PDF/HTML Page 21 of 45
single page version
જાણકાર સાથે રૂબરૂ ચર્ચવાથી સમજાશે. આ વિભાગને માટે એ ચર્ચા સૂક્ષ્મ પડે.
તે બાબત તમે પૂછયું; તે સંબંધી સૂક્ષ્મ ચર્ચા વિસ્તારથી તો અહીં નહીં ચર્ચીએ,
પણ ટૂંકામાં સિદ્ધાંતની એક ગણતરી આપીએ છીએ–
ભૂતકાળ કરતાં ભવિષ્યકાળ અનંત ગણો છે; એટલે ભૂતકાળ કરતાં
ભવિષ્યકાળની અનંતગણી પર્યાય થવાનું સામર્થ્ય વસ્તુમાં છે.
મળ્યા કહેવાય. જેમ ઉત્તમ ભોજન તો સામે પડયું હોય પણ પોતે ખાય નહીં તો
ભૂખ મટે નહિ; પોતે ખાય તો ભોજન મળ્યું કહેવાય, તેમ સત્પુરુષને પોતે
PDF/HTML Page 22 of 45
single page version
સત્પુરુષ મળ્યા કહેવાય.
બોલીને સૂતાં ને ઊઠતાં પંચ પરમેષ્ઠીને યાદ કરીએ છીએ. બંધુઓ, સૂતાં ને
ઊઠતાં પંચ પરમેષ્ઠી ભગવાનને યાદ કરવાની ટેવ પાડજો.
રસપૂર્વક વાંચીએ છીએ, અને જીવ તથા શરીરની ભિન્નતા વિષે વધુ ને વધુ
જ્ઞાન મેળવવા ઉત્સુક છીએ. આત્મધર્મના સંપાદકીય લેખમાં, જૈન પાઠશાળા શરૂ
કરવા માટે આપનો વિચાર ઘણો જ આવકારદાયક છે, અને આ અંગે અત્રેના
વડીલોનું અમે ધ્યાન દોરેલ છે. જૈનપાઠશાળા ખરેખર અમારા જેવા અલ્પજ્ઞ
બાળકોમાં ધર્મસંસ્કારોનું સીંચન કરશે અને જ્ઞાન ખીલવશે. બાલવિભાગદ્વારા
નાનપણથી બાળકોમાં આત્મજ્ઞાનની લગની લગાડવા બદલ અભિનંદન!
બંધાય છે. માટે નરકની ખરી બીક હોય તો અજ્ઞાન છોડીને આત્મજ્ઞાન કરવું
જોઈએ.
તો તેનો ઉત્તર એમ મળત કે ‘સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની ઉપાસના કરવાથી
મોક્ષ પમાય છે.
PDF/HTML Page 23 of 45
single page version
દુઃખ છે, ને એ દુઃખ સમજાવવા સંયોગથી કથન કરવામાં આવ્યું છે–કેમકે
સામાન્ય જીવોને એ રીતે જ દુઃખનો ખ્યાલ આવે છે. બાકી તો સિદ્ધોનું સુખ જેમ
ઈન્દ્રિયગમ્ય નથી, તેમ એકેન્દ્રિય જીવોનું મહાદુઃખ પણ ઈન્દ્રિયગમ્ય નથી.
હોતું નથી. મોક્ષ થાય તેને મરણ નથી કહેવાતું. એટલે જન્મ–મરણ વગેરેનાં જે
તીવ્ર દુઃખો વર્ણવ્યા છે ત્યાં તેની સાથેના તીવ્ર ભાવમરણનું જ એ દુઃખ છે. –
એમ સમજવું.
