ્રકાશે છે, એ રીતે પર્યાયોનું ક્રમબદ્ધપણું છે,–આ વાત પ્રવચનસારની ગા. ૯૯માં

પ્રદેશોના વિસ્તાર–ક્રમનું દ્રષ્ટાંત આપીને અલૌકિક રીતે સમજાવી છે.

[૧૨૦] ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં શું શું આવ્યું?

પ્રશ્ન:– ‘ક્રમબદ્ધ’ કહેતાં ભૂતકાળની પર્યાય ભવિષ્યરૂપ, કે ભવિષ્યની પર્યાય ભૂતકાળરૂપ ન થાય–એ

વાત તો બરાબર, પણ આ સમયે આ પર્યાય આવી જ થશે–એ વાત આ ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં ક્યાં આવી?

ઉત્તર:– ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં જે સમયના જે પરિણામ છે તે સત્ છે, અને તે પરિણામનું સ્વરૂપ કેવું હોય તે

પણ તેમાં ભેગું જ આવી જાય છે. ‘હું જ્ઞાયક છું,’ તો મારા જ્ઞેયપણે સમસ્ત પદાર્થોના ત્રણે કાળના પરિણામ

ક્રમબદ્ધ સત્ છે–એવો નિર્ણય તેમાં થઈ જાય છે. જો આમ ન માને તો તેણે પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવના પૂરા
સામર્થ્યને જ નથી માન્યું. હું જ્ઞાયક છું ને પદાર્થોમાં ક્રમબદ્ધપર્યાય થાય છે–એ વાત જેને નથી બેસતી તેને

નિશ્ચય–વ્યવહારના કે નિમિત્ત ઉપાદાન વગેરેના બધા ઝઘડા ઊભા થાય છે, પણ જો આ નિર્ણય કરે તો બધા

ઝઘડા ભાગી જાય, ને ભૂલ ભાંગીને મુક્તિ થયા વિના રહે નહિ.

[૧૨૧] જ્યાં રુચિ ત્યાં જોર.

“નિમિત્તથી ને વ્યવહારથી તો આત્મા કર્મનો કર્તા છે ને!–એમ અજ્ઞાની જોર આપે છે; પણ ભાઈ! તારું

જોર ઊંધુંં છે; તું કર્મ તરફ જોર આપે છે પણ ‘આત્મા અકર્તા છે–જ્ઞાન જ છે’ એમ જ્ઞાયક ઉપર જોર કેમ નથી
આપતો? જેને જ્ઞાયકની રુચિ નથી ને રાગની રુચિ છે તે જ કર્મના કર્તાપણા ઉપર જોર આપે છે.

PDF/HTML Page 44 of 69
single page version

: કારતક : ૨૪૮૧ ‘આત્મધર્મ’ : ૩૭ :

ક્રમબદ્ધપર્યાયનો યથાર્થ નિર્ણય કરનાર કાળના પ્રવાહ સામે નથી જોતો, પણ જ્ઞાયકસ્વભાવ સામે જુએ

છે. કેમ કે વસ્તુની ક્રમબદ્ધપર્યાય કાંઈ કાળને લીધે થતી નથી. કાળદ્રવ્ય તો પરિણમનમાં બધાય દ્રવ્યોને એક
સાથે નિમિત્ત છે, છતાં કોઈ પરમાણુ સ્કંધમાં જોડાય, તે જ વખતે બીજો તેમાંથી છૂટો પડે, એક જીવ સમ્યગ્દર્શન
પામે ને બીજો જીવ તે જ વખતે કેવળજ્ઞાન પામી જાય, –એ પ્રમાણે જીવ–અજીવ દ્રવ્યોમાં પોતપોતાની યોગ્યતા
પ્રમાણે ભિન્નભિન્ન અવસ્થારૂપે ક્રમબદ્ધ પરિણામ થાય છે. માટે, પોતાના જ્ઞાનપરિણામનો પ્રવાહ જ્યાંથી વહે
છે–એવા જ્ઞાયકસ્વભાવ ઉપર દ્રષ્ટિ રાખીને જ ક્રમબદ્ધપર્યાયનું યથાર્થજ્ઞાન થાય છે.

[૧૨૨] તદ્રૂપ અને કદ્રૂપ; (જ્ઞાનીને દિવાળી, અજ્ઞાનીને હોળી.)

ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે પરિણમતું દ્રવ્ય પોતાના પરિણામ સાથે ‘તદ્રૂપ’ છે; એમ ન માનતાં બીજો કર્તા

માને તો તેણે દ્રવ્ય સાથે પર્યાયને તદ્રૂપ ન માની પણ પર સાથે તદ્રૂપ માની તેથી તેની માન્યતા ‘કદ્રૂપ’ થઈ–
મિથ્યા થઈ. પર્યાયને અંતરમાં વાળીને જ્ઞાયકભાવ સાથે તદ્રૂપ કરવી જોઈએ, તેને બદલે પર સાથે તદ્રૂપ
માનીને કદ્રૂપ કરી, તેણે દિવાળીને બદલે હોળી કરી. જેમ હોળીને બદલે દિવાળીના તહેવારમાં મોઢા ઉપર મસ
ચોપડીને મેલું કરે તો તે મૂરખ કહેવાય. તેમ ‘દિ....વાળી’ એટલે પોતાની નિર્મળ સ્વપર્યાય, તેમાં પોતે તદ્રૂપ
થવું જોઈએ તેને બદલે અજ્ઞાની પર સાથે પોતાને તદ્રૂપતા માનીને પોતાની પર્યાયને મલિન કરે છે એટલે તે
દિ.....વાળીને બદલે પોતાના ગુણની હોળી કરે છે. ભાઈ, ‘દિ’ એટલે સ્વકાળની પર્યાય તેને ‘વાળ’ તારા
આત્મામાં,–તો તારા ઘરે દિવાળીના દીવા પ્રગટે એટલે કે સમ્યગ્જ્ઞાનના દીવડા પ્રગટે ને મિથ્યાત્વની હોળી
મટે. સ્વકાળની પર્યાયને અંતરમાં ન વાળતાં પર સાથે એકપણું માનીને, તે ઊંધી માન્યતામાં અજ્ઞાની
પોતાના ગુણને હોમી દે છે એટલે તેને પોતાના ગુણની હોળી થાય છે–ગુણની નિર્મળદશા પ્રગટવાને બદલે
મલિનદશા પ્રગટે છે; તેમાં આત્માની શોભા નથી.

સ્વભાવસન્મુખ થઈને ક્રમબદ્ધ આવેલા નિર્મળ સ્વકાળ સાથે તદ્રૂપતા ધારણ કરે તેમાં જ આત્માની

શોભા ને પ્રભુતા છે. પોતપોતાની પર્યાય સાથે તદ્રૂપતા ધારણ કરે તેમાં જ દરેક દ્રવ્યની પ્રભુતા છે, જો તેની
પર્યાયમાં બીજો તદ્રૂપ થઈને તેને કરે તો તેમાં દ્રવ્યની પ્રભુતા રહેતી નથી; અથવા આત્મા પોતે પર સાથે તદ્રૂપતા
માનીને તેનો કર્તા થવા જાય તો તેમાં પણ પોતાની કે પરની પ્રભુતા રહેતી નથી. પરનો કર્તા થવા જાય તે
પોતાની પ્રભુતાને ભૂલે છે. ક્રમબદ્ધપર્યાયનું જ્ઞાતાપણું ન માનતાં તેમાં આડુંઅવળું કરવાનું માને તો તે જીવ
પોતાના જ્ઞાતાભાવ સાથે તદ્રૂપ ન રહેતાં, મિથ્યાદ્રષ્ટિ કદ્રૂપ થઈ જાય છે.

[૧૨૩] –આ છે જૈનશાસનનો સાર!

અહો, દરેક દ્રવ્ય પોતે જ પોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે પરિણમતું થકું, તે તે પરિણામમાં તદ્રૂપ થઈને તેને

કરે છે, પણ બીજાને કરતું નથી, –આ એક સિદ્ધાંતમાં છએ દ્રવ્યોના ત્રણે કાળના પરિણમનના ઉકેલની ચાવી
આવી જાય છે. હું જ્ઞાયક, ને પદાર્થોમાં સ્વતંત્ર ક્રમબદ્ધ પરિણમન–બસ! આમાં બધો સાર આવી ગયો. પોતાના
જ્ઞાયકસ્વભાવનો ને પદાર્થોના ક્રમબદ્ધપરિણામની સ્વતંત્રતાનો નિર્ણય કરીને, પોતે પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવમાં
અભેદ થઈને પરિણમ્યો, ત્યાં પોતે જ્ઞાયક જ રહ્યો ને પરનો અકર્તા થયો, તેનું જ્ઞાન, રાગાદિથી છૂટું પડીને
‘સર્વવિશુદ્ધ’ થયું. આનું નામ જૈનશાસન, ને આનું નામ ધર્મ.

‘યોગ્યતાને જ’ કાર્યની સાક્ષાત્સાધક કહીને ઈષ્ટોપદેશમાં સ્વતંત્રતાનો અલૌકિક ઉપદેશ કર્યો છે.

‘ઈષ્ટોપદેશ’ને ‘જૈનનું ઉપનિષદ’ પણ કહે છે. ખરેખર, વસ્તુની સ્વતંત્રતા બતાવીને આત્માને પોતાના જ્ઞાયક
સ્વભાવ તરફ લઈ જાય–તે જ ઈષ્ટ–ઉપદેશ છે,–અને તે જ જૈનધર્મનો મર્મ છે તેથી જૈનનું ઉપનિષદ છે.

[૧૨૪] ‘–વિરલા બૂઝે કોઈ!’

આ વાત સમજ્યા વગર ઉપાદાન–નિમિત્તનું પણ યથાર્થજ્ઞાન ન થાય. ઉપાદાન અને નિમિત્ત બંને ચીજો

છે ખરી, તેનું જ્ઞાન કરાવવા માટે શાસ્ત્રોમાં તેનું વર્ણન કર્યું, ત્યાં અજ્ઞાની પોતાની ઊંધી દ્રષ્ટિથી ઉપાદાન–
નિમિત્તના નામે ઊલટો સ્વ–પરની એકતાબુદ્ધિ પોષે છે; “જુઓ, શાસ્ત્રમાં નિમિત્ત તો કહ્યું છે ને? બે કારણ તો
કહ્યા છે ને?”–એમ કહીને ઊલટો સ્વ–પરની એકતાબુદ્ધિ ઘૂંટે છે. પં. બનારસીદાસજી કહે છે કે–

PDF/HTML Page 45 of 69
single page version

: ૩૮ : ‘આત્મધર્મ’ ૨૪૮૧ : કારતક :

उपादान निजगुण जहां तहां निमित्त पर होय।
भेदज्ञान परमाण विधि विरला बूझे कोय।। ४।।

અર્થાત્ –જ્યાં ઉપાદાનની પોતાની નિજશક્તિથી કાર્ય થાય છે, ત્યાં બીજી ચીજ નિમિત્ત હોય છે; આમ

ઉપાદાન અને નિમિત્ત બંને ચીજ તો છે, પણ ત્યાં ઉપાદાનની પોતાની યોગ્યતાથી જ કાર્ય થાય છે, ને નિમિત્ત

તો તેમાં અભાવરૂપ–અકિચિત્કર છે,–એવી ભેદજ્ઞાનની યથાર્થ વિધિ કોઈ વિરલા જ જાણે છે, એટલે કે સમકીતિ

જ જાણે છે.

[૧૨૫] અહીં સિદ્ધ કરવું છે–આત્માનું અકર્તાપણું.

અત્યાર સુધીમાં આચાર્યદેવે એ વાત સિદ્ધ કરી કે–“પ્રથમ તો જીવ ક્રમબદ્ધ એવા પોતાના પરિણામોથી

ઊપજતો થકો જીવ જ છે, અજીવ નથી; એવી રીતે અજીવ પણ ક્રમબદ્ધ પોતાના પરિણામોથી ઊપજતું થકું

અજીવ જ છે, જીવ નથી; કારણ કે જેમ સુવર્ણને કંકણ આદિ પરિણામો સાથે તાદાત્મ્ય છે તેમ સર્વ દ્રવ્યોને

પોતાના પરિણામો સાથે તાદાત્મ્ય છે.”

હવે આ સિદ્ધાંત ઉપરથી જીવનું અકર્તાપણું સિદ્ધ કરવા માટે આચાર્યદેવ કહે છે કે “આમ જીવ પોતાના

પરિણામોથી ઊપજતો હોવા છતાં તેને અજીવની સાથે કાર્યકારણભાવ સિદ્ધ થતો નથી;×××” કર્તા થઈને

પોતાના જ્ઞાયકપરિણામપણે ઊપજતો જીવ, કર્મના બંધનનું પણ કારણ થાય–એમ બનતું નથી, એ રીતે તેનું

અકર્તાપણું છે.

[૧૨૬] ‘એકનો કર્તા તે ‘બે’નો કર્તા નથી. (જ્ઞાયકના અકર્તાપણાની સિદ્ધિ.)

પ્રશ્ન:– જો જીવ પોતાના પરિણામથી ઊપજે છે ને તેમાં તદ્રૂપ થઈને તેને કરે છે, તો એક ભેગું બીજાનું

પણ કરે–તેમાં શો વાંધો? ‘એકનો ગોવાળ તે બેનો ગોવાળ’ એટલે જે ગોવાળ એક ગાય ચરાવવા લઈ જાય તે

ભેગો બે ગાય લઈ જાય, તો તેમાં તેને શું મહેનત? અથવા ‘એકનું રાંધવું, ભેગું બેનું રાંધવું.’ તેમ કર્તા થઈને

એક પોતાનું કરે તે ભેગું બીજાનું પણ કરે તો શું વાંધો? જીવ પોતે જ્ઞાયકપણે ઊપજે પણ ખરો ને કર્મને બાંધે

પણ ખરો–એમાં શું વાંધો?

ઉત્તર:– દરેક દ્રવ્ય પોતાની પર્યાય સાથે તદ્રૂપ છે તેથી તેને તો કરે, પણ પર સાથે તદ્રૂપ નથી તેથી તેનો તે

કર્તા નથી. પર સાથે તદ્રૂપ થાય તો જ પરને કરે, પરંતુ એમ તો કદી બની શકતું નથી. એટલે ‘ગાયના ગોવાળ’

વગેરે લૌકિક કહેવત અહીં લાગુ ન પડે. સ્વભાવ–સન્મુખ થઈને પોતાના જ્ઞાયકભાવપણે જે જીવ પરિણમ્યો, તે

જીવ પોતાના તે જ્ઞાયકભાવ સાથે તદ્રૂપ છે, તેથી તેનો તો તે કર્તા છે, પરંતુ રાગાદિભાવો સાથે તે તદ્રૂપ નથી

તેથી તે ખરેખર રાગનો પણ કર્તા નથી, એટલે કર્મના કર્તાપણાનો વ્યવહાર પણ તેને લાગુ પડતો નથી. આથી

આચાર્યદેવ કહે છે કે ‘જીવ પોતાના પરિણામોથી ઊપજતો હોવા છતાં તેને અજીવની સાથે કાર્યકારણભાવ સિદ્ધ

થતો નથી.’