અહીં ઋષભદેવથી માંડીને મહાવીર તીર્થંકર થયા તેની વચ્ચેના કાળમાં વિદેહમાં
અસંખ્યાતા સીમંધર ભગવંતો થઈ ગયા. વિદેહમાં જે વીસ તીર્થંકરો કહેવામાં
આવે છે તે તો ‘શાશ્વત’ એટલે કે એટલા તીર્થંકર ભગવંતો તો પાંચ વિદેહમાં
સદાય હોય જ. તેમાં વચ્ચે ભંગ ન પડે. જેમ ભરતક્ષેત્રમાં તો અત્યારે તીર્થંકર
નથી, પણ વિદેહમાં તીર્થંકર ન હોય એવું કદી ન બને. કોઈવાર પાંચવિદેહમાં
એક સાથે ૧૬૦ તીર્થંકરો પણ વર્તતા હોય છે. આ બાબતનો અભ્યાસ કરશો તો
વિશેષ ઘણું જાણવાનું મળશે.
PDF/HTML Page 24 of 45
single page version
(૧૦) ચંદ્ર (૧૧) શંખ (૧૨) વૃષભ (૧૩) પદ્મ (૧૪) ચંદ્ર (૧પ) સૂર્ય
(૧૬) વૃષભ (૧૭) હરણ (૧૮) ચંદ્ર (૧૯) સ્વસ્તિક (૨૦) પદ્મ.
છે; પદ્મ અને હાથી એ બે ભગવંતોનું લક્ષણ છે. આમાં ૧૭મા ભગવાનનું ચિહ્ન
સ્પષ્ટ નથી સમજાતું પણ લગભગ હરણ હોય તેવું લાગે છે; એટલે તે પણ બે
ભગવંતોનું ચિહ્ન થયું. –આમ એકંદર માત્ર દશ પ્રકારનાં ચિહ્નોમાં વીસે
ભગવંતોનું લાંછન આવી જાય છે.)
ઉત્તર:– જીવની.
કારણ આ વર્ષે આંબા તો મોંઘા હતા પરંતુ બાલવિભાગનું આંબાનું ઝાડ ઘરે
બેઠા આવ્યું; અને તે આંબા (સમ્યગ્દર્શનાદિ) બારે માસ ફળે ને બારે માસ
ખવાય, તેમાં સીઝન જોવાનું રહેતું નથી. આવા આંબા ખાવા માટે જરૂર
છે–એમ તેના અસ્તિત્વનો નિર્ણય આત્માના અસ્તિત્વમાં જ થાય છે.
જગતનો જાણનાર એવો જે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા, તેના અસ્તિત્વના સ્વીકાર
વગર જગતના કોઈ પદાર્થના અસ્તિત્વનો નિર્ણય થઈ શકે નહીં. માટે બધા
પદાર્થોમાં આત્માની ઊર્ધ્વતા છે.
PDF/HTML Page 25 of 45
single page version
PDF/HTML Page 26 of 45
single page version
નિઃશંક નિર્ણયના જોરે માર્ગ સધાય છે. આ જ પ્રકારના માર્ગથી ધર્મી જીવો મોક્ષને સાધે
છે. શુદ્ધોપયોગવડે જ્યાં સ્વરૂપમાં મગ્ન થાય છે કે તત્કાળ તે મોક્ષસુખને અનુભવે છે.
એકમાં કષાયનો ભાર છે, બીજામાં શાંતિનો ભાર છે. રાગી પ્રાણીને રાગની વાતમાં રસ
આવે છે, ધર્માત્માને આત્માના અનુભવની ચર્ચામાં રસ આવે છે. અરે, જે ચૈતન્યના
અનુભવની વાર્તામાં પણ આવો આનંદ, તે ચૈતન્યના સાક્ષાત્ અનુભવના આનંદની તો
શું વાત ! આવા આનંદને અનુભવતાં–અનુભવતાં ધર્માત્મા મોક્ષમાં ચાલ્યા જાય છે.
તેમનાથી રહિત મોક્ષમાર્ગ છે. જે અપરાધ હોય તે મોક્ષનું કારણ કેમ થાય? –તે તો
બંધનું જ કારણ છે. શુભરાગ સમ્યગ્દ્રષ્ટિનો હોય તોપણ તે કાંઈ મોક્ષનું કારણ નથી.
મોક્ષ પૂર્ણ અતીન્દ્રિય સુખરૂપ છે ને તેનો ઉપાય પણ અતીન્દ્રિય સુખમય છે.
શુદ્ધપરિણતિવડે જે શુદ્ધચિદ્રૂપનો અનુભવ તે મોક્ષમાર્ગ છે. રાગના સહારે તે અનુભવ
થતો નથી, શુદ્ધતાના સહારે જ તે અનુભવ થાય છે. તે અનુભવમાં અતીન્દ્રિય સુખનું
પૂર વહે છે, તેમાં ધર્મી મગ્ન છે.
જાતનું જ હોય છે, એનાથી વિરુદ્ધ નથી હોતું કારણ ને કાર્ય એક જાતના હોય, વિરુદ્ધ ન
હોય, પૂર્ણ સુખરૂપ મોક્ષનું કારણ સમ્યગ્દર્શન તે પણ સુખના પ્રવાહથી ભરેલું છે. ચોથા
ગુણસ્થાનનું સમ્યગ્દર્શન પણ અતીન્દ્રિય સુખથી સહિત છે. સુખના અનુભવ વગરનું
સમ્યગ્દર્શન હોઈ જ ન શકે.
રાગના અંશનેય ધર્મીજીવ ભેળવતા નથી. ચોથા ગુણસ્થાનથી સર્વજ્ઞનો માર્ગ શરૂ થાય
છે; ત્યાંથી જ શુદ્ધ ચૈતન્યના અમૃતનો પ્રવાહ શરૂ થાય છે, આનંદનું પૂર વહે છે. આવો
PDF/HTML Page 27 of 45
single page version
સભ્યોએ મોકલેલા સંયુક્ત લખાણમાં ધર્મના આંક તથા કક્કો (અધૂરા), કોયડા તથા
લખીને મોકલે એ ખાસ (ઈચ્છનીય છે.)
નાનપણથી જ બાળકોમાં ધાર્મિક સંસ્કાર પાડે છે અને બાળકોને રસ પડે તેવા ધાર્મિક
ભવિષ્યની પેઢી માટે ખરેખર માર્ગદર્શક બની રહ્યો છે.
ધાર્મિક કક્કો અને કોયડા ઉપરાંત જૈન ઝંડાનું સુંદર ચિત્ર (બાળપોથી અનુસાર) કરીને
मोक्षके लिये सदा रहो तय्यार।।
કેટલીક લખી મોકલી છે :–
PDF/HTML Page 28 of 45
single page version
PDF/HTML Page 29 of 45
single page version
સુંદર ભાવવાળી છે.
થી ૧૦ સુધીના આંકદ્વારા ઋષભદેવ પ્રભુની સ્તુતિ (ઋષભદેવ ભગવાનના
ઉત્તમકક્ષાના ઈનામમાં સ્થાન મેળવે છે. સાથેના પત્રમાં તેઓ લખે છે કે– ‘‘આવી
(૧) કુંદકુંદપ્રભુ ધ્યાન ધરે છે, (૨) વિદેહમાં સીમંધરભગવાન પાસે જાય છે ને (૩)
ઉત્તમકક્ષાના ૧પ લેખોમાં સ્થાન મળે છે.
ગુજરાતી ભાષાનો ઓછો પરિચય છતાં ભાંગીતૂટી શૈલિમાં ધાર્મિક કક્કો ને આંક લખી
જિનમંદિરે દર્શન કરવા જઉં છું; હંમેશા મોરનીંગસ્કુલ હોવાથી અને અમારા ઘરથી
કોયડાની સાથે ધાર્મિક આંક ને ભાંગ્યો–તૂટ્યો કક્કો લખી મોકલેલ છે.
ધાર્મિકસંસ્કાર
PDF/HTML Page 30 of 45
single page version
સમજાતા રહસ્યોનો ઉકેલ મળે છે, તેથી જુની અને ખોટી માન્યતાઓ દૂર થાય છે, ને
સાચા ધર્મનો મહિમા સમજાય છે. દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર પ્રત્યે પરમ ભક્તિ જાગે છે. તથા
બાલવિભાગમાં આવતી સારી સારી શિખામણ (જેવી કે હંમેશાં ભગવાનના દર્શન કરવા,
રાત્રિભોજન છોડવું વગેરે) અમારા જીવનમાં સારા સંસ્કાર પાડે છે. આ રીતે નાનપણથી
ધર્મના સારા સંસ્કાર રેડાતા હોવાથી આગળ જતાં ખૂબ લાભકારી થશે–એ ચોક્કસ છે.