ક્યો જીવ? ....કે જ્ઞાની;
કેવા પરિણામ? ....કે જ્ઞાતાદ્રષ્ટાના નિર્મળ પરિણામ;–જ્ઞાની પોતાના જ્ઞાતાદ્રષ્ટાના નિર્મળપરિણામપણે

ઊપજે છે, પણ અજીવ કર્મોના બંધનું કારણ થતો નથી; કેમકે તેને પોતાના જ્ઞાયકભાવ સાથે જ એકતા છે,

રાગાદિ સાથે કે કર્મ સાથે એકતા નથી, માટે તે રાગાદિનો ને કર્મનો અકર્તા જ છે. જીવ પોતાના

જ્ઞાયકપરિણામનો કર્તા થાય, ને સાથે સાથે અજીવમાં નવા કર્મો બંધાવામાં પણ નિમિત્ત થાય–એમ બનતું નથી.

નવાં કર્મોમાં મુખ્યપણે અહીં મિથ્યાત્વ આદિ એકતાલિસ પ્રકૃતિની વાત લેવી છે, –તેનું બંધન જ્ઞાનીને થતું જ

નથી. જ્ઞાનીને પોતાના નિર્મળ જ્ઞાનપરિણામ સાથે કાર્યકારણપણું છે, પરંતુ અજીવ સાથે કે રાગાદિ સાથે તેને

કાર્યકારણપણું નથી, તેથી તે અકર્તા જ છે.

[૧૨૭] વ્યવહાર –ક્યો? અને કોને?

પ્રશ્ન:– આ તો નિશ્ચયની વાત થઈ, હવે વ્યવહાર સમજાવો.
ઉત્તર:– આ નિશ્ચયસ્વરૂપ સમજે તેને વ્યવહારની ખબર પડે. જ્ઞાતા જાગ્યો અને સ્વ–પર–પ્રકાશક શક્તિ

ખીલી ત્યારે નિમિત્ત અને વ્યવહાર કેવા હોય તેને તે જાણે છે. પોતે રાગથી અધિક થઈને જ્ઞાયકપણે પરિણમતો,

અસ્થિરતાનો જે રાગ છે તેને પણ જાણે છે તે જ્ઞાનીનો વ્યવહાર છે. પણ જ્યાં નિશ્ચયનું ભાન નથી, જાણનાર

જાગ્યો નથી, ત્યાં વ્યવહારને જાણશે કોણ? તે અજ્ઞાની તો રાગને જાણતાં તેમાં જ એકતા માની લ્યે છે, એટલે

તેને તો રાગ તે જ નિશ્ચય થઈ ગયો, રાગથી જુદો કોઈ

PDF/HTML Page 46 of 69
single page version

: કારતક : ૨૪૮૧ ‘આત્મધર્મ’ : ૩૯ :

• [૬] •

પ્રવચન છટ્ઠું

[વીર સં. ૨૪૮૦ આસો સુદ બીજ]

ભાઈ, પંચપરમેષ્ઠી ભગવાન જ અમારા ‘પંચ’ છે. જ્ઞાયકસ્વભાવ અને ક્રમબદ્ધપર્યાયનું આ જે

વસ્તુસ્વરૂપ કહેવાય છે તે જ પ્રમાણે અનાદિથી પંચ પરમેષ્ઠી ભગવંતો કહેતા આવ્યા છે, અને
મહાવિદેહમાં બિરાજતા સીમંધરાદિ ભગવંતો અત્યારે પણ એ જ ઉપદેશ આપી રહ્યા છે. આ સિવાય
અજ્ઞાનીઓ બીજું વિપરીત માને તો ભલે માને, પણ અહીં તો પંચ પરમેષ્ઠી ભગવંતોને પંચ તરીકે
રાખીને આ વાત કહેવાય છે.

[૧૨૮] જ્ઞાયક વસ્તુસ્વરૂપ, અને અકર્તાપણું.

આ ‘સર્વવિશુદ્ધ જ્ઞાન–અધિકાર’ ને ‘શુદ્ધાત્મ–દ્રવ્ય–અધિકાર’ પણ કહેવાય છે. જ્ઞાયકસ્વભાવી શુદ્ધ

આત્મદ્રવ્યનું સ્વરૂપ શું છે તે આચાર્યદેવ ઓળખાવે છે. આત્માનો સ્વભાવ તો જ્ઞાયક છે, જાણનાર છે; તે
જ્ઞાયકસ્વભાવ, નથી તો પરનો કર્તા, કે નથી રાગનો કર્તા. કર્તા થઈને પરની અવસ્થા ઉપજાવે એવું તો જ્ઞાયકનું
સ્વરૂપ નથી, તેમજ રાગમાં કર્તાબુદ્ધિ પણ તેનો સ્વભાવ નથી, રાગ પણ તેના જ્ઞેયપણે જ છે. રાગમાં તન્મય
થઈને નહિ, પણ રાગથી અધિક રહીને–ભિન્ન રહીને જ્ઞાયક તેને જાણે છે. આવું જ્ઞાયક–વસ્તુસ્વરૂપ સમજે તો
જાણપણાના ને કર્તાપણાના બધા ગર્વ ઊડી જાય.

અહીં જીવને સમજાવવું છે કે તું જ્ઞાયક છો, પરનો અકર્તા છો. ‘જ્ઞાયક’ જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા પરિણામ સિવાય

બીજું શું કરે? આવા પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવને જાણીને, સ્વ–સન્મુખ નિર્મળ જ્ઞાનપરિણામે જે પરિણમ્યો તે
જ્ઞાની એમ જાણે છે કે સમયે સમયે મારા જ્ઞાનના જે નિર્મળ ક્રમબદ્ધ પરિણામ થાય છે તેમાં જ હું તન્મય છું,
રાગમાં કે પરમાં હું તન્મય નથી માટે તેનો હું અકર્તા છું.

અજીવ પણ પોતાના ક્રમબદ્ધ થતા જડ પરિણામ સાથે તન્મય છે ને બીજા સાથે તન્મય નથી, તેથી તે

અજીવ પણ પરનું અકર્તા છે; પરંતુ અહીં તેની મુખ્યતા નથી અહીં તો જીવનું અકર્તાપણું સિદ્ધ કરવું છે; જીવને
આ વાત સમજાવવી છે.

[૧૨૯] દ્રષ્ટિ પલટાવીને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરે તે જ આ ઉપદેશનું રહસ્ય સમજ્યો છે.

આત્માના જ્ઞાયકભાવની આ વાત છે; આ સમજે તો અપૂર્વ સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન થાય, તેમજ

તેની સાથે અતીન્દ્રિય આનંદના અંશનું વેદન થાય. દ્રષ્ટિ પલટાવે ત્યારે જીવને આ વાત સમજાય તેવી છે. આ
વસ્તુ માત્ર વાત કરવા માટે નથી, પણ સમજીને અંતરમાં દ્રષ્ટિ પલટાવવા માટે આ ઉપદેશ છે. ક્રમબદ્ધપર્યાય તો
અજીવમાં પણ થાય છે, પણ તેને કાંઈ એમ નથી સમજાવવું કે તું અકર્તા છો માટે દ્રષ્ટિ પલટાવ! અહીં તો જીવને
સમજાવવું છે. અજ્ઞાની જીવ પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવને ભૂલીને, ‘હું પરનો કર્તા’ એમ માની રહ્યો છે; તેને અહીં
સમજાવે છે કે ભાઈ! તું તો જ્ઞાયક છો, જીવ ને અજીવ બધાય દ્રવ્યો પોતપોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં પરિણમી રહ્યા
છે, તું તેનો જ્ઞાયક છો, પણ કોઈ પરનો કર્તા તું નથી. ‘હું જ્ઞાયકભાવ, પરનો

PDF/HTML Page 47 of 69
single page version

: ૪૦ : ‘આત્મધર્મ’ ૨૪૮૧ : કારતક :

અકર્તા, મારી જ્ઞાનપર્યાયમાં ક્રમબદ્ધ પરિણમું છું’–એમ સમજીને સ્વદ્રવ્યની દ્રષ્ટિ કરતાં સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
દ્રષ્ટિની દિશા સ્વ તરફ વાળે ત્યારે જ ક્રમબદ્ધપર્યાયનો યથાર્થ નિર્ણય થાય છે, ને તેને પોતામાં નિર્મળપર્યાયનો
ક્રમ શરૂ થઈ જાય છે. ‘મારી બધી પર્યાયો ક્રમબદ્ધ–ક્રમસર થાય છે’ એમ નિર્ણય કરવા જતાં, તે પર્યાયોપણે
પરિણમનારા એવા જ્ઞાયકદ્રવ્ય તરફ દ્રષ્ટિ જાય છે. મારું ક્રમબદ્ધપરિણમન મારામાં, ને પરનું ક્રમબદ્ધપરિણમન
પરમાં, પરના ક્રમમાં હું નહિ, ને મારા ક્રમમાં પર નહિ,–આવું યથાર્થ ભેદજ્ઞાન કરતાં, ‘હું પરનું કાંઈ કરું’ એવી
દ્રષ્ટિ છૂટી જાય છે, ને જ્ઞાયકસ્વભાવસન્મુખ દ્રષ્ટિ થાય છે. તે સ્વસન્મુખદ્રષ્ટિનું પરિણમન થતાં જ્ઞાન, આનંદ,
વીર્ય વગેરે બધા ગુણોમાં પણ સ્વાશ્રયે અંશે નિર્મળ પરિણમન થયું.

[૧૩૦] જૈનધર્મની મૂળ વાત.

પંડિત કે ત્યાગી નામ ધરાવનારા કેટલાકને તો હજી ‘સર્વજ્ઞ’ની તેમજ ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય’ની પણ શ્રદ્ધા

નથી. પરંતુ આ તો જૈનધર્મની મૂળ વાત છે, આનો નિર્ણય કર્યા વગર સાચું જૈનપણું હોય જ નહિ. જો
કેવળજ્ઞાન ત્રણકાળની સમસ્તપર્યાયોને ન જાણે તો તે કેવળજ્ઞાન શેનું? અને જો પદાર્થોની ત્રણેકાળની બધી
પર્યાયો વ્યવસ્થિત–ક્રમબદ્ધ જ ન હોય તો કેવળીભગવાને જોયું શું?

[૧૩૧] ‘सर्व भावांतरच्छिदे’

સમયસારનું માંગલિક કરતાં પહેલા જ કલશમાં આચાર્યદેવે કહ્યું કે–

नमः समयसाराय, स्वानुभूत्या चकासते।
चित्स्वभावाय भावाय, सर्वभावांतरच्छिदे।। १।।

‘સમયસાર’ને એટલે કે શુદ્ધ આત્માને નમસ્કાર કરતાં આચાર્યદેવ કહે છે કે હું સાધક છું તેથી મારું

પરિણમન અંતરમાં નમે છે, હું શુદ્ધાત્મામાં પરિણમું છું. –કેવો છે શુદ્ધાત્મા? પ્રથમ તો સ્વાનુભૂતિથી પ્રકાશમાન
છે એટલે સ્વસન્મુખ જ્ઞાનક્રિયા વડે જ તે પ્રકાશમાન છે, રાગવડે કે વ્યવહારના અવલંબન વડે તે પ્રકાશતો નથી.
વળી કહ્યું કે તે જ્ઞાનસ્વભાવરૂપ વસ્તુ છે, ને પોતાથી અન્ય સમસ્ત ભાવોને પણ જાણનાર છે. આ રીતે, જીવનો
જ્ઞાનસ્વભાવ છે ને તે ત્રણેકાળની ક્રમબદ્ધપર્યાયોને જાણે છે–એ વાત પણ તેમાં આવી ગઈ.

[૧૩૨] જ્ઞાનમાં પરને જાણવાની શક્તિ છે તે કાંઈ અભૂતાર્થ નથી.

પ્રશ્ન:– જીવનો જ્ઞાનસ્વભાવ છે, ને કેવળજ્ઞાન થતાં તે બધા પદાર્થોની ત્રણેકાળની ક્રમબદ્ધ પર્યાયોને જાણે

છે–એમ આપ કહો છો, પણ નિયમસારની ગા. ૧૫૯ તથા ૧૬૬ માં કહ્યું છે કે કેવળી ભગવાન નિશ્ચયથી સ્વને
જાણે–દેખે છે, અને લોકાલોકને તો વ્યવહારથી જાણે–દેખે છે; તથા સમયસારની ગા. ૧૧ માં વ્યવહારને
અભૂતાર્થ કહ્યો છે. માટે ‘સર્વજ્ઞ ભગવાને ત્રણકાળની બધી પર્યાયો જાણી છે ને તે પ્રમાણે જ પદાર્થોમાં ક્રમબદ્ધ
પરિણમન થાય છે’ એ વાત બરાબર નથી! (–આવો પ્રશ્ન છે.)

ઉત્તર:– ભાઈ, તને સર્વજ્ઞની પણ શ્રદ્ધા ન રહી? શાસ્ત્રોની ઓથે તું તારી ઊંધી દ્રષ્ટિને પોષવા માંગે છે,

પણ તને સર્વજ્ઞની શ્રદ્ધા વગર, શાસ્ત્રના એક અક્ષરનો પણ સવળો અર્થ નહિ સમજાય. જ્ઞાન પરને વ્યવહારે
જાણે છે–એમ કહ્યું, ત્યાં જ્ઞાનમાં જાણવાની શક્તિ કાંઈ વ્યવહારથી નથી, જાણવાની શક્તિ તો નિશ્ચયથી છે, પણ
પર સાથે એકમેક થઈને–અથવા તો પરની સન્મુખ થઈને કેવળજ્ઞાન તેને નથી જાણતું તેથી વ્યવહાર કહ્યો છે.
સ્વને જાણતાં પોતામાં એકમેક થઈને જાણે છે. તેથી સ્વપ્રકાશકપણાને નિશ્ચય કહ્યો, ને પરમાં એકમેક નથી થતું
માટે પરપ્રકાશને વ્યવહાર કહ્યો છે. પણ જ્ઞાનમાં સ્વ–પરપ્રકાશક શક્તિ છે તે તો નિશ્ચયથી જ છે, તે કાંઈ
વ્યવહાર નથી. ‘सर्व भावांतरच्छिदे’–એમ કહ્યું તેમાં શું બાકી રહી ગયું? –તે કાંઈ વ્યવહારથી નથી કહ્યું. વળી

૧૬૦ મી ગાથામાં ‘सो सव्वणाणदरिसी××× અર્થાત્ આત્મા પોતે જ જ્ઞાન હોવાને લીધે વિશ્વને (સર્વ

પદાર્થોને) સામાન્ય–વિશેષ પણે જાણવાના સ્વભાવવાળો છે’–એમ કહ્યું, તે કાંઈ વ્યવહારથી નથી કહ્યું પરંતુ
નિશ્ચયથી એમ જ છે. જ્ઞાનમાં સ્વ–પરને જાણવાની શક્તિ છે તે કાંઈ વ્યવહાર કે અભૂતાર્થ નથી. અરે! સ્વછંદે
કહેલી પોતાની વાતને સિદ્ધ કરવા, જ્ઞાનસ્વભાવના સામર્થ્યને પણ અભૂતાર્થ કહીને ઊડાડે, અને વળી
કુંદકુંદભગવાન જેવા આચાર્યોના નામે તે વાત કરે–એ તો મૂઢ જીવોનો મોટો ગજબ છે!