આ રીતે બાલ વિભાગથી અમને મહાન લાભ છે. તેથી જ, ‘બાલવિભાગ’ શરૂ થયા પછી
આખું ‘આત્મધર્મ’ હોંશથી વાંચીએ છીએ.’’
આંક મોકલ્યા છે; રચના ભાવવાળી છે. સાથે એક સરસ મજાનું ચિત્ર મોકલ્યું છે. જેમાં
ઘનઘોર કાળા વાદળને ભેદીને સોનેરી કહાનસૂર્ય ઊગી રહ્યો છે તે દ્રશ્ય છે, ચિત્રનો
પરિચય આપતાં તેમણે લખ્યું છે કે– ‘‘અહો, કાળા ઘનઘોર વાદળારૂપી સંસારમાં, જ્ઞાન–
જ્યોતે ઝળહળતા ગુરુદેવરૂપી સોનેરી સૂરજ અમને દર્શન દે છે. શું અદ્ભુત છે આ દ્રશ્ય!
ઓહો, અમારા ધનભાગ્ય કે આવા જ્ઞાનીપુરુષના અમને દર્શન થયા.’’ (આ ચિત્રને
લીધે ઉત્તમકક્ષાના લેખોમાં પારુલબેન સ્થાન મેળવે છે.)
(
એ ભાવ દર્શાવ્યા છે કે પં. ટોડરમલ્લજી જયપુરમાં ૨૦૦ વર્ષ પહેલાં અધ્યાત્મચિઠ્ઠી લખી
રહ્યા છે, અને તે ચિઠ્ઠિ મળતાં મુલતાનના સાધર્મીઓ આનંદિત થાય છે; તે ચિઠ્ઠિ ઉપર
પૂ. ગુરુદેવ સોનગઢમાં પ્રવચન આપી રહ્યા છે. ઉત્તમ કક્ષાના પંદર નંબરમાં તેઓનું આ
ચિત્ર પણ સ્થાન મેળવે છે.
લખેલ નથી. જે સભ્યે એ ચિત્રો મોકલ્યા હોય તે પોતાનું નામ જણાવશે તો તેને
પુસ્તકોની ભેટ મોકલવામાં આવશે.)
PDF/HTML Page 31 of 45
single page version
જ્ઞાનીપણું સેવો, એટલે કે રાગના અકર્તા થઈને જ્ઞાનભાવરૂપ
ઉપદેશ આપ્યો છે. આચાર્યદેવ કહે છે કે હે નિપુણપુરુષો! તમે ભેદજ્ઞાનમાં પ્રવીણ થઈને
ચૈતન્યતેજમાં મગ્ન થાઓ ને રાગાદિના કર્તા–ભોક્તાપણાને છોડો.
કર્તા–ભોક્તાપણું નથી, એટલે શુદ્ધચૈતન્યને અનુભવનાર જીવ રાગાદિનો કર્તા–ભોક્તા
થતો નથી; અશુદ્ધઆત્માને અનુભવનારો મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ રાગાદિનો કર્તા–ભોક્તા થાય
છે. આમ જાણીને મુમુક્ષુજીવ અજ્ઞાનીપણું છોડે છે ને જ્ઞાનીપણાને સેવે છે. કઈ રીતે
જ્ઞાનીપણાને સેવે છે? –કે શુદ્ધ ચૈતન્યતેજમાં મગ્ન થઈને સમ્યક્ત્વાદિરૂપ પરિણમે છે, –
એ રીતે જ્ઞાની થઈને રાગાદિના અકર્તા થાય છે.
PDF/HTML Page 32 of 45
single page version
PDF/HTML Page 33 of 45
single page version
શુદ્ધસ્વભાવરૂપ પરિણમતો થકો જ્ઞાનનો જ કર્તા થાય, જ્ઞાન સાથે આનંદનું વેદન છે.