PDF/HTML Page 48 of 69
single page version

: કારતક : ૨૪૮૧ ‘આત્મધર્મ’ : ૪૧ :

અને તેઓની એવી વાતને જે સ્વીકારે છે તેને પણ ખરેખર સર્વજ્ઞદેવની શ્રદ્ધા નથી.

[૧૩૩] સર્વજ્ઞ–સ્વભાવનો નિર્ણય કરે તેને પુરુષાર્થની શંકા રહેતી નથી.

હવે, ઘણા જીવો ઓઘે ઓઘે (–નિર્ણયવગર) સર્વજ્ઞને માનતા હોય, તેને એમ પ્રશ્ન થાય છે કે: જો સર્વજ્ઞ

ભગવાને જોયું તે પ્રમાણે જ ક્રમબદ્ધપર્યાય થાય ને તે ક્રમમાં ફેરફાર ન થાય,–તો પછી જીવને પુરુષાર્થ કરવાનું

ક્યાં રહ્યું? તો તેને કહે છે કે હે ભાઈ! તેં તારા જ્ઞાન–સ્વભાવનો નિર્ણય કર્યો છે? –સર્વજ્ઞનો નિર્ણય કર્યો છે?

તું તારા જ્ઞાનસ્વભાવનો ને સર્વજ્ઞનો નિર્ણય કર તો તને ખબર પડશે કે ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં પુરુષાર્થ કઈ રીતે આવે

છે? પુરુષાર્થનું યથાર્થ સ્વરૂપ જ હજી લોકોના સમજવામાં નથી આવ્યું. અનાદિથી પરમાં ને રાગમાં જ હું–પણું

માનીને મિથ્યાત્વના અનંત દુઃખનો અનુભવ કરી રહ્યો છે, તેને બદલે જ્ઞાયકસ્વભાવનો નિર્ણય થતાં તે ઊંધી

માન્યતા છૂટી ને જ્ઞાયકભાવ તરફ દ્રષ્ટિ વળી, ત્યાં અપૂર્વ અતીદ્રિંયઆનંદના અંશનો અનુભવ થાય છે,–એમાં જ

અપૂર્વ પુરુષાર્થ આવી જાય છે. જ્ઞાયકસ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લઈને તેનો અનુભવ કરતાં પુરુષાર્થ, જ્ઞાન, શ્રદ્ધા,

આનંદ, ચારિત્ર–એ બધા ગુણોનું પરિણમન સ્વ તરફ વળ્‌યું છે. સ્વસન્મુખ થઈને જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કર્યો

તેમાં કેવળજ્ઞાનનો નિર્ણય, ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય, ભેદજ્ઞાન, સમ્યગ્દર્શન, પુરુષાર્થ, મોક્ષમાર્ગ–એ બધું એક

સાથે આવી ગયું છે.

* * *

[૧૩૪] નિર્મળ ક્રમબદ્ધપર્યાય ક્યારે શરૂ થાય?

બધાય દ્રવ્યો પોતપોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે ઊપજે છે, અને તેમાં તે તદ્રૂપ છે;–જીવ પોતાની પર્યાયથી

ઊપજતો હોવા છતાં તે અજીવને ઉપજાવતો નથી, એટલે અજીવ સાથે તેને કાર્યકારણપણું નથી. આમ હોવા

છતાં, અજ્ઞાની પોતાની દ્રષ્ટિ પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ ન ફેરવતાં, ‘હું પરને કરું’ એવી દ્રષ્ટિથી અજ્ઞાનપણે

પરિણમે છે, અને તેથી તે મિથ્યાત્વાદિકર્મોનો નિમિત્ત થાય છે. ક્રમબદ્ધ તો ક્રમબદ્ધ જ છે, પણ અજ્ઞાની પોતાના

જ્ઞાયકસ્વભાવનો નિર્ણય નથી કરતો તેથી તેને ક્રમબદ્ધપર્યાય શુદ્ધ ન થતાં વિકારી થાય છે. જો જ્ઞાયકસ્વભાવનો

નિર્ણય કરે તો દ્રષ્ટિ પલટાઈ જાય ને મોક્ષમાર્ગની નિર્મળ ક્રમબદ્ધપર્યાય શરૂ થઈ જાય.

[૧૩૫] ‘માત્ર દ્રષ્ટિકી ભૂલ હૈ.’

ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવ છે, તે સ્વ–પરનો પ્રકાશક છે એટલે પદાર્થો જેમ છે તેમ તેને જાણનાર

છે, પણ કોઈને આઘુંપાછું ફેરવનાર નથી. ભાઈ! જગતના બધા પદાર્થોમાં જે પદાર્થની જે સમયે જે અવસ્થા

થવાની છે તે થવાની જ છે, કોઈ પરદ્રવ્યની અવસ્થામાં ફેરફાર કરવા તું સમર્થ નથી; –તો હવે તારે શું કરવાનું

રહ્યું? પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવને ચૂકીને, ‘હું પરનો કર્તા’ એવી દ્રષ્ટિમાં અટક્યો છે તેની ગૂલાંટ મારીને

જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ તારી દ્રષ્ટિ ફેરવ! જ્ઞાયક તરફ દ્રષ્ટિ કરતાં ક્રમબદ્ધપર્યાયનો જ્ઞાતા રહી જાય છે, તે જ્ઞાતા

પોતાના નિર્મળજ્ઞાનાદિ પરિણામનો તો કર્તા છે, પણ રાગાદિનો કે કર્મનો કર્તા તે નથી. આવા જ્ઞાતાસ્વભાવને

જે ન માને અને પરનો કર્તા થઈને તેની ક્રમબદ્ધપર્યાય ફેરવવા જાવ, તો તે જીવને સર્વજ્ઞની પણ ખરી શ્રદ્ધા

નથી. જેમ સર્વજ્ઞભગવાન જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણાનું જ કાર્ય કરે છે, કોઈના પરિણમનને ફેરવતા નથી, તેમ આ

આત્માનો સ્વભાવ પણ જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણાનું કાર્ય કરવાનો જ છે.

પુણ્ય–પાપ અધિકારની ૧૬૦મી ગાથામાં આચાર્યદેવ કહે છે કે–

सो सव्वणाणदरिसी कम्मरएण णियेणवच्छण्णो।
संसारसमावण्णो ण विजाणदि सव्वदो सव्वं।।

તે સર્વજ્ઞાની–દર્શી પણ નિજકર્મરજ–આચ્છાદને,
સંસારપ્રાપ્ત ન જાણતો તે સર્વ રીતે સર્વને.

જ્ઞાનસ્વરૂપી આત્મા તો સર્વનો જ્ઞાયક તથા દર્શક છે; પણ પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખ થઈને તેની

પ્રતીત કરતો નથી તેથી જ તે અજ્ઞાનપણે વર્તે છે. સર્વને જાણનારો જે પોતાનો સર્વજ્ઞસ્વભાવ એટલે કે

જ્ઞાયકસ્વભાવ, તેને પોતે જાણતો નથી તેથી જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણાનું પરિણમન ન થતાં અજ્ઞાનને લીધે વિકારનું

પરિણમન થાય છે. જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત પછી જ્ઞાનીને અસ્થિરતાના કારણે અમુક રાગાદિ થાય ને જ્ઞાનનું

પરિણમન ઓછું હોય–તેની અહીં મુખ્યતા નથી, કેમકે જ્ઞાનીને જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણાની જ મુખ્યતા છે, જ્ઞાતાદ્રષ્ટિના

પરિણમનમાં રાગનું કર્તાપણું નથી.

PDF/HTML Page 49 of 69
single page version

: ૪૨ : ‘આત્મધર્મ’ ૨૪૮૧ : કારતક :

[૧૩૬] ‘પુરુષાર્થ’ ઊડે નહિ....ને....‘ક્રમ’ પણ તૂટે નહિ.

પોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં જ્ઞાતાપણાનું કાર્ય કરતો જીવ બીજાનું પણ કાર્ય કરે એમ બનતું નથી, આ રીતે

જ્ઞાયક જીવ અકર્તા છે. જડ કે ચેતન, જ્ઞાની કે અજ્ઞાની, બધાય પોતપોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે ઊપજે છે.

જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે પુરુષાર્થ થાય, છતાં પર્યાયનો ક્રમ તૂટે નહિ,
જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન થાય, છતાં પર્યાયનો ક્રમ તૂટે નહિ,
જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે ચારિત્રદશા થાય, છતાં પર્યાયનો ક્રમ તૂટે નહિ,
જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે આનંદ પ્રગટે, છતાં પર્યાયનો ક્રમ તૂટે નહિ,

જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે કેવળજ્ઞાન થાય, છતાં પર્યાયનો ક્રમ તૂટે નહિ; જુઓ, આ વસ્તુસ્થિતિ!

પુરુષાર્થ ઊડે નહિ ને ક્રમ પણ તૂટે નહિ. જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર વગેરેનો પુરુષાર્થ

થાય છે, અને તેવી નિર્મળદશાઓ થતી જાય છે, છતાં પણ પર્યાયનું ક્રમબદ્ધપણું તૂટતું નથી.

[૧૩૭] અજ્ઞાનીએ શું કરવું?

પ્રશ્ન:– અમે તો અજ્ઞાની છીએ, અમારે શું કરવું? શું ક્રમબદ્ધ માનીને બેસી રહેવું?
ઉત્તર:– ભાઈ! અજ્ઞાનીએ પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કરવો. સ્વસન્મુખ પુરુષાર્થ વડે જ્યાં

જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કર્યો ત્યાં ક્રમબદ્ધનો પણ નિર્ણય થયો અને પોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં જે નિર્મળપર્યાયનો

ક્રમ હતો તે જ પર્યાય આવીને ઊભી રહી. સ્વસન્મુખ પુરુષાર્થ વગરની તો ક્રમબદ્ધની માન્યતા પણ સાચી નથી.

જ્ઞાનસ્વભાવનો આશ્રય કરીને પરિણમતાં, જો કે પર્યાયનો ક્રમ આઘોપાછો થતો નથી તો પણ, સમ્યગ્દર્શન

વગેરેનું પરિણમન થઈ જાય છે, ને અજ્ઞાનદશા છૂટી જાય છે. માટે, ‘અજ્ઞાનીએ શું કરવું’ એનો ઉત્તર આ છે કે

પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કરીને અજ્ઞાન ટાળવું. પ્રશ્નમાં એમ હતું કે “શું અમારે બેસી રહેવું?”–પણ

ભાઈ! બેસી રહેવાની વ્યાખ્યા શું? આ જડ શરીર બેસી રહે–તેની સાથે કાંઈ ધર્મનો સંબંધ નથી. અજ્ઞાની

અનાદિથી રાગ સાથે એકતાબુદ્ધિ કરીને તે રાગમાં જ બેઠો છે–રાગમાં જ સ્થિત છે, તેને બદલે જ્ઞાયકસ્વભાવમાં

એકતા કરીને તેમાં બેસે–એટલે કે એકાગ્ર થાય તો અજ્ઞાન ટળે ને સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધતાનો અપૂર્વ ક્રમ શરૂ

થાય.–આનું નામ ધર્મ છે.

[૧૩૮] એક વગરનું બધુંય ખોટું.

હું જ્ઞાતા જ છું ને પદાર્થો ક્રમબદ્ધ પરિણમનારા છે એમ જે નથી માનતો, તે કેવળીભગવાનને નથી

માનતો, આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવને પણ નથી માનતો, પંચ પરમેષ્ઠી ભગવંતોને કે શાસ્ત્રને પણ તે નથી માનતો,

જીવ–અજીવની સ્વતંત્રતાને કે સાત તત્ત્વોને પણ તે નથી જાણતો, મોક્ષમાર્ગના પુરુષાર્થને પણ તે નથી જાણતો,

દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનું ઉપાદાન–નિમિત્તનું કે નિશ્ચય–વ્યવહારનું યથાર્થ સ્વરૂપ પણ તે નથી જાણતો.

જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય જેણે ન કર્યો તેનું કાંઈ પણ સાચું નથી. જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કરે તો તેમાં બધા

પડખાંનો નિર્ણય આવી જાય છે.

[૧૩૯] પંચ તરીકે પરમેષ્ઠી, અને તેનો ફેંસલો.

પ્રશ્ન:– આ સંબંધમાં અત્યારે બહુ ઝઘડા (મતભેદ) ચાલે છે, માટે આમાં ‘પંચ’ને વચ્ચે નાંખીને કાંઈક

નીવેડો લાવો ને?

ઉત્તર:– ભાઈ, પંચપરમેષ્ઠીભગવાન જ અમારા ‘પંચ’ છે. જ્ઞાયકસ્વભાવ અને ક્રમબદ્ધપર્યાયનું આ જે

વસ્તુ–સ્વરૂપ કહેવાય છે તે જ પ્રમાણે અનાદિથી પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતો કહેતા આવ્યા છે, અને મહાવિદેહમાં

બિરાજતા સીમંધરાદિ ભગવંતો અત્યારે પણ એ જ ઉપદેશ આપી રહ્યા છે. આ સિવાય અજ્ઞાનીઓ બીજું

વિપરીત માને તો ભલે માને, પણ અહીં તો પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતોને પંચ તરીકે રાખીને આ વાત કહેવાય છે.

પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતો આ જ પ્રમાણે માનતા આવ્યા છે ને આજ પ્રમાણે કહેતા આવ્યા છે. જેને પંચપરમેષ્ઠી

પદમાં ભળવું હોય તેણે પણ આ જ પ્રમાણે માન્યે છૂટકો છે.

જુઓ, આ પંચનો ફેંસલો!
હે ભાઈ! પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતોમાં અરિહંત અને સિદ્ધ ભગવંતો સર્વજ્ઞ છે–ત્રણકાળ ત્રણલોકને પ્રત્યક્ષ

જાણનારા છે,–એ સર્વજ્ઞતાને તું માને છે કે નથી માનતો?

–જો તું એ સર્વજ્ઞતાને ખરેખર માનતો હો તો તેમાં ક્રમબદ્ધપર્યાયનો પણ સ્વીકાર થઈ જ ગયો.

PDF/HTML Page 50 of 69
single page version

: કારતક : ૨૪૮૧ ‘આત્મધર્મ’ : ૪૩ :

–અને જો તું સર્વજ્ઞતાને ન માનતો હો તો તેં ‘પંચ’ને

(–પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતોને) જ ખરેખર માન્યા નથી.