રાગાદિને પોતાથી જુદા પણ જાણે અને વળી તેનો કર્તા–ભોક્તા પણ થાય–એમ બની
શકે નહિ. જેનો કર્તા –ભોક્તા થાય તેનાથી પોતાની ભિન્નતા કેમ જાણે? રાગનો જે
ચોથા ગુણસ્થાનના ધર્મીને દશા! હજી તો આત્મા જડની શરીરની ક્રિયા કરે ને તેનાથી
ધર્મ થાય–એ વાત તો ક્યાં ગઈ? અહીં તો કહે છે કે શરીર કે તેની ક્રિયા તો આત્મામાં
છે જ નહિ, રાગની ક્રિયા પણ જ્ઞાનમાં નથી. જ્ઞાનક્રિયા તે જ આત્માની ક્રિયા છે. તે
જ્ઞાનક્રિયારૂપે પરિણમતો જ્ઞાની સિદ્ધભગવાનની જેમ રાગાદિનો અકર્તા છે. આ
અકર્તાપણાની અપેક્ષાએ તેને મુક્ત જ કહ્યો છે.
શુદ્ધચૈતન્યના આનંદને ભોગવવામાં મગ્ન થઈ છે. તે શુદ્ધપરિણતિની અપેક્ષાએ રાગાદિ
પરભાવો છે તે પરદ્રવ્યની સામગ્રી છે. તે શુદ્ધ ચૈતન્યવસ્તુની સામગ્રી નથી. એનાથી
રહિત શુદ્ધચૈતન્યને અનુભવતો જ્ઞાની ‘
વગરના, અને આ કહે કે હું રાગવડે સિદ્ધપદને સાધું–તો એણે તો સિદ્ધભગવાન કરતાં
વિરુદ્ધ પોતાનું સ્વરૂપ માન્યું. ભાઈ, જેમ સિદ્ધભગવાનમાં રાગ નથી તેમ આ આત્માના
સ્વરૂપમાં પણ રાગ નથી, રાગનું કર્તા–ભોક્તાપણું જ્ઞાનમાં નથી, –એમ અનુભવમાં લે
અતીન્દ્રિય આનંદને તે અનુભવે છે. રાગ બાકી રહ્યો છે તેને જ્ઞાનની સાથે નથી
ભેળવતા, પણ પોતાના સ્વરૂપથી ભિન્નપણે તેને જાણે છે. આવા આત્માનો અનુભવ તે
મોક્ષમાર્ગ છે. આવા અનુભવ વગર મોક્ષમાર્ગ થતો નથી.
PDF/HTML Page 34 of 45
single page version
એટલે ગુન્હેગાર છે, આત્મામાં તો જ્ઞાન–આનંદ ને સુખ ભર્યા છે, પણ કાંઈ તેમાં રાગ–
દ્વેષ કે દુઃખ નથી ભર્યા. તેથી શુદ્ધઆત્માના અનુભવમાં ધર્મીને આનંદનો જ ભોગવટો
એકાએક સ્વર્ગવાસ પામી ગયા છે. તેઓ આફ્રિકાથી દેશમાં આવેલા ને વીંછીયા
જન્મોત્સવમાં તેમણે ખૂબ ઉમંગથી ભાગ લીધો હતો. અમને પરદેશમાં રહેનારને
આવો અવસર ફરી ક્યારે આવે! એવી ભાવનાથી વૈશાખ સુદ બીજને દિવસે
ગુરુદેવને આહારદાનનો પણ ખાસ લાભ લીધો હતો.
મુકામે તા.૬–૬–૬૮ ના રોજ સ્વર્ગવાસ પામ્યા છે. તેમને પૂ. ગુરુદેવ પ્રત્યે ઘણો
ભક્તિભાવ હતો, ને થોડા વખત પહેલાં જેતપુર ગુરુદેવ પધાર્યા ત્યારે તેમણે
ઉત્સાહથી લાભ લીધો હતો.