‘णमो अरिहंताणं ने णमो सिद्धाणं’ એમ દરરોજ

બોલે, પણ અરિહંત અને સિદ્ધ–ભગવાન કેવળજ્ઞાન સહિત
છે,–તેઓ ત્રણકાળ ત્રણલોકને જાણે છે અને તે જ પ્રમાણે

થાય છે–એમ માને તો તેમાં ક્રમબદ્ધપર્યાયનો સ્વીકાર

આવી જ જાય છે. આત્માની સંપૂર્ણ જ્ઞાનશક્તિને અને
ક્રમબદ્ધપર્યાયને જે નથી માનતો તે પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતોને

પણ યથાર્થ સ્વરૂપે નથી માનતો. માટે જેણે ખરેખર

પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતોને ઓળખવા હોય તેણે બરાબર
નિર્ણય કરીને આ વાત માનવી.

–આવો પંચનો ફેંસલો છે.

• • •

[૧૪૦] જીવના અકર્તાપણાની ન્યાયથી સિદ્ધિ.

જ્ઞાયક આત્મા કર્મનો અકર્તા છે–એમ અહીં આચાર્યદેવ ન્યાયથી સિદ્ધ કરે છે:
(૧) પ્રથમ તો જીવ ને અજીવ બધાંય દ્રવ્યો પોતપોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે ઊપજે છે;
(૨) જે પર્યાય થાય છે તેમાં તે તદ્રૂપ છે;
(૩) જીવ પોતાનાં પરિણામપણે ઊપજતો હોવા છતાં, તે પરને (–કર્મને) ઉપજાવતો નથી, એટલે તેને

પરની સાથે ઉત્પાદ્ય–ઉત્પાદક ભાવ નથી;

(૪) ઉત્પાદ્ય–ઉત્પાદકભાવ વગર કાર્ય–કારણપણું હોતું નથી, એટલે જીવ કારણ થઈને કર્મને ઉપજાવે

એમ બનતું નથી; અને–

(૫) કારણ–કાર્યભાવ વગર જીવને અજીવ સાથે કર્તાકર્મપણું સિદ્ધ થઈ શકતું નથી, અર્થાત્ જ્ઞાયક–

ભાવપણે ઊપજતો જીવ કર્તા થઈને, મિથ્યાત્વાદિ અજીવકર્મને ઉપજાવે, એમ કોઈ રીતે સિદ્ધ થતું નથી. –માટે
જ્ઞાયકભાવની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે પરિણમતો જ્ઞાની કર્મનો અકર્તા જ છે. ભાઈ! તું તો જ્ઞાનસ્વભાવ! તું તારા
જ્ઞાતાદ્રષ્ટાભાવપણે પરિણમીને, તે પરિણામમાં તદ્રૂપ થઈને તેને કર, પણ જડકર્મનો તું કર્તા થા–એવો તારો
સ્વભાવ નથી. અહો!.....હું......જ્ઞા.....ય.....ક.....છું.....એમ.....અં.....ત.....ર્.....મુ.....ખ થ.....ઈ.....ને
સ.....મ.....જે તો.....જી.....વ.....ને.....કે.....ટ.....લી.....શાં.....તિ.....થ.....ઈ.....જા.....ય!.....

[૧૪૧] અજીવમાં પણ અકર્તાપણું.

અહીં જીવનું અકર્તાપણું સમજાવવા માટે આચાર્યદેવે જે ન્યાય આપ્યો છે તે બધા દ્રવ્યોમાં લાગુ પડે છે.

અજીવમાં પણ એક અજીવ તે બીજા અજીવનું અકર્તા છે. જેમકે–પાણી ઊનું થયું ત્યાં અગ્નિ તેનો અકર્તા છે, તે
નીચે પ્રમાણે–

(૧) અગ્નિ અને પાણી બંને પદાર્થો પોતપોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે ઊપજે છે;
(૨) પોતપોતાની જે પર્યાય થાય છે તેમાં તે તદ્રૂપ છે;
(૩) અગ્નિ પોતાનાં પરિણામપણે ઊપજતો હોવા છતાં, તે પાણીની ઉષ્ણ અવસ્થાને ઉપજાવતો નથી;

એટલે તેને પાણીની સાથે ઉત્પાદ્ય–ઉત્પાદકભાવ નથી;

(૪) ઉત્પાદ્ય–ઉત્પાદકભાવ વગર કાર્ય–કારણપણું હોતું નથી, એટલે અગ્નિ કારણ થઈને પાણીની ઉષ્ણ

અવસ્થાને ઉપજાવે –એમ બનતું નથી; અને–

(પ) કારણ–કાર્યભાવ વગર અગ્નિને પાણી સાથે કર્તાકર્મપણું સિદ્ધ થઈ શકતું નથી.

PDF/HTML Page 51 of 69
single page version

: ૪૪ : ‘આત્મધર્મ’ ૨૪૮૧ : કારતક :

–માટે અગ્નિ પાણીની અકર્તા જ છે. અગ્નિ અગ્નિની પર્યાયમાં તદ્રૂપ છે, ને ઉષ્ણ પાણીની અવસ્થામાં તે

પાણી જ તદ્રૂપ છે. એ જ પ્રમાણે કુંભાર અને ઘડો, વગેરે જગતના બધા પદાર્થોમાં પણ ઉપર મુજબ પાંચ બોલ

લાગુ પાડીને એકબીજાનું અકર્તાપણું સમજી લેવું.

[નોંધ : અહીં જે અગ્નિ અને પાણીનું દ્રષ્ટાંત આપ્યું છે, તે દ્રષ્ટાંત જીવનું અકર્તાપણું સિદ્ધ કરવા માટે નથી

આપ્યું, પણ અજીવનું પરસ્પર અકર્તાપણું સિદ્ધ કરવા માટે તે દ્રષ્ટાંત છે,–એ વાત લક્ષમાં રાખવી.]

[૧૪૨] “–નિમિત્તકર્તા તો ખરો ને?”

પ્રશ્ન:– જીવ કર્તા છે કે નથી?
ઉત્તર:– હા; જીવ કર્તા ખરો, પણ શેનો? કે–પોતાના જ્ઞાયક પરિણામનો;–પુદ્ગલકર્મનો નહીં.
પ્રશ્ન:– પુદ્ગલકર્મનો નિમિત્ત કર્તા તો ખરો કે નહિ?
ઉત્તર:– ના; જ્ઞાયકભાવપણે પરિણમતો જીવ મિથ્યાત્વાદિ પુદ્ગલકર્મનો નિમિત્તકર્તા પણ નથી. કર્મના

નિમિત્ત થવા ઉપર જેની દ્રષ્ટિ છે તે જીવને જ્ઞાયકભાવનું પરિણમન નથી પણ અજ્ઞાનભાવનું પરિણમન છે.

અજ્ઞાન ભાવને લીધે જ તે પુદ્ગલકર્મનો નિમિત્તકર્તા થાય છે, અને તે સંસારનું જ કારણ છે.–આ વાત

આચાર્યદેવે હવે પછીની ગાથાઓમાં બહુ સરસ સમજાવી છે.

[૧૪૩] જ્ઞાતાનું કાર્ય.

જ્ઞાનસ્વભાવી જીવ કર્તા થઈને કોઈની પર્યાયને આઘીપાછી પલટાવે એમ નથી. પોતે પોતાના

જ્ઞાતાપરિણામે ઊપજતો થકો ક્રમબદ્ધપર્યાયનો જ્ઞાતા છે, જ્ઞાતાપરિણામ તે જ જ્ઞાનીનું કાર્ય છે. જેમ ઈશ્વર

જગતના કર્તા–એ વાત ખોટી છે, તેમ જીવ પરનો કર્તા એ વાત પણ ખોટી છે. જ્ઞાયકમૂર્તિ આત્મા સ્વ–પર

પ્રકાશક છે, ખરેખર જ્ઞાયક તો શુભ–અશુભ ભાવોનો પણ જાણનાર જ છે; તેમાં એકતાપણે નહિ પરિણમતો

હોવાથી, પણ ભિન્નપણે જ્ઞાનભાવે પરિણમતો હોવાથી, તે રાગનો કર્તા નથી. રાગને જ્ઞાન સાથે ભેળવીને જે

તેનો કર્તા થાય છે, તેની દ્રષ્ટિ ‘જ્ઞાયક’ ઉપર નથી પણ વિકાર ઉપર છે, એટલે તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. શુભભાવ થાય,

ત્યાં ‘અશુભ થવાના હતા પણ જ્ઞાને તેને પલટીને આ શુભ કર્યા’ એમ જે માને છે, તેનું વલણ પણ વિકાર તરફ

જ છે, જ્ઞાયક ઉપર તેનું વલણ નથી. જ્ઞાતા તો જ્ઞાયકસ્વભાવની સન્મુખ થઈને, પોતાના જ્ઞાતાભાવે જ

પરિણમતો, તે તે સમયના રાગને પણ જ્ઞાનનું વ્યવહારજ્ઞેય બનાવે છે, પણ તેને જ્ઞાનનું કાર્ય નથી માનતો. તે

સમયે જે જ્ઞાનપરિણમન થયું (–તે જ્ઞાનપરિણમનની સાથે સમ્યક્શ્રદ્ધા, આનંદ, પુરુષાર્થ વગેરેનું પરિણમન પણ

ભેગું જ છે) તે જ જ્ઞાતાનું કાર્ય છે. આ રીતે જ્ઞાની પોતાના નિર્મળ જ્ઞાન–આનંદ વગેરે પરિણામોનો કર્તા છે,

પણ રાગનો કે પરનો કર્તા નથી.

[૧૪૪] ‘અકાર્યકારણશક્તિ’ અને પર્યાયમાં તેનું પરિણમન.

જ્ઞાની જાણે છે કે મારામાં અકાર્યકારણશક્તિ છે; હું કારણ થઈને પરનું કાર્ય કરું, કે પર વસ્તુ કારણ

થઈને મારું કાર્ય કરે–એવું પર સાથે કાર્યકારણપણું મારે નથી. અરે! અંતરમાં જ્ઞાન કારણ થઈને રાગને કાર્યપણે

ઉપજાવે, અથવા તો રાગને કારણ બનાવીને જ્ઞાન તેના કાર્યપણે ઊપજે,–એવું જ્ઞાન અને રાગને પણ

કાર્યકારણપણું નથી. આવી અકાર્યકારણશક્તિ આત્મામાં છે.

પ્રશ્ન:– અકાર્યકારણપણું તો દ્રવ્યમાં જ છે ને?
ઉત્તર:– દ્રવ્યમાં અકાર્યકારણશક્તિ છે–એમ માન્યું કોણે? –પર્યાયે. જે પર્યાયે દ્રવ્યસન્મુખ થઈને અકાર્ય–

કારણશક્તિને માની, તે પર્યાય દ્રવ્યની સાથે અભેદ થઈને પોતે પણ અકાર્યકારણરૂપ થઈ ગઈ છે; એ રીતે

પર્યાયમાં પણ અકાર્યકારણપણું છે. બીજી રીતે કહો તો, જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળીને જે પર્યાય અભેદ થઈ તે

પર્યાયમાં રાગનું કે પરનું કર્તાપણું નથી, તે તો જ્ઞાયકભાવરૂપ જ છે.

[૧૪૫] આત્મા પરનો ઉત્પાદક નથી.

જુઓ, ભાઈ! જેને પોતાના આત્માનું હિત કરવાની ગરજ થઈ હોય–એવા જીવને માટે આ વાત છે.

અંતરની લોકોત્તરદ્રષ્ટિની આ વાત છે, લૌકિક વાતની સાથે આ વાતનો મેળ ખાય તેમ નથી. લૌકિકમાં તો

અત્યારે એવી ઝુંબેશ ચાલે છે કે “અનાજનું ઉત્પાદન વધારો ને વસ્તીનું ઉત્પાદન ઘટાડો.” અહીં તો

લોકોત્તરદ્રષ્ટિની વાત છે કે ભાઈ! તું પરનો ઉત્પાદક નથી, તું તો જ્ઞાન છો. “અરે! અભક્ષ્ય ચીજ ખાઈને પણ

અનાજ બચાવો”–એમ કહેનાર તો અનાર્યદ્રષ્ટિવાળા છે ;–એવાની વાત તો દૂર રહી, પણ અહીં તો કહે છે કે

આત્મા કર્તા થઈને પરને ઉપજાવે કે પરને ઊપજતું અટકાવે–એમ માનનાર પણ મૂઢ

PDF/HTML Page 52 of 69
single page version

: કારતક : ૨૪૮૧ ‘આત્મધર્મ’ : ૪૫ :

મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. જ્ઞાનીને તો અંતરમાં રાગનું પણ અકર્તાપણું છે–એ વાત તો હજી આનાથી પણ સૂક્ષ્મ છે.

[૧૪૬] ‘બધા માને તો સાચું’–એ વાત ખોટી (સાચા સાક્ષી કોણ?)

પ્રશ્ન:– બધાય હા પાડે તો તમારું સાચું!
ઉત્તર:– અરે ભાઈ! અમારે તો પંચપરમેષ્ઠી જ પંચ છે, એટલે પંચપરમેષ્ઠી માને તે સાચું. દુનિયાના

અજ્ઞાની લોકો ભલે બીજું માને.

જેવો પ્રશ્ન અહીં કર્યો તેવો જ પ્રશ્ન ભૈયા ભગવતી–દાસજીના ઉપાદાન નિમિત્તના દોહરામાં કર્યો છે; ત્યાં

નિમિત્ત કહે છે કે:–

निमित्त कहै मोकों सबै जानत है जगलोय;
तेरो नांव न जान ही उपादाक को होय ? ।। ४।।

–હે ઉપાદાન! જગતમાં ઘરે ઘરે લોકોને પૂછીએ, તો બધા મારું જ નામ જાણે છે–અર્થાત્ નિમિત્તથી કાર્ય

થાય એમ બધા માને છે, પણ ઉપાદાન શું છે તેનું તો નામ પણ જાણતા નથી.

ત્યારે તેના જવાબમાં ઉપાદાન કહે છે કે

उपादान कहे रे निमित्त! तू कहा करै गुमान?
मोकों जाने जीव वे जो है सम्यक्वान।। ५।।

–અરે નિમિત્ત! તું ગુમાન શા માટે કરે છે? જગતના અજ્ઞાની લોકો મને ભલે ન જાણે, પણ જેઓ

સમ્યક્ત્વવંત જ્ઞાની જીવો છે તેઓ મને જાણે છે.

નિમિત્ત કહે છે કે જગતને પૂછીએ. ઉપાદાન કહે છે કે જ્ઞાનીને પૂછીએ.
એ જ પ્રમાણે ફરીથી નિમિત્ત કહે છે કે–

कहै जीव सब जगतके जो निमित्त सोइ होय।
उपादान की बातको पूछे नाहीं कोय।। ६।।

–જેવું નિમિત્ત હોય તેવું કાર્ય થાય એમ તો જગતના બધા જીવો કહે છે, પણ ઉપાદાનની વાતને તો કોઈ

પૂછતું ય નથી.