PDF/HTML Page 35 of 45
single page version
મોકલી દેવામાં આવ્યો છે. તથા તે સિવાયના
આવેલ, તેમને દરેકને પણ ધન્યવાદ સાથે
ભેગું
બાલવિભાગના બાળકોએ જ લખેલું સાહિત્ય
થશે. ફરીને નવીન યોજના રજુ થાય ત્યારે
ચાર્જ અનુસાર પંદર પૈસા લગાડવા જોઈએ)
પડેલ હશે. –આ માટે દિલગીર છીએ. નવા
PDF/HTML Page 36 of 45
single page version
છંદ, પ–ચાલ અને ૬–હરિગીત, એ પ્રમાણે છ પ્રકારના ઢાળમાં છ પ્રકરણો છે.
અથવા મિથ્યાત્વાદિ શત્રુઓથી આત્માની રક્ષા કરવાના ઉપાયનું આમાં
વર્ણન છે એટલે મિથ્યાત્વાદિથી રક્ષા કરવા માટે આ શાસ્ત્ર ઢાળ સમાન છે.
પંડિત શ્રી દૌલતરામજીએ પોતાની શક્તિ પ્રમાણે શાસ્ત્રોનો નીચોડ કરીને
આ છઢાળામાં ગાગરમાં સાગરની જેમ ભર્યો છે, પૂર્વાચાર્યોના કથનઅનુસાર
શાસ્ત્રના રહસ્યની ઘણી વાત આમાં મુકી છે. સ્વામી કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષાની
સંસારઅનુપ્રેક્ષામાં પણ ચારગતિનાં દુઃખોનું વર્ણન આ જ શૈલીથી આવે છે,
તેને અનુસરીને આ છ ઢાળામાં લખ્યું હોય એમ લાગે છે. આ છહઢાળા
પાઠશાળાઓમાં પાઠ્યપુસ્તક તરીકે પણ પ્રસિદ્ધ છે; ઘણા જૈનો તે કંઠસ્થ પણ
કરે છે. નવનીતભાઈ ઝવેરીની માંગણીથી તેના ઉપર આ પ્રવચનો શરૂ થાય
છે. તેમાં પ્રથમ વીતરાગ–વિજ્ઞાનને નમસ્કાર કરીને મંગલચરણ કરે છે–
शिवस्वरुप शिवकार नमुं त्रियोग सम्हारिके।।१।।
આ શ્લોકમાં સોરઠા–રાગ છે, તેની ગાવાની ખાસ હલક છે. શાસ્ત્રકાર આ
મંગળશ્લોકમાં અરિહંત ભગવાનના વીતરાગ–વિજ્ઞાનને નમસ્કાર કરતાં કહે છે કે–
વીતરાગ–વિજ્ઞાનરૂપ કેવળજ્ઞાન તે ત્રણ ભુવનમાં સાર છે–ઉત્તમ છે, તે શિવસ્વરૂપ
એટલે કે આનંદસ્વરૂપ છે, અને શિવકાર એટલે કે મોક્ષનું કરનાર છે. આવા સારભૂત
વીતરાગ–વિજ્ઞાનને હું ત્રણે યોગની સાવધાનીપૂર્વક નમસ્કાર કરું છું.
PDF/HTML Page 37 of 45
single page version
વીતરાગ–વિજ્ઞાન પ્રગટી ગયું છે. આવું વીતરાગી–વિજ્ઞાન તે જ મોક્ષનું કારણ છે, તે જ
જગતમાં ઉત્તમ અને માંગળિક છે. રાગ તરફની સાવધાની છોડીને અને આવા
વીતરાગ–વિજ્ઞાન પ્રત્યે સાવધાન થઈને, તેનો આદર કરીને તેને નમસ્કાર કરીએ છીએ.
વીતરાગ–વિજ્ઞાનને નમસ્કાર કર્યા તેમાં અનંતા અરિહંત ભગવંતોને નમસ્કાર આવી
જાય છે, કેમકે બધાય અરિહંત ભગવંતો વીતરાગ–વિજ્ઞાનસ્વરૂપ છે. કોઈ અરિહંતનું
નામ ભલે ન લીધું પણ ‘વીતરાગ–વિજ્ઞાન’ કહ્યું તેમાં બધાય અરિહંતો આવી ગયા;
બધાય પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતો પણ વીતરાગ–વિજ્ઞાનરૂપ છે, એટલે વીતરાગ–વિજ્ઞાનને
નમસ્કાર કરતાં તેમાં બધાય પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતો આવી ગયા.
પં. શ્રી ટોડરમલ્લજીએ પણ મોક્ષમાર્ગ–પ્રકાશકના મંગલાચરણમાં
વીતરાગવિજ્ઞાનને નમસ્કાર કર્યા છે–
વિજ્ઞાન જ સારરૂપ હિતરૂપ છે, સર્વત્ર તે જ ઉત્તમ છે, તે જ પ્રયોજનરૂપ છે. જેમ
PDF/HTML Page 38 of 45
single page version
તેમ અહીં ત્રણ ભુવનમાં સાર એવા વીતરાગ–વિજ્ઞાનને મંગળરૂપે નમસ્કાર કર્યા છે.
અહો, વીતરાગ વિજ્ઞાન તે જ જગતમાં સાર છે–તે જ સારું છે, એ સિવાય શુભરાગ કે
પુણ્ય તે કાંઈ સારરૂપ નથી, તે ઉત્તમ નથી; રાગ–દ્વેષ રહિત એવું કેવળજ્ઞાન જ ઉત્તમ
અને સારરૂપ છે. ધર્માત્માને કેવળજ્ઞાન જોઈએ છે–એટલે તેને યાદ કરીને વંદન કરે છે ને
તેની ભાવના ભાવે છે.
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી પણ છેલ્લા કાવ્યમાં સર્વજ્ઞપદને યાદ કરતાં કહે છે કે–
મૂળ શુદ્ધ તે આત્મપદ સયોગી જિનસ્વરૂપ.
તે વીતરાગી વિજ્ઞાન છે. ‘વીતરાગ’ કહેતાં સમ્યક્ ચારિત્ર આવ્યું, ને ‘વિજ્ઞાન’ કહેતા
સમ્યગ્જ્ઞાન ને સમ્યગ્દર્શન આવ્યા; આ રીતે વીતરાગ–વિજ્ઞાનમાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્ર સમાઈ જાય છે. આવું વીતરાગવિજ્ઞાન શિવસ્વરૂપ છે, આનંદસ્વરૂપ છે,
મંગલરૂપ છે; પૂર્ણજ્ઞાન ને પૂર્ણ આનંદસ્વરૂપ એવું કેવળજ્ઞાન તે મહાન સારભૂત છે. ને
સાધકને જે અંશે વીતરાગવિજ્ઞાન છે તે પણ આનંદરૂપ છે, તે પૂર્ણાનંદરૂપ મોક્ષનું કારણ
છે. જુઓ, શરૂઆતથી જ વીતરાગ વિજ્ઞાનને મોક્ષના કારણ તરીકે બતાવ્યું; પણ
શુભરાગ તે મોક્ષનું કારણ છે–એમ ન કહ્યું. આ રીતે મોક્ષના કારણરૂપ એવા વીતરાગી
વિજ્ઞાનને જ સારરૂપ સમજીને તેને હું નમસ્કાર કરું છું; ‘સાવધાનીથી’ એટલે કે તે
તરફના ઉદ્યમપૂર્વક નમસ્કાર કરું છું. રાગથી જુદો પડીને અને શુદ્ધસ્વભાવની સન્મુખ
થઈને, આવી નિશ્ચય સાવધાનીપણે એટલે નિર્મોહીપણે સર્વજ્ઞને નમસ્કાર કરું છું; ને
બહારમાં શુભરાગના નિમિત્તરૂપ મન–વચન–કાયાની સાવધાની છે.