ત્યારે તેને જવાબ આપતાં ઉપાદાન કહે છે કે–

उपादान बिन निमित्त तू कर न सके इक काज।
कहा भयौ जग ना लखे जानत है जिनराज।। ८।।

–અરે નિમિત્ત! ઉપાદાન વગર એક પણ કાર્ય થઈ શકતું નથી એટલે કે ઉપાદાનથી જ કાર્ય થાય છે.–

જગતના અજ્ઞાની જીવો ન જાણે તેથી શું થયું?–જિનરાજ તો એ પ્રમાણે જાણે છે.

તેમ અહીં, ‘આત્માનો જ્ઞાયકસ્વભાવ અને તેના જ્ઞેયપણે વસ્તુની ક્રમબદ્ધપર્યાયો’ એ વાત દુનિયાના

અજ્ઞાની જીવો ન સમજે અને તેની હા ન પાડે તેથી શું? પરંતુ પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતો તેની સાક્ષી છે, તેઓએ આ

પ્રમાણે જ જાણ્યું છે ને આ પ્રમાણે જ કહ્યું છે; અને જે કોઈ જીવને પોતાનું હિત કરવું હોય–પંચ પરમેષ્ઠીની

પંગતમાં બેસવું હોય, તેણે આ વાત સમજીને હા પાડયે જ છૂટકો છે.

[૧૪૭] ‘ગોશાળાનો મત?’–કે જૈનશાસનનો મર્મ?

આ તો જૈનશાસનની મૂળ વાત છે. આ વાતને ‘ગોશાળાનો મત’ કહેનાર જૈનશાસનને જાણતો નથી.

પ્રથમ તો ‘ગોશાળો’ હતો જ ક્યારે? અને એ વાત તો અનેકવાર સ્પષ્ટ કહેવાય ગઈ છે કે જ્ઞાયકસ્વભાવ

સન્મુખના પુરુષાર્થ વગર એકાંત નિયત માનનાર આ ક્રમબદ્ધપર્યાયનું રહસ્ય સમજ્યો જ નથી; સમ્યક્પુરુષાર્થ

વડે જેણે જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત કરી અને જ્ઞાતા થયો તેને જ ક્રમબદ્ધપર્યાયનો યથાર્થ નિર્ણય છે, અને તેણે જ

જૈનશાસનને જાણ્યું છે.

[૧૪૮] કર્તા–કર્મનું અન્યથી નિરપેક્ષપણું.

ઉત્પાદ્ય વસ્તુ પોતે જ પોતાની યોગ્યતાથી ઊપજે છે, બીજો કોઈ ઉત્પાદક નથી; વસ્તુમાં જ તેવી

ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે સ્વત: પરિણમવાની શક્તિ છે–તેવી અવસ્થાની યોગ્યતા છે–તેવો જ સ્વકાળ છે, તો તેમાં બીજો

શું કરે? અને જો વસ્તુમાં પોતામાં સ્વત: તેવી શક્તિ ન હોય–યોગ્યતા ન હોય–સ્વકાળ ન હોય તો પણ બીજો

તેમાં શું કરે?–માટે અન્યથી નિરપેક્ષપણે જ કર્તાકર્મપણું છે. પૂર્વે કર્તાકર્મ–અધિકારમાં આચાર્યદેવ એ વાત કહી

ગયા છે કે “સ્વયં અપરિણમતાને પર વડે પરિણમાવી શકાય નહિ; કારણ કે વસ્તુમાં જે શક્તિ સ્વત: ન હોય

તેને અન્ય કોઈ કરી શકે નહિ. અને સ્વયં પરિણમતાને તો પર પરિણમાવનારની અપેક્ષા ન હોય; કારણ કે

વસ્તુની શક્તિઓ પરની અપેક્ષા રાખતી નથી.” (જુઓ ગાથા ૧૧૬ થી ૧૨૫)

PDF/HTML Page 53 of 69
single page version

: ૪૬ : ‘આત્મધર્મ’ ૨૪૮૧ : કારતક :

[૧૪૯] સર્વત્ર ઉપાદાનનું જ બળ.

વળી પં. બનારસીદાસજી પણ કહે છે કે–

उपादान बल जहँ–तहां, नहि निमित्तको दाव।
एक चक्रसों रथ चले रविको यहै स्वभाव।। ५।।

–જ્યાં જુઓ ત્યાં ઉપાદાનનું જ બળ છે, એટલે કે યોગ્યતાથી જ કાર્ય થાય છે, તેમાં નિમિત્તનો કાંઈ

દાવપેચ નથી, “નિમિત્તને લીધે કાર્ય થયું” એવો નિમિત્તનો દાવ કે વારો કદી આવતો જ નથી, જ્યાં જુઓ ત્યાં

ઉપાદાનનો જ દાવ છે. ‘આમ કેમ?’ કે ઉપાદાનની તેવી જ યોગ્યતા! ‘નિમિત્તને લીધે થયું?’–કે ના.

[૧૫૦] “–નિમિત્ત વિના......??”

પ્રશ્ન:– નિમિત્ત કાંઈ કરે નહિ એ સાચું, પણ શું નિમિત્ત વિના થાય છે?
ઉત્તર:– હા, ભાઈ! ઉપાદાનના કાર્યમાં તો નિમિત્તનો અભાવ છે માટે ખરેખર નિમિત્ત વિના જ કાર્ય

થાય છે. નિમિત્ત છે ખરું, પણ તે નિમિત્તમાં છે, ઉપાદાનમાં તો તેનો અભાવ જ છે, તે અપેક્ષાએ નિમિત્ત વિના

જ થાય છે.

–આવી વાત આવે ત્યાં ઉપાદાન નિમિત્તનું ભેદજ્ઞાન સમજવાને બદલે કેટલાક ઊંધી દ્રષ્ટિવાળા જીવો કહે

છે કે ‘અરે! નિમિત્તનો નિષેધ થઈ જાય છે!’ ભાઈ રે! આમાં નિમિત્તના અસ્તિત્વનો નિષેધ થતો નથી,

નિમિત્ત નિમિત્ત તરીકે જેમ છે તેમ રહે છે. તું નિમિત્તને નિમિત્ત તરીકે રાખ, નિમિત્તને ઉપાદાનમાં ન ભેળવ.

અજ્ઞાનીઓ નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધને કર્તા–કર્મપણે માનીને, ઉપાદાન–નિમિત્તની એકતા કરી નાંખે છે.

“–કાર્ય થાય ઉપાદાનથી, પણ કાંઈ નિમિત્ત વિના થાય છે?
–શરીરની ક્રિયા થાય શરીરથી, પણ કાંઈ જીવ વિના થાય છે?
–વિકાર કરે જીવ પોતે, પણ કાંઈ કર્મ વિના થાય છે?
–જ્ઞાન થાય પોતાથી, પણ કાંઈ ગુરુ વિના થાય છે?
–મોક્ષ થાય જીવના ઉપાદાનથી, પણ કાંઈ મનુષ્યદેહ વિના થાય છે?”
–એમ કેટલાક દલીલ કરે છે; પણ ભાઈ! ઉપાદાનની પોતાની યોગ્યતાથી જ થાય–એમ જે ખરેખર જાણે

છે તેને પર નિમિત્ત કેવું હોય તેનું પણ જ્ઞાન હોય જ છે, એટલે “નિમિત્ત વિના....” નો પ્રશ્ન તેને રહેતો નથી. તે

તો જાણે છે કે ઉપાદાનથી કાર્ય થાય છે, ને ત્યાં યોગ્ય નિમિત્ત હોય જ છે,–‘गतैः धर्मास्तिकायवत्। ’

જે જીવ સ્વ–પર બે વસ્તુને માનતો જ નથી–નિમિત્તને જાણતો જ નથી, એવા અન્યમતિને નિમિત્તનું

અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરવા માટે “નિમિત્ત વિના ન થાય” એવી દલીલથી સમજાવવામાં આવે છે; પણ જ્યાં સ્વ–

પરના ભેદજ્ઞાનની વાત ચાલતી હોય, ઉપાદાન–નિમિત્તની સ્વતંત્રતાનું વર્ણન ચાલતું હોય, ત્યાં વચ્ચે ‘નિમિત્ત

વિના ન થાય’–એ દલીલ મૂકવી તે તો નિમિત્તાધીન દ્રષ્ટિ જ સૂચવે છે. “નિમિત્ત હોય જ છે” પછી ‘નિમિત્ત

વિના ન થાય’ એ દલીલનું શું કામ છે?

પ્રવચનસાર ગા. ૧૬૦ માં આચાર્યદેવ કહે છે કે ખરેખર હું શરીર, વાણી અને મનને આધારભૂત નથી,

તેમનું કારણ હું નથી, તેમનો કર્તા હું નથી, તેમનો પ્રયોજક કે અનુમોદક પણ હું નથી; મારા વિના જ એટલે કે હું

તે શરીરાદિનો આધાર થયા વિના, કારણ થયા વિના, કર્તા થયા વિના, પ્રયોજક કે અનુમોદક થયા વિના, તેઓ

સ્વયં પોતપોતાથી જ કરાય છે, માટે હું તે શરીરાદિનો પક્ષપાત છોડીને (અર્થાત્ મારા નિમિત્ત વિના તે ન થાય–

એવો પક્ષપાત છોડીને) અત્યંત મધ્યસ્થ–સાક્ષીસ્વરૂપ–જ્ઞાયક છું.

(જુઓ, પ્રવચનસાર ગા. ૧૬૦)

[૧૫૧] આ ઉપદેશનું તાત્પર્ય અને તેનું ફળ.

અહીં આચાર્યદેવ કહે છે કે હે ભાઈ! સર્વે દ્રવ્યોને બીજાની સાથે ઉત્પાદ્ય–ઉત્પાદકભાવનો અભાવ છે, માટે

તું જ્ઞાતા જ રહે. ‘હું જ્ઞાન છું’ એવો નિર્ણય કરીને સ્વસન્મુખ જ્ઞાતાપરિણામપણે જે ઊપજ્યો તે જીવ પોતાના

સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–આનંદ વગેરે કાર્યપણે ઊપજે છે તેથી તેનો ઉત્પાદક છે, પણ કર્મ વગેરે પરનો ઉત્પાદક નથી.

આમ જીવને સ્વભાવસન્મુખ દ્રષ્ટિ કરીને નિર્મળ ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે પરિણમવા માટે આ ઉપદેશ છે.

જ્ઞાયકસ્વભાવની સન્મુખ

PDF/HTML Page 54 of 69
single page version

: કારતક : ૨૪૮૧ ‘આત્મધર્મ’ : ૪૭ :

દ્રષ્ટિ કરીને પરિણમ્યો ત્યાં–

જ્ઞાનગુણ પોતાના નિર્મળ પરિણામ સાથે તદ્રૂપ થઈને પરિણમ્યો,
શ્રદ્ધાગુણ પોતાના સમ્યગ્દર્શન પરિણામ સાથે તદ્રૂપ થઈને પરિણમ્યો;
આનંદગુણ પોતાના આનંદપરિણામ સાથે તદ્રૂપ થઈને પરિણમ્યો;
–એ પ્રમાણે જ્ઞાયકસ્વભાવ સન્મુખ થઈને પરિણમતાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર–વીર્ય વગેરે બધા ગુણોની

નિર્મળ પરિણમનધારા વધવા લાગી.–આ છે જ્ઞાયકસ્વભાવની ને ક્રમબદ્ધપર્યાયની પ્રતીતનું ફળ!

[૭]

પ્રવચન સાતમું

[વીર સં. ૨૪૮૦ આસો સુદ ત્રીજ]

એક તરફ એકલો જ્ઞાયકસ્વભાવ, ને બીજી તરફ ક્રમબદ્ધપર્યાય,–એનો યથાર્થ નિર્ણય કરવામાં બધું

આવી જાય છે, તે મૂળ વસ્તુધર્મ છે, તે કેવળી ભગવાનનું પેટ છે, સંતોનું હાર્દ છે, શાસ્ત્રોનો મર્મ છે,
વિશ્વનું દર્શન છે, અને મોક્ષમાર્ગનું કર્તવ્ય કેમ થાય તેની આ રીત છે.

અજ્ઞાની કહે છે કે આ ‘રોગચાળો’ છે, ત્યારે અહીં કહે છે કે આ તો સર્વજ્ઞના હૃદયનું હાર્દ છે, જેને

આ વાત બેઠી તેના હૃદયમાં સર્વજ્ઞ બેઠા,–તે અલ્પજ્ઞ હોવા છતાં ‘હું સર્વજ્ઞ જેવો જ્ઞાતા જ છું, એવો તેને
નિર્ણય થયો.

[૧૫૨] અધિકારનું નામ.

આ સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાન–અધિકારની પહેલી ચાર ગાથાઓ વંચાય છે; સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાન–અધિકાર કહો,

જ્ઞાયકદ્રવ્યનો અધિકાર કહો, કે ક્રમબદ્ધપર્યાયનો અધિકાર કહો; જ્યાં જ્ઞાયકદ્રવ્યને પકડીને જ્ઞાન એકાગ્ર થયું ત્યાં તે
જ્ઞાન સર્વવિશુદ્ધ થયું, અને તે જ્ઞાનના વિષય તરીકે બધા દ્રવ્યોની ક્રમબદ્ધપર્યાય છે તેનો પણ તેને નિર્ણય થયો.

[૧૫૩] ‘ક્રમબદ્ધ’ અને ‘કર્મબંધ’ !

જુઓ, છ દિવસથી આ ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાત ચાલે છે, ને આજે તો સાતમો દિવસ છે; ઘણા ઘણા

પડખાંથી સ્પષ્ટીકરણ આવી ગયું છે. છતાં કેટલાકને આ વાત સમજવી કઠણ પડે છે. કોઈ તો કહે કે “महाराज!

आप क्या कहते हो, ‘कर्मबंध’ मानना यह सम्यग्दर्शन है–ऐसा आप कहते हो?”–અરે ભાઈ! આ

‘ક્રમબદ્ધ’ જુદું ને ‘કર્મબંધ’ જુદું! બંને વચ્ચે તો મોટો ફેર છે. કર્મબંધ વગરનો જ્ઞાયકસ્વભાવ કેવો છે ને
વસ્તુની પર્યાયમાં ક્રમબદ્ધપણું કઈ રીતે છે તે ઓળખે તો સમ્યગ્દર્શન થાય. આ ‘ક્રમબદ્ધ’ સમજે તો ‘કર્મબંધ’
નો નાશ થાય, અને ‘ક્રમબદ્ધ’ ન સમજે તેને ‘કર્મબંધ’ થાય.

[૧૫૪] ‘જ્ઞાયક’ અને ‘ક્રમબદ્ધ’ બંનેનો નિર્ણય એક સાથે.

જીવમાં કે અજીવમાં સમયે સમયે જે ક્રમબદ્ધપર્યાય થવાની છે તે જ થાય છે; પહેલા થનારી પર્યાય પછી ન

થાય, ને પછી થનારી પર્યાય પહેલા ન થાય. અનાદિ અનંત કાળપ્રવાહના જેટલા સમયો છે તેટલી જ દરેક દ્રવ્યની
પર્યાયો છે; તેમાં જે સમયે જે પર્યાયનો નંબર (ક્રમ) છે તે સમયે તે જ પર્યાય થાય છે. જેમ સાત વારમાં રવિ પછી
સોમ, સોમ પછી મંગળ–એમ બરાબર ક્રમબદ્ધ જ આવે છે, આડાઅવળા આવતા નથી, તેમ જ ૧ થી ૧૦૦ સુધીના
નંબરમાં એક પછી બે, પચાસ પછી એકાવન, નવ્વાણું પછી સો, એમ બધા ક્રમબદ્ધ જ આવે છે, તેમ દ્રવ્યની
ક્રમબદ્ધપર્યાયોમાં જે ૫૧ મી પર્યાય હોય તે ૫૦ કે પરમી ન થાય, ૫૦ મી કે ‘૫૨’ મી પર્યાય હોય તે ૫૧ મી ન
થાય. એટલે કે પર્યાયના ક્રમબદ્ધપણામાં કોઈ પણ પર્યાય વચ્ચેથી ખસેડીને આઘી કે પાછી થઈ શકતી નથી. જેમ
પદાર્થની પર્યાયનું આવું ક્રમબદ્ધસ્વરૂપ છે તેમ આત્માનું જ્ઞાયકસ્વરૂપ છે. હું સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાનમાત્ર જ્ઞાયક છું, એવા
જ્ઞાયકસ્વરૂપના નિર્ણય સાથે ક્રમબદ્ધપર્યાયનો પણ નિર્ણય થઈ જાય છે. આત્માનું

PDF/HTML Page 55 of 69
single page version

: ૪૮ : ‘આત્મધર્મ’ ૨૪૮૧ : કારતક :

જ્ઞાયકસ્વરૂપ અને પર્યાયોનું ક્રમબદ્ધસ્વરૂપ, એ બેમાંથી એકને પણ ન માને તો જ્ઞાન અને જ્ઞેયનો મેળ રહેતો
નથી એટલે કે સમ્યગ્જ્ઞાન થતું નથી. જ્ઞાયકસ્વભાવ અને ક્રમબદ્ધપર્યાય એ બંનેનો નિર્ણય એક સાથે જ થાય છે.

–ક્યારે? કે જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ વળે ત્યારે.

[૧૫૫] આ વાત કોને પરિણમે?

હજી તો યથાર્થ ગુરુગમે જેણે આવી વાતનું શ્રવણ પણ કર્યું નથી તે તેનું ગ્રહણ ને ધારણ તો ક્યાંથી કરે?

અને સત્યનું ગ્રહણ અને ધારણ કર્યા વગર જ્ઞાનસ્વભાવસન્મુખ થઈને તેની રુચિનું પરિણમન ક્યાંથી થાય?

અહીં એમ કહેવું છે કે જે હજી તો ઊંધી વાતનું શ્રવણ અને પોષણ કરી રહ્યા છે તેને સત્ય રુચિના પરિણમનની
લાયકાત નથી. જેને અંતરની ઘણી પાત્રતા અને પુરુષાર્થ હોય તેને જ આ વાત પરિણમે તેવી છે.

[૧૫૬] ધર્મનો પુરુષાર્થ.

ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ યુક્તં સત્, અને સત્ તે દ્રવ્યનું લક્ષણ છે; તેમાં પણ ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાત સમાઈ જાય

છે, ક્રમબદ્ધપર્યાય વગર ઉત્પાદ–વ્યય બની શકે નહિ. દરેક પર્યાયનો ઉત્પાદ પોતપોતાના કાળે એક સમય પૂરતો

સત્ છે. એકલી પર્યાય ઉપર કે રાગ ઉપર દ્રષ્ટિ રાખીને આ ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય નથી થતો, પણ ધુ્રવ

જ્ઞાયકસ્વભાવ ઉપર દ્રષ્ટિ રાખીને જ ક્રમબદ્ધપર્યાયનો યથાર્થ નિર્ણય થાય છે. ઘણાને એમ પ્રશ્ન થાય છે કે
ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં વળી ધર્મનો પુરુષાર્થ કરવાનું ક્યાં રહ્યું? તેને કહે છે કે ભાઈ! સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાનના અંર્ત

પુરુષાર્થ વગર આ વાત નક્કી જ થતી નથી; ‘હું જ્ઞાયક છું’ એવી દ્રષ્ટિ વગર ક્રમબદ્ધપર્યાયનું જ્ઞાન કરશે કોણ?

જ્ઞાનના નિર્ણય વિના જ્ઞેયનો નિર્ણય થતો જ નથી. જ્ઞાનના નિર્ણય સહિત ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય કરે તો
અનંત પદાર્થોમાં ક્યાંય ફેરફાર કરવાનો અનંતો અહંકાર ઊડી જાય, અને જ્ઞાતાપણે જ રહે.–આમાં જ

મિથ્યાત્વના ને અનંતાનુબંધી કષાયના નાશનો પુરુષાર્થ આવી ગયો. આ જ ધર્મના પુરુષાર્થનું સ્વરૂપ છે, બીજો

કોઈ બહારનો પુરુષાર્થ નથી.

[૧૫૭] ‘ક્રમબદ્ધ’ નો નિર્ણય અને તેનું ફળ.

ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય કોને થાય? અને તેનું ફળ શું?
–જેની બુદ્ધિ જ્ઞાયકભાવમાં એકાગ્ર થઈ છે, અને રાગમાં કે પરનો ફેરફાર કરવાની માન્યતામાં જેની બુદ્ધિ

અટકી નથી તેને જ ક્રમબદ્ધપર્યાયનો યથાર્થ નિર્ણય થયો છે, અને તે નિર્ણયની સાથે તેને પુરુષાર્થ વગેરે પાંચે

સમવાય (પૂર્વોક્ત પ્રકારે) આવી જાય છે. અને, સ્વસન્મુખ થઈને તે નિર્ણય કરતાં જ સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળ

પર્યાયોનો ક્રમબદ્ધપ્રવાહ શરૂ થઈ જાય છે–એ જ તેનું ફળ છે. જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ કહો, ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય
કહો, કે મોક્ષમાર્ગનો પુરુષાર્થ કહો,–ત્રણે એક સાથે જ છે; તેમાંથી એક હોય ને બીજા બે ન હોય–એમ ન બને.

દરેક પદાર્થ સત્ છે, તેનું જે અનાદિઅનંત જીવન છે તેમાં ત્રણકાળની પર્યાયો એક સાથે પ્રગટી જતી નથી

પણ એક પછી એક પ્રગટે છે, અને દરેક સમયની પર્યાય વ્યવસ્થિત ક્રમબદ્ધ છે. આવા વસ્તુસ્વરૂપનો નિર્ણય
કરનારને સર્વજ્ઞના કેવળજ્ઞાનનો નિર્ણય થયો અને પોતાના જ્ઞાનમાં તેવું સર્વજ્ઞતાનું સામર્થ્ય છે–એનો પણ

નિર્ણય થયો. જ્ઞાન–સ્વભાવની સન્મુખતામાં આ બધાનો નિર્ણય એક સાથે થઈ જાય છે. અક્રમ એવા

જ્ઞાયકસ્વભાવી દ્રવ્ય તરફ વળીને તેનો નિર્ણય કરતાં, પર્યાયના ક્રમબદ્ધપણાનો નિર્ણય પણ થઈ જાય છે,
અક્રમરૂપ અખંડદ્રવ્યની દ્રષ્ટિ વગર પર્યાયના ક્રમબદ્ધપણાનું યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી.

ભગવાન! દ્રવ્ય ત્રિકાળી સત્ છે, ને પર્યાય એકેક સમયનું સત્ છે, તે સત્ જેમ છે તેમ જાણવાનો તારો

સ્વભાવ છે, પણ તેમાં ક્યાંય આડુંઅવળું કરવાનો તારો સ્વભાવ નથી. અરે, સત્માં ‘આમ કેમ?’ એવો વિકલ્પ
કરવાનો પણ તારો સ્વભાવ નથી. આવા સ્વભાવની પ્રતીત કરતાં મોક્ષમાર્ગની શરૂઆત થઈ જાય છે, ને તેમાં

મોક્ષમાર્ગના પાંચે સમવાય એક સાથે આવી જાય છે.

[૧૫૮] આ છે સંતોનું હાર્દ

એક તરફ એકલો જ્ઞાયકસ્વભાવ, ને બીજી તરફ ક્રમબદ્ધપર્યાય,–એનો યથાર્થ નિર્ણય કરવામાં બધું આવી

જાય છે, તે મૂળ વસ્તુ ધર્મ છે, તે કેવળીભગવાનનું પેટ છે, સંતોનું હાર્દ છે, શાસ્ત્રોનો મર્મ છે, વિશ્વનું દર્શન છે,

અને મોક્ષમાર્ગનું કર્તવ્ય કેમ થાય તેની આ રીત છે.

PDF/HTML Page 56 of 69
single page version

: કારતક : ૨૪૮૧ ‘આત્મધર્મ’ : ૪૯ :

અજ્ઞાની કહે છે કે આ ‘રોગચાળો’ છે, ત્યારે અહીં કહે છે કે આ તો સર્વજ્ઞના હૃદયનું હાર્દ છે, જેને આ

વાત બેઠી તેના હૃદયમાં સર્વજ્ઞ બેઠા,–તે અલ્પજ્ઞ હોવા છતાં ‘હું સર્વજ્ઞ જેવો જ્ઞાતા જ છું’ એવો તેને નિર્ણય થયો.

હજી જેણે આવા વસ્તુ સ્વરૂપનો નિર્ણય કર્યો નથી, અરે! આ વાત સાંભળી પણ નથી, ને એમને એમ

ત્યાગી કે વ્રતીપણું લઈને ધર્મ માની લીધો છે, તેમને ધર્મ તો નથી, પરંતુ ધર્મની રીત શું છે તેની પણ તેમને

ખબર નથી.

[૧૫૯] આ વાત સમજે તેની દ્રષ્ટિ પલટી જાય.

અહીં જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિની વાત છે, એટલે જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય શું, પુરુષાર્થ શું, સમ્યગ્દર્શન શું,–

એ બધું ભેગું જ આવી જાય છે, ને એ દ્રષ્ટિમાં તો ગૃહીત કે અગૃહીત બંને મિથ્યાત્વનો નાશ થઈ જાય છે;

જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ જે કરતો નથી, પુરુષાર્થને માનતો નથી, સમ્યગ્દર્શન કરતો નથી ને ‘જે થવાનું હશે તે

થશે’ એમ એકાંત નિયતને પકડીને સ્વછંદી થાય છે, તે ગૃહિતમિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, એવા જીવની અહીં વાત નથી. આ
વાત સમજે તેને એવો સ્વછંદ રહે જ નહિ, તેની તો દ્રષ્ટિનું આખું પરિણમન પલટી જાય.

[૧૬૦] જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિની જ મુખ્યતા.

દ્રવ્યદ્રષ્ટિ વગર ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય બનતો નથી; કેમ કે ક્રમબદ્ધપણું સમય સમયની પર્યાયમાં છે,

અને છદ્મસ્થનો ઉપયોગ અસંખ્ય સમયનો છે, તે અસંખ્ય સમયના ઉપયોગમાં એકેક સમયની પર્યાય જુદી

પાડીને પકડી શકાતી નથી, પણ ધુ્રવજ્ઞાયકસ્વભાવમાં ઉપયોગ એકાગ્ર થઈ શકે છે. તેથી સમય સમયની પર્યાયનું
ક્રમબદ્ધપણું પકડવા જતાં, ઉપયોગ અંતરમાં વળીને ધુ્રવ જ્ઞાયકસ્વભાવમાં એકાગ્ર થાય છે, ને જ્ઞાયકની પ્રતીતમાં

ક્રમબદ્ધપર્યાયની પ્રતીત પણ થઈ જાય છે. આ રીતે આમાં જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ જ મુખ્ય છે.

[૧૬૧] જેવું વસ્તુસ્વરૂપ, તેવું જ જ્ઞાન અને તેવી વાણી.

જુઓ, આ વસ્તુસ્વરૂપ! પદાર્થનું જેવું સ્વરૂપ હોય તેવું જ જ્ઞાન જાણે, તો તે જ્ઞાન સાચું થાય. બધા

પદાર્થોની ત્રણેકાળની પર્યાયો ક્રમબદ્ધ છે એવું જ વસ્તુસ્વરૂપ છે, સર્વજ્ઞભગવાને કેવળજ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષ એ પ્રમાણે
જાણ્યું છે અને વાણીમાં પણ તેમ જ કહ્યું છે; એ રીતે પદાર્થ, જ્ઞાન અને વાણી ત્રણે સરખાં છે. પદાર્થોનો જેવો

સ્વભાવ છે તેવો જ જ્ઞાનમાં જોયો, અને જેવો જ્ઞાનમાં જોયો તેવો જ વાણીમાં આવ્યો; એવા વસ્તુસ્વરૂપથી જે

વિપરીત માને છે,–આત્મા કર્તા થઈને પરની પર્યાયને ફેરવી શકે એમ માને છે, તે પદાર્થના સ્વભાવને જાણતો
નથી, સર્વજ્ઞના કેવળજ્ઞાનને જાણતો નથી ને સર્વજ્ઞના કહેલા આગમને પણ તે જાણતો નથી, એટલે દેવ–ગુરુ–

શાસ્ત્રને તેણે ખરેખર માન્યા નથી.

આ ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય’ બાબતમાં અત્યારે ઘણા જીવોને નિર્ણય નથી, અને બહુ ગોટા ચાલે છે તેથી અહીં

ઘણા ઘણા પ્રકારથી તેની સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે.

[૧૬૨] સ્વછંદીના મનનો મેલ : નંબર ૧.

પ્રશ્ન:– સર્વજ્ઞ ભગવાને જોયું હશે તેમ ક્રમબદ્ધ થશે એમ આપ કહો છો, તો પછી અમારી પર્યાયમાં

મિથ્યાત્વ પણ ક્રમબદ્ધ થવાનું હશે તે થશે!

ઉત્તર:– અરે મૂઢ! તારે સર્વજ્ઞને માનવા નથી ને સ્વછંદ પોષવો છે!–કાઢી નાંખ તારા મનનો મેલ!!

સર્વજ્ઞનો નિર્ણય કરે અને વળી મિથ્યાત્વ પણ રહે–એ ક્યાંથી લાવ્યો? તેં સર્વજ્ઞનો નિર્ણય જ કર્યો નથી. માટે

અંતરનો મેલ કાઢી નાંખ....ગોટા કાઢી નાંખ, ને જ્ઞાનસ્વભાવના નિર્ણયનો ઉદ્યમ કર. જ્ઞાનસ્વભાવના નિર્ણય
વિના ‘ક્રમબદ્ધ’ની વાત તું ક્યાંથી લાવ્યો? માત્ર ‘ક્રમબદ્ધ’ એવા શબ્દો પકડી લીધે ચાલે તેવું નથી.

જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કરીને ક્રમબદ્ધને માને તો તો પોતાની પર્યાયમાં મિથ્યાત્વ રહેવાનો પ્રશ્ન જ ન ઊઠે, કેમકે

તેની પર્યાય તો અંતરસ્વભાવમાં વળી ગઈ છે, તેને હવે મિથ્યાત્વનો ક્રમ હોય જ નહિ, અને સર્વજ્ઞભગવાન પણ
એવું જુએ જ નહિ.

જેને જ્ઞાનસ્વભાવનું ભાન નથી, સર્વજ્ઞનો નિર્ણય નથી ને તે પ્રકારનો ઉદ્યમ પણ કરતો નથી, વિકારની

રુચિ છોડતો નથી ને ફક્ત ભાષામાં ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય’નું નામ લઈને સ્વછંદી થાય છે, તેવા જીવો તો પોતાના

આત્માને જ છેતરે છે. અરે! જે પરમ વીતરાગતાનું કારણ છે

PDF/HTML Page 57 of 69
single page version

: ૫૦ : ‘આત્મધર્મ’ ૨૪૮૧ : કારતક :

તેની ઓથ લઈને સ્વછંદને પોષે છે, એ તો તેની મહા ઊંધાઈ છે.

[૧૬૩] સ્વછંદીના મનનો મેલ : નંબર ૨.

એક ત્યાગી–પંડિતજીએ વિદ્યાર્થી ઉપર ખૂબ ક્રોધ કર્યો, કોઈએ તેને ટકોર કરી ત્યારે તેણે કહ્યું કે “अरे!

भया! तुमने गोमट्टसार नहीं पढा, गोमट्टसारमें ऐसा लिखा है कि जब क्रोधक उदय आता है तब क्रोध
हो ही जाता है।”–જુઓ, આ ગોમટ્ટસાર શીખીને સાર કાઢયો! અરે ભાઈ! તું ગોમટ્ટસરની ઓથ ન લે, તારા

જેવા સ્વછંદ પોષનારને માટે ગોમટ્ટસારનું એ કથન નથી. પહેલાં તો ક્રોધાદિ કષાય થાય તેનો ભય રહેતો, ને
પોતાના દોષની નિંદા કરતો, તેને બદલે હવે તો તે પણ ન રહ્યું! ભાઈ રે! શાસ્ત્રનો ઉપદેશ તો વીતરાગતા માટે
હોય? કે કષાય વધારવા માટે? અજ્ઞાનદશામાં જેવો કષાય હતો એવા ને એવા જ કષાયમાં ઊભો હોય તો તે
શાસ્ત્રને ભણ્યો જ નથી, ભલે ગોમટ્ટસારનું નામ લ્યે પણ ખરેખર તે ગોમટ્ટસારને માનતો જ નથી.

[૧૬૪] સ્વછંદીના મનનો મેલ : નંબર ૩.

–એ જ પ્રમાણે હવે આ ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાતમાં લ્યો. કોઈ જીવ રુચિપૂર્વક તીવ્ર ક્રોધાદિ ભાવો કરે અને

પછી એમ કહે છે “શું કરીએ ભાઈ? અમારી ક્રમબદ્ધપર્યાય એવી જ થવાની હતી!” ક્રમબદ્ધપર્યાય સાંભળીને
જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળવાને બદલે, જો આવો સાર કાઢે તો તે સ્વછંદી છે, ક્રમબદ્ધપર્યાયને તે સમજ્યો જ નથી.
અરે ભાઈ! તું ક્રમબદ્ધપર્યાયની ઓથ ન લે, તારા જેવા સ્વછંદ પોષનાર માટે આ વાત નથી પહેલાં તો ક્રોધાદિ
કષાયનો ભય રહેતો ને પોતાના દોષની નિંદા કરતો, તેને બદલે હવે તો તે પણ ન રહ્યું? ભાઈ રે! આ
ક્રમબદ્ધપર્યાયનો ઉપદેશ તો પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરતો નથી તે જીવ ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાત સમજ્યો
જ નથી, ભલે ક્રમબદ્ધપર્યાયનું નામ લ્યે પણ ખરેખર તે ક્રમબદ્ધપર્યાયને માનતો જ નથી.

માટે હે ભાઈ! તારા મનનો મેલ કાઢી નાંખ, સ્વછંદનો બચાવ છોડી દે ને વિકારની રુચિ છોડીને

જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીતનો ઉદ્યમ કર.

[૧૬૫] સમકીતિની અદ્ભૂત દશા!

પ્રશ્ન:– ક્રમબદ્ધપર્યાયની ખરી સમજણ કેવી રીતે થાય?
ઉત્તર:– ‘હું જ્ઞાયક છું’ –એમ જ્ઞાતા તરફ વળીને; પોતાની દ્રષ્ટિને જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વાળે તેને જ

ક્રમબદ્ધપર્યાયની ખરી સમજણ થાય છે, એ સિવાય થતી નથી. આ રીતે ક્રમબદ્ધપર્યાય માનનારની દ્રષ્ટિ ક્રોધાદિ
ઉપર ન હોય, પણ જ્ઞાયક ઉપર જ હોય; ને જ્ઞાયકદ્રષ્ટિના પરિણામનમાં ક્રોધાદિ રહેતા નથી. જ્ઞાયકસ્વભાવની
દ્રષ્ટિનું આવું પરિણમન થયા વગર જીવને સાચો સંતોષ થાય નહિ, સમાધાન થાય નહિ; ને સમકીતિને આવી
દ્રષ્ટિનું પરિણકન થતાં તે બૃતબૃત્ય થલ ગયા, તેને બધા સમાધાન થઈ ગયા; જ્ઞાયકપણાના પસ્રણમનમાં તેને
કોઈનું અભિમાન પણ ન રહ્યું, તેમજ પોતામાં પ્રમાદ પણ ના રહ્યો ને ઉતાવળ પણ ન રહી. જ્ઞાતાપણાના
પરિણમનની જ ધારા ચાલી રહી છે તેમાં આકુળતા પણ કેવી? ને પ્રમાદ પણ કેવો? –આવી સમકીતિ
અદ્ભુતદશા છે!

[૧૬૬] જ્ઞાતાપણાથી ચ્યૂત થઈને અજ્ઞાની કર્તા થાય છે.

એક તરફ જ્ઞાતા–ભગવાન, ને સામે પદાર્થોનું ક્રકબદ્ધપરિણમન,–તેનો આત્મા જ્ઞાતા જ છે, એવો મેળ છે,

તેને બદલે તે મેળ તોડીને (એટલે કે પોતે પોતાના જ્ઞાતાસ્વભાવથી ચ્યૂત થઈને), જે જીવ કર્તા થઈને પરના
ક્રમને ફેરવવા માંગે છે, તે જીવ પરના ક્રમને તો ફેરવી શકતો પણ તેની દ્રષ્ટિમાં વિષમતા (મિથ્યાત્વ) થાય છે.
જ્ઞાયકપણાનો નિર્મળ પ્રવાહ ચાલવો જોઈએ તેને બદલે ઊંધી દ્રષ્ટિને લીધે તે વિકારના કર્તાપણે પરિણમે છે.

[૧૬૭] સમ્યક્ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કયારે થાય?

જેને પોતાનું હિત કરવું હોય–એવા જીવને માટે આ વાત છે. હિત સત્યથી થાય પણ અસત્યથી ન થાય.

સત્યના સ્વીકાર વગર સાચું જ્ઞાન થાય નહિ, ને સમ્યક્ જ્ઞાન વગર ધર્મ કે હિત થાય નહિ. જેણે પોતાના
જ્ઞાનમાંથી અસત્યપણું ટાળીને સત્યપણું કરવું હોય તેણે શું કરવું–તેની આ વાત છે.

PDF/HTML Page 58 of 69
single page version

: કારતક : ૨૪૮૧ ‘આત્મધર્મ’ : ૫૧ :

જેવો પદાર્થ છે તેવી જ તેની શ્રદ્ધા કરે, અને જેવી શ્રદ્ધા છે તેવો જ પદાર્થ હોય,–તો તે શ્રદ્ધા સાચી છે; એ

જ પ્રમાણે જેવો પદાર્થ છે તેવું જ તેનું જ્ઞાન કરે, અને જેવું જ્ઞાન છે તેવો જ પદાર્થ હોય,–તો તે જ્ઞાન સાચું છે.

“આત્મા જ્ઞાયકસ્વરૂપ છે, જ્ઞાયકપણું તે જ જીવતત્ત્વનું ખરું સ્વરૂપ છે; ને પદાર્થો ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે

સ્વયં પરિણમનારા છે, આ ‘જ્ઞાયક’ પોતાના જ્ઞાન સહિત તેમનો જ્ઞાતા છે, પણ તે કોઈના ક્રમને ફેરવીને
આઘુંપાછું કરનાર નથી”– આવા વસ્તુ સ્વરૂપની શ્રદ્ધા અને જ્ઞાન કરે તો તે શ્રદ્ધા–જ્ઞાન સાચા થાય, એટલે
હિત અને ધર્મ થાય.

[૧૬૮] મિથ્યા શ્રદ્ધા–જ્ઞાનનો વિષય જગતમાં નથી.

–પણ કોઈ એમ માને કે ‘હું કર્તા થઈને પરની અવસ્થાને ફેરવી દઉં, એટલે કે મારે પર સાથે

કાર્યકારણપણું છે’–તો તેની માન્યતા મિથ્યા છે, કેમ કે તેની માન્યતા પ્રમાણે વસ્તુસ્વરૂપ જગતમાં નથી. મિથ્યા
શ્રદ્ધાનો (તેમજ મિથ્યા જ્ઞાનનો) વિષય જગતમાં નથી. જેમ જગતમાં ‘ગધેડાનું શીંગડું’ એ કોઈ વસ્તુ જ નથી,
તેથી ‘ગધેડાનું શીંગડું’ એવી શ્રદ્ધા કે જ્ઞાન તે મિથ્યા જ છે. તેમ ‘પર સાથે કાર્યકારણપણું હોય’ એવી કોઈ વસ્તુ
જ જગતમાં નથી, છતાં ‘હું પરનું કરું– એમ પર સાથે કાર્ય–કારણપણું’ જે માને છે તેની શ્રદ્ધા અને જ્ઞાન મિથ્યા
જ છે; કેમ કે તેની માન્યતા પ્રમાણે કોઈ વિષય જગતમાં નથી. અહીં એમ ન સમજવું કે–જેમ ‘ગધેડાનું શીંગડું’
અથવા તો ‘પર સાથે કાર્યકારણપણું’ જગતમાં નથી તેમ મિથ્યાશ્રદ્ધા પણ નથી. મિથ્યાશ્રદ્ધા–જ્ઞાન તો અજ્ઞાનીની
પર્યાયમાં છે, પણ તેની શ્રદ્ધા પ્રમાણે વસ્તુસ્વરૂપ જગતમાં નથી. અજ્ઞાનીની પર્યાયમાં મિથ્યાશ્રદ્ધા તો ‘સત્’ છે,
પણ તેનો વિષય ‘અસત્’ છે અર્થાત્ તેનો કોઈ વિષય જગતમાં નથી.

જુઓ, અહીં કહ્યું કે ‘મિથ્યાશ્રદ્ધા સત્ છે’ એટલે શું?–કે જગતમાં મિથ્યાશ્રદ્ધાનું હોવાપણું (–સત્પણું)

છે, મિથ્યાશ્રદ્ધા છે જ નહિ–એમ નથી; પણ તે મિથ્યાશ્રદ્ધાના અભિપ્રાય પ્રમાણે કોઈ વસ્તુ જગતમાં નથી. જો તે
શ્રદ્ધા પ્રમાણે વસ્તુનું સ્વરૂપ ન હોય તો તેને મિથ્યાશ્રદ્ધા ન કહેવાય.

[૧૬૯] આમાં શું કરવાનું આવ્યું?

અહીં એક વાત ચાલે છે કે આત્માનું જ્ઞાયકપણું અને બધી વસ્તુની પર્યાયોનું ક્રમબદ્ધપણું માન્યા વગર

શ્રદ્ધા–જ્ઞાન સાચા થતા નથી, ને સાચા શ્રદ્ધા–જ્ઞાન વગર હિત કે ધર્મ થતો નથી.

કોઈ પૂછે કે–આમાં શું કરવાનું આવ્યું? તો તેનો ઉત્તર એ છે કે–પહેલા પરનું કર્તાપણું માનીને વિકારમાં

એકાગ્ર થતો હતો, તેને બદલે હવે જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકાગ્રતા કરીને જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા રહ્યો. તે જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણામાં
અતીન્દ્રિયઆનંદનું વેદન, સ્વભાવનો પુરુષાર્થ વગેરે પણ ભેગું જ છે.

[૧૭૦] જ્ઞાયકસન્મુખ દ્રષ્ટિનું પરિણમન, એ જ સમ્યક્ત્વનો પુરુષાર્થ.

જ્ઞાયકસ્વભાવનો નિર્ણય કરીને જેણે ક્રમદ્ધપર્યાય માની તેને સ્વસન્મુખ પુરુષાર્થ પણ ભેગો જ આવી

ગયો છે. જ્ઞાયકસ્વભાવ સન્મુખ જે પરિણમન થયું તેમાં પુરુષાર્થ કાંઈ જુદો રહી જતો નથી, પુરુષાર્થ પણ ભેગો
જ પરિણમે છે. જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ, ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય, સ્વસન્મુખ પુરુષાર્થ, કે સમ્યગ્દર્શન–એ બધા
કાંઈ જુદા જુદા નથી, પણ એક જ છે. એટલે કોઈ એમ કહે કે “અમે જ્ઞાયકનો ને ક્રમબદ્ધનો નિર્ણય તો કર્યો,
પણ હજી સમ્યગ્દર્શનનો પુરુષાર્થ કરવાનો બાકી રહ્યો છે” તો એનો નિર્ણય સાચો નથી; કેમકે જો
જ્ઞાયકસ્વભાવનો ને ક્રમબદ્ધપર્યાયનો યથાર્થ નિર્ણય હોય તો સમ્યગ્દર્શનનો પુરુષાર્થ તેમાં આવી જ જાય છે.

[૧૭૧] જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે જ નિર્મળપર્યાયનો પ્રવાહ.

સ્વસન્મુખ પુરુષાર્થ વડે જ્ઞાયકસ્વભાવનો આશ્રય કરતાં સમ્યગ્દર્શન થાય, છતાં તે ક્રમબદ્ધ છે.
જ્ઞાયકસ્વભાવનો આશ્રય કરતાં મુનિદશા થાય, છતાં તે ક્રમબદ્ધ છે.
જ્ઞાયકસ્વભાવનો આશ્રય કરતાં શુક્લધ્યાન થાય, છતાં તે ક્રમબદ્ધ છે.
જ્ઞાયકસ્વભાવનો આશ્રય કરતાં કેવળજ્ઞાન અને મોક્ષદશા થાય, છતાં તે પણ ક્રમબદ્ધ છે.