PDF/HTML Page 39 of 45
single page version
વીતરાગ જ હોય છે, રાગવાળું હોતું નથી, એ વાત પરમાત્મપ્રકાશમાં વારંવાર
‘વીતરાગ સ્વસંવેદન’ એમ કહીને સમજાવી છે. સાધકભૂમિકામાં રાગ હો ભલે પણ તેનું
કેવળજ્ઞાનની વાત છે. અહો, જગતમાં જે કોઈ જીવ પોતાનું હિત કરવા ચાહતો હોય
તેણે પૂર્ણ કેવળજ્ઞાન પદ જ નમવા યોગ્ય છે, તે જ આદરવા લાયક છે, તેને જ હિતરૂપ
સમજીને તે પ્રગટ કરવા યોગ્ય છે. સર્વજ્ઞપદનો અચિંત્ય અપાર મહિમા જાણીને મારું
અંતરવલણ તે વીતરાગ વિજ્ઞાન તરફ ઢળે છે નમે છે.
રાગ વગર એક સમયમાં ત્રણકાળ ત્રણલોકને જાણે–એવું જેનું સામર્થ્ય છે તે પર્યાય
આત્મામાંથી જ પ્રગટે છે. આમ શ્રદ્ધામાં લઈને ઓળખાણપૂર્વક વીતરાગવિજ્ઞાનને જેણે
અપૂર્વ મંગળ છે, તે સારરૂપ છે.
નીકળે તેમ નથી. જ્ઞાનીઓએ જગતના સર્વે તત્ત્વોને જાણીને તેનું મથન કરતાં તેમાંથી
શુદ્ધ ચૈતન્યના કેવળજ્ઞાનરૂપી માખણ તારવ્યું. તેને જ સારરૂપ જાણ્યું. અંર્તધ્યાનવડે
ચૈતન્યને વલોવીને મુનિઓએ વીતરાગ વિજ્ઞાનરૂપ સાર કાઢ્યો. બાકી બાહ્યદ્રષ્ટિ જીવો
રાગથી પાર એવા વીતરાગ વિજ્ઞાનને તેઓએ જાણ્યું નહિ. વીતરાગ વિજ્ઞાનને સારરૂપ
ઓળખીને તેનું બહુમાન કરવું તે મંગળ છે.
પ્રગટ કરવા માટે તેની પ્રતીત કરીને વંદન અને આદર કરીએ છીએ. આ રીતે
સર્વજ્ઞદેવની શ્રદ્ધા અને બહુમાનપૂર્વક શાસ્ત્રની શરૂઆત થાય છે.
PDF/HTML Page 40 of 45
single page version
સન્મુખ થતાં વીતરાગતા થાય છે. –આ રીતે દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયની એકતામાં વચ્ચે
વડે જીવતા આત્માને કોઈ હણી શકે નહિ.
આપે તો તે શક્તિપ્રમાણે આપ્યું ન કહેવાય.
કરિયાવરમાં સો–બસો રૂા. આપે તો તે કાંઈ શક્તિપ્રમાણે ન કહેવાય. ત્યાં ઓછું
મળતાં અપમાન લાગે છે! તો હે ભાઈ! તારા આત્માની શક્તિમાં અનંત
સામર્થ્યવાળી કેવળજ્ઞાનલક્ષ્મી છે, તેમાંથી અનંતમા ભાગનું જ્ઞાન જ તું તારી
પર્યાયમાં આપે છે, તો તે શક્તિપ્રમાણે આપ્યું ન કહેવાય. –તે તો અનંતમા ભાગનું
પૂર્ણ તાકાત પર્યાયમાં પ્રગટ કરે તેણે શક્તિ પ્રમાણે આપ્યું કહેવાય.
તેવું કાર્ય પ્રગટે છે; તે કાર્ય દ્વારા જ કારણનો સ્વીકાર થયો છે. આમ કારણ–કાર્યની સંધિ છે.
દરિયામાં ડુબકી મારીને રત્નો કાઢે, તેમ ચૈતન્ય–દરિયામાં અનુભવરૂપી ડુબકી
મારીને આ અચિંત્ય રત્નો આચાર્યદેવે જગત સમક્ષ મુક્યાં છે.