PDF/HTML Page 59 of 69
single page version

: ૫૨ : ‘આત્મધર્મ’ ૨૪૮૧ : કારતક :

આ રીતે જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે જ નિર્મળ પર્યાયનો પ્રવાહ વહે છે. જ્ઞાયકસ્વભાવનો આશ્રય જે નથી

કરતો તેને ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં નિર્મળપ્રવાહ શરૂ થતો નથી પણ મિથ્યાત્વ ચાલુ જ રહે છે. સ્વસન્મુખ પુરુષાર્થ વડે
જ્ઞાયકસ્વભાવનો આશ્રય કર્યા વિના કોઈને પણ નિર્મળપર્યાયનો ક્રમ શરૂ થઈ જાય–એમ બનતું નથી.

[૧૭૨] એકલા જ્ઞાયક ઉપર જ જોર.

જુઓ, આમાં જોર ક્યાં આવ્યું? એકલા જ્ઞાયકસ્વભાવના અવલંબન ઉપર જ બધું જોર આવ્યું. કાળના

પ્રવાહ સામે જોઈને બેસી રહેવાનું ન આવ્યું, પણ જ્ઞાયક સામે જોઈને તેમાં એકાગ્ર થવાનું આવ્યું. જ્ઞાનીની દ્રષ્ટિનું જોર
નિમિત્ત ઉપર, રાગ ઉપર કે ભેદ ઉપર નથી, પણ અક્રમ એવા ચૈતન્યસ્વભાવ ઉપર જ તેની દ્રષ્ટિનું જોર છે, ને એ જ
સાચો પુરુષાર્થ છે. અંતરમાં પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવને જ સ્વજ્ઞેય બનાવીને જ્ઞાન એકાગ્ર થયું, તે જ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્ર ને મોક્ષનું કારણ છે.

[૧૭૩] –તારે જ્ઞાયક રહેવું છે? કે પરને ફેરવવું છે?

જ્ઞાયકસ્વભાવસન્મુખ થઈને ક્રમબદ્ધપર્યાયનો જ્ઞાતા થયો તેનું ફળ વીતરાગતા છે, ને તે જ જૈનશાસનનો

સાર છે. જેને જ્ઞાનસ્વભાવની ખબર નથી, સર્વજ્ઞની શ્રદ્ધા નથી,–એવા લોકો આ ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય’ની સામે એવી
દલીલ કરે છે કે “ઈશ્વરનું કર્તૃત્વ માને ત્યાં તો ભક્તિ વગેરેથી ઈશ્વરને રાજી કરીને તેમાં ફેરફાર પણ કરાવી
શકાય, પણ આ ક્રમબદ્ધપર્યાયનો સિદ્ધાંત તો એવો આકરો કે ઈશ્વર પણ તેમાં ફેરફાર ન કરી શકે!”–અરે
ભાઈ! તારે તારામાં જ્ઞાયકપણે રહેવું છે કે કોઈમાં ફેરફાર કરવા જવું છે? શું પરમાં ક્યાંય ફેરફાર કરીને તારે
સર્વજ્ઞના જ્ઞાનને ખોટું ઠરાવવું છે? આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવને તારે માનવો છે કે નહિ? જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા
પાસેથી જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણા સિવાય બીજું કયું કામ તારે લેવું છે? જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત કરીને જ્ઞાયકભાવપણે
પરિણમવું તેમાં આખો મોક્ષમાર્ગ સમાઈ જાય છે.

[૧૭૪] જ્ઞાની જ્ઞાતા જ રહે છે, ને તેમાં પાંચે સમવાય આવી જાય છે.

એકવાર આવા જ્ઞાયકસ્વભાવનો નિર્ણય કરે તો જ્ઞાતાપણું થઈ જાય ને પરના કર્તાપણાનું અભિમાન

ઊડી જાય, એટલે પર પ્રત્યે એકત્વબુદ્ધિના અનંતાનુબંધી રાગ–દ્વેષ હર્ષ–શોકનો તો ભુક્કો થઈ ગયો. રાગનો ને
પરનો સંગ છોડીને, અંતરમાં જ્ઞાયકસ્વભાવનો સંગ કરે તેને જ્ઞેયોની ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય થઈ જાય છે એટલે
તે જ્ઞાતા જ રહે છે, એકત્વબુદ્ધિપૂર્વકના રાગ–દ્વેષ તેને ક્યાંય પણ થતા જ નથી. શિષ્યની જ્ઞાનાદિ પર્યાય તેનાથી
ક્રમબદ્ધ થાય છે, હું તેનું શું કરીશ? હું તો જ્ઞાતા જ છું–એમ જાણ્યું ત્યાં જ્ઞાનીને તેના પ્રત્યે એકત્વબુદ્ધિથી રાગ કે
દ્વેષ (–શિષ્ય હોશિયાર હોય તો રાગ, ને શિષ્યને ન આવડે તો દ્વેષ) થતો જ નથી, ને એ પ્રમાણે ક્યાંય પણ
જ્ઞાનીને એકત્વબુદ્ધિથી રાગાદિ થતા નથી; તેને તો પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકત્વબુદ્ધિથી નિર્મળ જ્ઞાનાદિ
પરિણામ જ થાય છે.

જ્ઞાયકભાવનું જે પરિણમન થયું તે જ તેનો સ્વકાળ છે, તે જ તેનું નિયત છે, તે જ તેનો સ્વભાવ છે, તે

જ તેનો પુરુષાર્થ છે, ને તેમાં કર્મનો અભાવ છે. આ રીતે જ્ઞાયકભાવના પરિણમનમાં જ્ઞાનીને એક સાથે પાંચે
સમવાય આવી જાય છે.

[૧૭૫] અહીં જીવને તેનું જ્ઞાયકપણું સમજાવે છે.

જીવ ક્રમબદ્ધ પોતાની જ્ઞાનાદિ પર્યાયપણે ઊપજે છે તેથી તેને પોતાની પર્યાય સાથે કારણ–કાર્યપણું છે,

પણ પરની સાથે તેને કારણ–કાર્યપણું નથી. એક દ્રવ્યમાં બીજા દ્રવ્યના કારણ–કાર્યનો અભાવ છે. આ દ્રવ્યમાં
પોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયનું કાર્ય–કારણપણું સમયે સમયે થઈ રહ્યું છે, ને તે જ વખતે સામે જગતના બીજા બધા
દ્રવ્યોમાં પણ સૌ–સૌની પર્યાયનું કારણ–કાર્યપણું બની જ રહ્યું છે; પરંતુ સર્વે દ્રવ્યોને અન્ય દ્રવ્યો સાથે કારણ–
કાર્યપણાનો અભાવ છે. આવી વસ્તુસ્થિતિ સમજે તો, હું કારણ થઈને પરનું કાંઈ પણ કરી દઉં–એવો ગર્વ ક્યાં
રહે છે? આ સમજે તો ભેદજ્ઞાન થઈને, જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ ઝૂકાવ થઈ જાય. જીવને પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવ
તરફ વાળવા માટે આ વાત સમજાવે છે. પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવ ઉપર જેની દ્રષ્ટિ નથી, ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે દરેક
વસ્તુ પોતે જ સ્વયં ઊપજે છે તેની જેને ખબર નથી, ને રાગાદિ વડે પરની અવસ્થામાં ફેરફાર કરવાનું માને છે
એવા જીવને સમજાવે

PDF/HTML Page 60 of 69
single page version

: કારતક : ૨૪૮૧ ‘આત્મધર્મ’ : ૫૩ :

છે કે અરે જીવ! તારું સ્વરૂપ તો જ્ઞાન છે, જગતના પદાર્થોની જે ક્રમબદ્ધ અવસ્થા થાય તેનો તું ફેરવનાર કે
કરનાર નથી પણ જાણનાર છો, માટે તારા જાણનાર સ્વભાવની પ્રતીત કર, અને જાણનારપણે જ રહે,–એટલે
કે જ્ઞાનસ્વભાવમાં જ એકાગ્ર થા; એ જ તારું ખરું કાર્ય છે.

[૧૭૬] જીવને અજીવની સાથે કારણ–કાર્યપણું નથી.

જગતના પદાર્થોમાં સ્વાધીનપણે જે ક્રમબદ્ધ અવસ્થા થાય છે તે જ તેની વ્યવસ્થા છે, તે વ્યવસ્થાને

આત્મા ફેરવી શકે નહિ. જીવ પોતાના જ્ઞાનપણે પરિણમતો, ભેગો અજીવની અવસ્થાને પણ કરી દ્યે એમ
બનતું નથી. આત્મા અને જડ બન્નેમાં સમયે સમયે પોતપોતાનું નવું નવું કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે, અને તે પોતે
તેમાં તદ્રૂપ હોવાથી તેનું કારણ છે; આ પ્રમાણે દરેક વસ્તુને પોતામાં સમયે સમયે નવું નવું કાર્ય–કારણપણું
બની જ રહ્યું છે; છતાં તેમને એકબીજા સાથે કાર્ય–કારણપણું નથી. જેવું જ્ઞાન હોય તેવી ભાષા નિકળે, અથવા
જેવા શબ્દો હોય તેવું જ અહીં જ્ઞાન થાય, તો પણ જ્ઞાનને અને શબ્દને કારણકાર્યપણું નથી. ઈચ્છા પ્રમાણે
ભાષા બોલાય ત્યાં અજ્ઞાની એમ માને છે કે મારા કારણે ભાષા બોલાણી; અથવા શબ્દોના કારણે મને તેવું
જ્ઞાન થયું–એમ તે માને છે. પણ બન્નેના સ્વાધીન પરિણમનને તે જાણતો નથી. દરેક વસ્તુ સમયે સમયે નવા
નવા કારણ–કાર્યપણે પરિણમે છે, ને નિમિત્તપણ નવા નવા થાય છે, છતાં તેમને પરસ્પર કાર્ય–કારણપણું
નથી; પોતાના કારણ–કાર્ય પોતામાં, ને નિમિત્તના કારણ–કાર્ય નિમિત્તમાં. ભેદજ્ઞાનથી આવું વસ્તુસ્વરૂપ જાણે
તો જ્ઞાનનો વિષય સાચો થાય, એટલે સમ્યગ્જ્ઞાન થાય.

[૧૭૭] ભૂલેલાને માર્ગ બતાવે છે, રોગીનો રોગ મટાડે છે.

જ્ઞાયકસ્વભાવ ક્રમબદ્ધપર્યાયનો જ્ઞાતા છે, તેને બદલે ક્રમબદ્ધને એકાંત–નિયત કહીને જે તેનો નિષેધ

કરે છે, તે પોતાના જ્ઞાયકપણાની જ ના પાડે છે, ને કેવળજ્ઞાનને ઊડાડે છે. ભાઈ! તું એકવાર તારા
જ્ઞાયકપણાનો તો નિર્ણય કર...જ્ઞાયકનો નિર્ણય કરતાં તને ક્રમબદ્ધની પ્રતીત પણ થઈ જશે, એટલે અનાદિનું
ઊંધુંં પરિણમન છૂટીને સવળું પરિણમન શરૂ થઈ જશે. આ રીતે ઊંધા રસ્તેથી છોડાવીને સ્વભાવના સવળા
રસ્તે ચડાવવાની આ વાત છે. જેમ લગ્નના માંડવે જવાને બદલે કોઈ મસાણમાં જઈ ચડે, તેમ અજ્ઞાની,
પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવની લગની કરીને તેમાં એકાગ્ર થવાને બદલે, રસ્તો ભૂલીને ‘હું પરનું કરું’ એવી ઊંધી
દ્રષ્ટિથી ભવભ્રમણના રસ્તે જઈ ચડયો. અહીં આચાર્યદેવ તેને જ્ઞાયકસ્વભાવનું અકર્તાપણું બતાવીને સવળે
રસ્તે (–મોક્ષના માર્ગે) ચડાવે છે. ‘હું જ્ઞાયકસ્વરૂપ છું’–એવી જ્ઞાયકની લગની છોડીને મૂઢ અજ્ઞાની જીવ,
પરની કર્તાબુદ્ધિથી આત્માની શ્રદ્ધા જ્યાં ખાખ થઈ જાય છે એવા મિથ્યાત્વરૂપી સ્મશાનમાં જઈ ચડયો.
આચાર્યદેવ તેને કહે છે કે ભાઈ! તારું જ્ઞાયકજીવન છે, તેનો વિરોધ કરીને બાહ્યવિષયોમાં એકતાબુદ્ધિને લીધે
તને આત્માની શ્રદ્ધામાં ક્ષય લાગુ પડ્યો છે, આ તારો ક્ષય રોગ મટાડવાની દવા છે, જ્ઞાયક સ્વભાવની સન્મુખ
થઈને ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય કર, તો તારી કર્તાબુદ્ધિ ટળે ને ક્ષય રોગ મટે, એટલે કે મિથ્યા શ્રદ્ધા ટળીને
સમ્યક્શ્રદ્ધા થાય. અત્યારે ઘણા જીવોને આ નિર્ણય કરવો કઠણ પડે છે, પણ આ તો ખાસ જરૂરનું છે; આ
નિર્ણય કર્યા વગર ભવભ્રમણનો અનાદિનો રોગ મટે તેમ નથી. મારો જ્ઞાયકસ્વભાવ પરનો અકર્તા છે, હું
મારા જ્ઞાયકપણાના ક્રમમાં રહીને, ક્રમબદ્ધપર્યાયનો જાણનાર છું–આવો નિર્ણય ન કરે તેને અનંત
સંસારભ્રમણના કારણરૂપ મિથ્યાશ્રદ્ધા ટળતી નથી.

[૧૭૮] વસ્તુનું પરિણમન વ્યવસ્થિત હોય કે અવ્યવસ્થિત?

ભાઈ! તું વિચાર તો કર, કે વસ્તુનું પરિણમન વ્યવસ્થિત હોય કે અવ્યવસ્થિત?
જો અવ્યવસ્થિત કહો તો જ્ઞાન જ સિદ્ધ ન થાય; અવ્યવસ્થિત પરિણમન હોય તો કેવળજ્ઞાન ત્રણકાળનું

કઈ રીતે જાણે? મનઃપર્યય અવધિ જ્ઞાન પણ પોતાના ભૂતભવિષ્યના વિષયને કઈ રીતે જાણે? જ્યોતિષી જોશ
શેનાં જુએ? શ્રુતજ્ઞાન શું નક્કી કરે? હજારો–લાખો કે અસંખ્ય વર્ષો પછી, ભવિષ્યની ચોવીસીમાં આ જ
ચોવીસ જીવો તીર્થંકર થશે–એ બધું કઈ રીતે નક્કી થાય? સાત વારમાં કયા વાર પછી ક્યો વાર આવશે, ને
અઠ્ઠાવીસ નક્ષત્રમાં

< Previous Page Next Page >